Για την χαμένη Εδέμ

Γράφει η Μαρία Πολίτου // *

Δάφνη Μαρία Γκυ «Ο Κήπος και η Άσφαλτος», Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2014

Θα ξεκινήσω την περιδιάβαση της ποιητικής συλλογής της Δάφνης Μαρίας Γκυ, «Ο Κήπος και η Άσφαλτος»,  σχολιάζοντας τον ίδιο τον τίτλο.

Από τη μια ο Κήπος που ονοματοδοτεί και σηματοδοτεί την πρώτη ενότητα του βιβλίου (και όχι μόνο!) και από την άλλη η Άσφαλτος που αποτελεί και τον τίτλο του δεύτερου μέρους. Η αντίθεση και το οξύμωρο κάνει από την αρχή την εμφάνισή του: φύση-πόλη, πολύχρωμο-μαύρο, ομορφιά-ασχήμια, ευωδιά-δυσωδία, ζωή-θάνατος. Και μόνο στο άκουσμα των λέξεων αυτών, «κήπος» και «άσφαλτος», συνειρμικά μας έρχονται στο νου εικόνες οπτικές, ηχητικές αλλά και οσφρητικές. Παράλληλα, ενεργοποιείται η σκέψη μας, γυρεύοντας αρχέτυπα και συμβολισμούς που θα μας βοηθήσουν –εκ των προτέρων ίσως– στην αποκωδικοποίηση του ποιητικού λόγου και στην  κατανόηση του βαθύτερου προβληματισμού του.

Θα μου πείτε για ποίηση θα μιλήσουμε ή μήπως για κάποιο είδος φιλοσοφίας; Δεν αρκεί η αισθητική απόλαυση που μας προσφέρει η λογοτεχνική χρήση της γλώσσας, η μουσικότητα, ο εσωτερικός ρυθμός;

Θα τολμήσω να πω ότι πέρα από την χαρά της ομορφιάς που βιώνει ο αναγνώστης ή ακροατής του ποιήματος, ακόμη μεγαλύτερη ηδονή αισθάνεται όταν αυτή συνδυάζεται με έννοιες και καταστάσεις υπαρξιακής ή κοινωνικής διάστασης που τον απασχολούν και τον προβληματίζουν.

Εδώ θα χρησιμοποιήσω μια σημείωση του Τίτου Πατρίκιου: «Ἡ ποίηση ξεκινάει σὰν αὐτοβιογραφία τοῦ ποιητῆ καὶ ὁλοκληρώνεται σὰν αὐτοβιογραφία τοῦ ἀναγνώστη». Και εγώ προσωπικά στην ποίηση αυτής της συλλογής βρίσκω τον εαυτό μου.  Πληροί όλα σχεδόν τα παραπάνω –σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό–, αισθητική, υπαρξιακό και κοινωνικό προβληματισμό, λανθάνουσα βιωματικότητα. Ασφαλώς και δεν πρόκειται για αυτοβιογραφία, αλλά σαφώς αποτελούν τα ποιήματα της Δάφνης απόσταγμα ατομικών και συλλογικών βιωμάτων.

Ομολογώ ότι όταν πήρα στα χέρια μου το βιβλίο, αυτόματα μου ήρθαν στο νου οι στίχοι του Αργύρη Χιόνη «Πατάτε με σεβασμό την άσφαλτο. Από κάτω της υπάρχουν πέτρες που ονειρεύονται κήπους.»

Πράγματι, η ποιήτρια, σαν πέτρα ριγμένη από κάποια μοίρα στην άσφαλτο, στον κόσμο αυτό της απρόσωπης και συχνά σκληρής μεγαλούπολης, δεν παύει να ονειρεύεται τον κήπο της από όπου προήλθε κι όπου ελπίζει να καταλήξει. «Πάνε χρόνια από την πτώση μου στη γη/από την απορία μου στα μάτια τα κλαμένα στο πηγάδι», μας εξομολογείται η ίδια στο ποίημα «Ο Κήπος (VII)». Η νοσταλγία, όμως, για τον Κήπο είναι αυτή που συνέχει όλη τη συλλογή.

Ας μιλήσουμε όμως λίγο για την αρχιτεκτονική τής συλλογής. Χωρίζεται σε δύο ενότητες με τους τίτλους «Ο Κήπος» και «Η Άσφαλτος» αντίστοιχα. Το δεύτερο μέρος, που κατέχει και το μεγαλύτερο τμήμα του βιβλίου ποσοτικά, αποτελείται από τρεις υποενότητες με τους ακόλουθους τίτλους: 1. Η πόλη 2. Το σπαθί 3. Η αγάπη. Κεντρικός πυλώνας του οικοδομήματος, ωστόσο, από την πρώτη ως την τελευταία σελίδα είναι ο Κήπος, γεγονός που βεβαιώνεται από την ύπαρξη επτά ομότιτλων αριθμημένων με λατινικούς χαρακτήρες ποιημάτων: «Ο Κήπος (I-VII)».

Από το πρώτο ποίημα η Δάφνη Μαρία Γκυ μας ξεναγεί στον Κήπο της:

Ο ΚΗΠΟΣ (Ι)

Άνοιξε επιτέλους∙

ευγενικές ρίζες στο χώμα

η φωνή της Πύλης

 κρινάκια και πασχαλιές

 ανεμώνες και μαργαρίτες

 γλυκόλαλα ρόδα

 λυγερόκορμοι βλαστοί

 τραγουδούν ακατάληπτα

 πράσινο δένουν τις φυλλωσιές

[…]

Αλλού ο Κήπος –πριν ακόμη αλλοιωθεί από τον απάνθρωπο συχνά πολιτισμό–συνδέεται με τον «ουρανό», με «μνήμες παλιών εικόνων παιδικών κι ανέγγιχτων», με «τα γαλανά νερά», «τα πουλιά», «τα μωρουδένια ανθάκια/μονάκριβα μικρά πέταλα σα μαργαριτάρια», με την αέναη, ζωοδότρα ανθοφορία, την αγάπη, την αλήθεια, τους αγγέλους που δεν πεθαίνουν, τις πυγολαμπίδες, το φως. Ένας παράδεισος με λίγα λόγια, ένας Κήπος της Εδέμ που αέναα η ποιήτρια μνημονεύει αλλά και ποθεί:

 Ποθώ τον Κήπο/ τη βάγια στο λίκνο μου/ τον άγγελο στο προσκέφαλό μου/ τη γαλήνια ανάσα στο φως

Κι αλλού:

Τις διάφανες νύχτες, κι υπάρχουν διάφανες νύχτες/ όταν η γέφυρα συνδέει τη μιαν όχθη με την άλλη/Τότε ποθώ ξανά τον Κήπο/τα νεογνά πέταλα στην άκρη των ανέμελων μίσχων/την πρώτη νότα στα λιλιπούτεια χείλη των βρεφών/το λευκό όνειρο του κόσμου

Μόνο η Δάφνη όμως νοσταλγεί τον Κήπο της;

Δάφνη Μαρία Γκυ

Ο Κήπος αποτελεί ένα σταθερό διαχρονικό μοτίβο στο λογοτεχνικό πεδίο, ενώ στην ελληνορωμαϊκή και ελληνορθόδοξη κειμενική παράδοση κατέχει κεντρική θέση. Θυμίζω τον Κήπο των Εσπερίδων (θυγατέρων του Άτλαντα), στην πιο δυτική πλευρά του τότε γνωστού κόσμου, όπου βρισκόταν το δέντρο με τα χρυσά μήλα,  γαμήλιο δώρο της Γαίας, στους γάμους του  Δία και της  Ήρας. Η φύλαξη αυτή τους είχε ανατεθεί στον Λάδωνα, ένα φίδι-δράκο με εκατό κεφάλια. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι αν έτρωγες ένα, τουλάχιστον, μήλο από αυτό το δέντρο, θα γινόσουν αθάνατος. Ο Ηρακλής στα πλαίσια των άθλων του επισκέφτηκε τον κήπο των Εσπερίδων και έκλεψε τα μήλα. Αντίστοιχα, στην βιβλική χριστιανική παράδοση υπήρξε ο Κήπος της Εδέμ –κάπου στη Μεσοποταμία– στο μέσο του οποίου βρισκόταν το δέντρο της ζωής και γνώσης του καλού και του κακού, από το οποίο έφαγαν οι Πρωτόπλαστοι ύστερα από προτροπή του φιδιού και εξορίστηκαν από τον Παράδεισο. Σύμφωνα με τον Χρήστο Μαλεβίτση, ο καθένας στις περιπλανήσεις του αναζητά την Εδέμ, ενώ ολόκληρος ο πολιτισμός του ανθρώπου αποβλέπει στην αναζήτηση του χαμένου Παραδείσου. Ζητώντας την Εδέμ, άλλος γίνεται δημιουργός κι άλλος σφαγέας.

Η Δάφνη Μαρία Γκυ ανήκει στους πρώτους: γίνεται δημιουργός πηγαίας ποίησης και καταγγέλλει τους άλλους, τους σφαγείς. Στην ποίησή της αφομοιώνονται οι ρομαντικές καταβολές της, με κυρίαρχα στοιχεία την επιστροφή στη φύση, την ονειροπόληση, την επιθυμία να ανακαλύψει και να βιώσει το άπειρο μέσα από το πεπερασμένο. Κάτι που στη Θεολογία θα μπορούσε να ονομαστεί «πανθεϊστικός ενθουσιασμός» (Fairchild). Και πραγματικά, διαβάζοντας τα ποιήματα αυτής της συλλογής, αισθάνεσαι πως συντελείται μια αναβίωση του «θαυμαστού» (Watts-Danton).

Ιδιαίτερα στο πρώτο και στο τελευταίο μέρος το θαύμα είναι μπροστά στα μάτια μας: φεγγαρόλουστες νύχτες, ταξιδεύτρες θάλασσες, αστροφώτιστοι ουρανοί, πλήρης ανθοφορία, παιδικές φωνές, νεράιδες κι άγγελοι. Μια υπερβατική θέαση του κόσμου, σχεδόν μεταφυσική. Το αντικείμενο ως πυκνό μυστήριο, εκθαμβωτικό. Το όνειρο σε πρώτο πλάνο.

Παραθέτω από το ποίημα «Καλοκαιρινές οπτασίες»:

[…]

Χαϊδεύω το φεγγάρι με τα πέντε μου δάχτυλα

 το κυλώ και το χορεύω στη χούφτα μου

 καλπάζω στο άσπρο φως του και στη δροσερή χλομάδα του

 και τραγουδάω με τη φωνή του

 Ύστερα το τρώω∙

είναι γλυκό σαν λωτός που ξελογιάζει τους ταξιδιώτες

 το τρώω φέτες φέτες

και πάλι ακέριο μένει.

Στο δεύτερο μέρος με τον τίτλο «Η Άσφαλτος», που αφιερώνεται από την ποιήτρια «στη μνήμη των νεκρών, των άδικα νεκρών όλου του κόσμου», στις υποενότητες «Η πόλη» και «Το σπαθί», η φύση εξοβελίζεται έξω από τα τείχη της πόλης, μαζί και η παραδείσια ευδαιμονία. Η πόλη, ο πολιτισμός, καρπός γνώσης και εξέλιξης που συχνά αποδεικνύεται αιματηρός και στοιχειώνει την ιστορία του κόσμου, αλλά και της πατρίδας μας ιδιαίτερα, με περιόδους απαράμιλλης βίας. Εδώ ο Κήπος μαραζώνει και καταστρέφεται:

Ο ΚΗΠΟΣ (IV)

Όταν στρώθηκε η Άσφαλτος/η στάχτη ποδοπάτησε τα δροσισμένα τριαντάφυλλά τους/και μια ολόκληρη λεωφόρος/πλημμύρισε σιδερικά και άρματα μάχης/εν μία νυκτί.

Το σκηνικό αλλάζει. Και τα χρώματα στην ποιητική παλέτα. Αντί για φως, σκοτάδι. Αντί για δέντρα και λουλούδια, κάγκελα και συρματοπλέγματα. Τα ουσιαστικά, τα επίθετα, τα ρήματα που συνθέτουν και καθορίζουν τον κόσμο αλλάζουν και γίνονται ολοένα και πιο «επιθετικά» όσο περνάμε από την «πόλη» στο «σπαθί»: «ούρλιαξα», «βόγκηξαν οι άνθρωποι», «ματωμένα καρφιά», «πονεμένα βλέμματα», «ξυπόλητο μέλλον», «βουρκωμένη πόλη», «σκουριασμένη γη», «κορμοί τσακισμένοι», «τραυματισμένες ψυχές» και «λάσπη» και «κουρέλια» και «τσουκνίδες», «αγκάθια» και «δάκρυα»:

ΤΑ ΕΡΕΙΠΙΑ

[…]

Θρυψάλιασε η θάλασσα τα κρύσταλλά της

μπροστά στα πόδια μου

μα ήταν τόσο πολλά τα δάκρυα, τι κρίμα

Το εναρκτήριο ποίημα της δεύτερης αυτής υποενότητας με τίτλο «Το σπαθί»  τα λέει όλα με τη χρήση ουσιαστικών μόνο:

Η σιωπή των πολλών

Η κραυγή των αμνών

Το φως των αθανάτων

Ο τρόμος των ματιών

Η οδύνη των ψυχών

Το έρεβος των κολασμένων

Η σιωπή, η κραυγή, το φως

Ο τρόμος, η οδύνη, το έρεβος

Και ο Κήπος;

Θρύψαλα, Θρύψαλα/ο Κήπος μου καίγεται.

Κι αναρωτιέται η ποιήτρια:

Πώς έγινε έτσι αυτή η χώρα;

Τα σπίτια γέμισαν πικρά κρύσταλλα

που μου γδέρνουν το πρόσωπο

 ο χειμώνας είναι κοντά

 οι άνθρωποι είναι μακριά

Μέσα σε αυτήν την κόλαση, μπροστά στον κίνδυνο παντοτινής απώλειας του Κήπου, του παραδείσου, μπροστά στη μοναξιά, τον πόνο και το αδιέξοδο, η Δάφνη Μαρία Γκυ έχει «μοναδική περιουσία» την αγάπη και την ελπίδα και αναζητά τον Άνθρωπο. Γράφει χαρακτηριστικά:

Με το φανάρι του Διογένη

 αγγίζω μία μία τις ψυχές

 να βρω ποιες ο γαλανός ουρανός αφήνει ακάλυπτες

Άνθρωπον ζητώ

Από τον καιρό της δυστυχίας και των πολέμων, της ασφάλτου και του συρματοπλέγματος ακόμη, η ποιήτρια «κυοφορεί» το «παιδί της αυγής» και αισθάνεται ταγμένη να το φέρει «στο φως». «Υπερασπίσου το παιδί, υπάρχει ελπίδα» είχε τραγουδήσει σε αλλοτινούς δύσκολους καιρούς ο Παύλος Σιδηρόπουλος. Και η Δάφνη επιμένει και δηλώνει με βεβαιότητα στο τελευταίο ποίημα της ενότητας με τον τίτλο «Η αγάπη»:

Τα μικρά παιδιά

 μόνη εξιλέωση

του μέλλοντός μας

Υπομονή, ελπίδα και αγάπη είναι τα κλειδιά που θα μας οδηγήσουν πάλι στον Κήπο. Ευχαριστιακή βίωση της ζωής, αίσθημα ευλογίας και προσευχής, ο κόσμος ως καθημερινό θαύμα. Η γνήσια και μεγάλη ποίηση υπερβαίνει και το σκότος και τον απελπισμό, έγραφε ο Χρήστος Μαλεβίτσης, και γι’ αυτό συνοδεύεται πάντοτε από θεοτικόν όλβος. Ας εμπιστευτούμε την αγνή και γρηγορούσα ποιητική συνείδηση της Δάφνης:

ΘΥΜΗΣΟΥ

[…]

Ικέτευε κι ευλόγει

την αυγή και το δείλι

το στρογγυλό το δίσκο του ήλιου

κάθε χρώμα και νότα

 κάθε ίριδα και μελωδία

Με οξυγόνο ποτίζω κάθε μέρα τα βάθη των ονείρων μου

 στις πύλες του Θεού

Το κείμενο εκφωνήθηκε στην παρουσίαση του βιβλίου στις 14/5/2018 στην τοποθεσία Zivasart Gallery στο Μαρούσι.

* Η Μαρία Πολίτου γεννήθηκε και ζει στη Θεσσαλονίκη. Είναι φιλόλογος, διευθύντρια του 2^ου ΓΕΛ Εχεδώρου. Απόφοιτος του Κλασικού τμήματος Φιλολογίας, του τμήματος Θεατρολογίας και του ΔΠΜΣ Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας και Πολιτισμού ΑΠΘ. Κριτικές της δημοσιεύονται σε λογοτεχνικά περιοδικά. Έχει εκδώσει δύο ποιητικές συλλογές.