Fractal
Home / Βιβλιοκριτικές / Πρόσωπα και προσωπεία
27/07/2022, 8:36 πμ

Πρόσωπα και προσωπεία

Γράφει η Μαρία Δρογγίτη // *

 

Στη «Θεούσα» του Ζαχαρία Στουφή, εκδ. ΑΩ

 

Το μυθιστόρημα Η θεούσα του Ζαχαρία Στουφή, που εκδόθηκε πρόσφατα από τις Εκδόσεις ΑΩ, δεν είναι ένα συνηθισμένο μυθιστόρημα. Επιβεβαιώνει και ξεπερνά τους χαρακτηρισμούς που διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο: σκοτεινό, πολυφωνικό για μερικές ανομολόγητες πλευρές της ανθρώπινης ψυχοδομής. Παρουσιάζει τους δύο βασικούς ήρωες πολύεπίπεδους, με κύριο και κοινό γνώρισμα το προσωπείο, τη διαφορά του είναι από το φαίνεσθαι.

Έτσι, ένα ερώτημα που μπορεί να προβληματίσει τον αναγνώστη είναι από τη μια μεριά η ύπαρξη του προσωπείου απέναντι στο πρόσωπο και από την άλλη οι λόγοι που επιβάλλουν την ύπαρξή του. Οι όροι πρόσωπο και προσωπείο έχουν απασχολήσει κοινωνιολόγους, ψυχολόγους , αλλά και την τέχνη, θέατρο, ποίηση και πεζογραφία. Επιγραμματικά, το πρόσωπο είναι ο αυθεντικός, ο πραγματικός εαυτός μας και εκφράζει στην απλοϊκή του μορφή αυτό που όλοι δηλώνουν  «θέλω να είμαι ο εαυτός μου», γεγονός όμως, που αποδεικνύει ότι όλοι ή σχεδόν όλοι υιοθετούμε ή αναγκαζόμαστε να φορέσουμε προσωπείο.

Στην περίπτωση αυτή ο άνθρωπος συνειδητά βρίσκει τρόπους, για λόγους κοινωνικούς, οικονομικούς και ψυχολογικούς, να αλλάζει το αυθεντικό  πρόσωπο του εαυτού του ως κάτι άλλο από αυτό που πραγματικά είναι. Στη λογοτεχνία μπορεί ο δημιουργός να χρησιμοποιήσει το προσωπείο για να εκφραστεί ο ίδιος πιο ελεύθερα και για να μας ανοίξει την πόρτα της ψυχής των ηρώων του .Ο Κ. Π. Καβάφης στο ποίημα Αιμιλιανός Μονάη, Αλεξανδρεύς, 626-655 Μ. Χ. υιοθετεί μια άλλη φυσιογνωμία για να προστατευτεί από τους κακούς. Με λόγια , με φυσιογνωμία, και με τρόπους/ μια εξαίρετη θα κάμω πανοπλία·/ και θ’ αντικρύζω έτσι τους κακούς ανθρώπους/ χωρίς να έχω φόβο ή αδυναμία. και στο ποίημα  Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης, το προσωπείο κρύβει την αμάθεια και την καταγωγή που θα του στερούσαν τη θέση και την εξουσία που απολάμβανε. Μήτε βαθύς στες σκέψεις ήταν, μήτε τίποτε/ Ένας τυχαίος, αστείος άνθρωπος./ Πήρε όνομα ελληνικό, ντύθηκε σαν τους Έλληνας,/ έμαθ̓ επάνω κάτω σαν τους Έλληνας να φέρεται·/ κ̓ έτρεμεν η ψυχή του μη τυχόν/ χαλάσει την καλούτσικην εντύπωσι.

Οι ήρωες του Ζαχαρία Στουφή τι θέλουν να κρύψουν; Πώς το παιδί από την επαρχία και στη συνέχεια περιπτεράς στην Ομόνοια γίνεται εκτελεστής  και η γυναίκα χωρίς όρια και ηθικούς φραγμούς γίνεται θεούσα; Ο Ευάγγελος Παπανούτσος προσεγγίζοντας το θέμα φιλοσοφικά επισημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον προικισμένο με ψυχικό κόσμο και ζει σε δύο διαστάσεις την «εσωτερική» και την «εξωτερική», με τον εαυτό του και με τους άλλους. Από το ένα μέρος είναι στραμμένη προς τα μέσα (αισθάνεται, σκέπτεται, θέλει για τον εαυτό του και από τον εαυτό του), ενώ από το  άλλο στρέφεται προς τα έξω (αισθάνεται, σκέπτεται, θέλει μαζί με τους άλλους και για τους άλλους). Έχει λοιπόν δύο τρόπους ή μορφές ύπαρξης, την ατομική (ιδιωτική) και την κοινωνική (δημόσια). Αυτό αφορά όλους τους ανθρώπους και δεν είναι πρόβλημα.

Πότε αρχίζει το πρόβλημα; Σύμφωνα με τον διανοητή, από εδώ αρχίζει το πρόβλημα. Αφού κανείς δεν μπορεί να δεί μέσα μας, αλλά κατ’ ανάγκη στέκεται σε εκείνο που εμείς του δείχνουμε, ο άνθρωπος γίνεται ένα μεγάλο αίνιγμα. Αυτό που βγάζουμε προς τα έξω δεν είναι πάντοτε κατά κανόνα γνήσια και ακριβής έκφραση του ενδόμυχου είναι μας, αλλά πολύ συχνά  προθήκη, βιτρίνα, όπου εκθέτουμε σε κοινή θέα σκέψεις που δεν κάνουμε, αισθήματα που δεν νιώθουμε, θελήματα που δεν έχουμε. Τότε, δεν δείχνουμε το πρόσωπό μας στους άλλους, αλλά το προσωπείο μας.

Αίνιγμα για δυνατούς λύτες-αναγνώστες, πράγματι, οι ήρωες του Ζαχαρία Στουφή. Αίνιγμα γιατί είναι τόσο συγκροτημένοι από το δημιουργό τους, ώστε δεν ξέρεις ποιο είναι πιο αυθεντικό το πρόσωπο ή το προσωπείο. Αρχικά στον αναγνώστη δημιουργείται η εντύπωση ότι βασικός  ήρωας είναι ο Μάρκος, ο περιπτεράς της Ομόνοιας, το εργατικό παιδί από την επαρχία, που διαβάζει μεταχειρισμένα βιβλία στον ελεύθερο χρόνο του. Ο τίτλος όμως παραπέμπει στο κεντρικό πρόσωπο, δηλώνοντας το μάλιστα με το προσωπείο.

Ο συγγραφέας θα αργήσει να επιβεβαιώσει την ταυτότητα του δημιουργώντας ένα κλίμα μυστηρίου, αλλά και για να μπορεί να ξεδιπλώσει όλες τις πτυχές της προσωπικότητας της ηρωίδας. Γύρω από τα δύο αυτά πρόσωπα κινούνται άλλα δευτερεύοντα, όπως ο Νικολάι ο Ρώσος και η Δήμητρα, που ανεξάρτητα από το προσωπείο, μπορούν να ομαδοποιηθούν σε θύτες και θύματα.

 

Ζαχαρίας Στουφής

 

Η πλοκή συντίθεται από μια μεριά στο πλαίσιο, πρόσωπο-προσωπείο, στο οποίο οι ήρωες αυτοαποκαλύπτονται  μέσα από την καταγραφή ημερολογίου. Τα τετράδια του Μάρκου είναι ημερολόγια ψυχής στα οποία δεν έγραφε περιστατικά της ζωής του, παρά μόνο τη δική του κοσμοθεωρία.  Από την άλλη γίνεται διαπλοκή αρχέγονων μύθων που ακολουθούν τη μοίρα του ανθρώπου, όπως του Οιδίποδα και το σύνδρομο της Ηλέκτρας, που και αυτοί αξιοποιούνται και ξεπερνιούνται ανάλογα με τις ανάγκες της πλοκής. Αυτό που δεν ξεπερνιέται είναι η τραγικότητα του ανθρώπου που σε συνδυασμό με την Τύχη (συγκυρία), για κάποιους έρχεται η Νέμεσις και για κάποιους άλλους όχι, δηλαδή όπως είναι και η ζωή. Δεν επικρατεί το δίκαιο, θυσιάζονται αθώοι με τα συμβόλαια θανάτου που εκτελεί ο Μάρκος για να τιμωρηθεί το κακό. Δυστυχώς, όμως το κακό είναι παντοδύναμο, γιατί το προσωπείο κρύβει την ψυχοπάθεια των ηρώων και φαίνονται φιλήσυχοι, φιλάνθρωποι και απλοί.

Ένα επιπλέον στοιχείο της γραφής του Ζαχαρία Στουφή είναι η χρήση της εγκιβωτισμένης αφήγησης με έναν ευρηματικό τρόπο. Μαθαίνουμε τις ενδόμυχες σκέψεις τους μέσω της πρόσβασης στα ημερολόγια των ηρώων εξυφαίνοντας όμως κάθε φορά τις πληροφορίες που εξυπηρετούν την πλοκή, δεν προδίδουν το μυστήριο, ώστε το τέλος να έλθει απρόσμενο. Η προσωπική αφήγηση δίνει την ευκαιρία στο συγγραφέα να δημιουργήσει ολοκληρωμένους χαρακτήρες με την κοσμοθεωρία τους για το Δίκαιο και το Άδικο, το Καλό και το Κακό, το Κράτος, τη Θρησκεία, και τα ανθρώπινα πάθη. Στοιχεία που λειαίνουν κάποιες φορές τη σκληρότητα της δράσης και ίσως τους συμπαθήσουμε ή τους δικαιολογήσουμε πριν τους κρίνουμε οριστικά.

Το μυθιστόρημα του Ζαχαρία Στουφή είναι ένα άρτιο λογοτεχνικό κείμενο με ολοκληρωμένη πλοκή και χαρακτήρες. Δημιουργεί ποικίλες προεκτάσεις και προβληματισμούς με ένα εντελώς προσωπικό ύφος που αξίζει να διαβάσει κανείς περισσότερες από μία φορές. Κλείνω την προσέγγισή μου στη «Θεούσα» με τους στίχους του Φερνάντο Πεσσόα που αποτυπώνουν τη σχέση των ηρώων με το πρόσωπο και το προσωπείο, ίσως και του καθενός από εμάς.

 

Πόσα προσωπεία φοράμε, κι άλλα πόσα κάτω από αυτά

 στην όψη πάνω της ψυχής μας;

 Η μάσκα η αληθινή δεν ξέρει ότι βρίσκεται πίσω από την άλλη μάσκα

 αλλά κοιτάζει μέσα της, με μάτια όμοια μασκαρεμένα.

 

 

* Η Μαρία Δρογγίτη είναι φιλόλογος και ποιήτρια.

 

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες: ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top