Fractal
Home / Βιβλιοκριτικές / Δύο μοναχικοί λύκοι σε αναζήτηση της ανατολίτικης σοφίας
30/04/2024, 9:00 μμ

Δύο μοναχικοί λύκοι σε αναζήτηση της ανατολίτικης σοφίας

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης //

 

 

 

  • Έρμαν Έσσε, “Ο λύκος της στέπας”, μτφρ. Γιώργος Δεπάστας, Μίνωας, Αθήνα 2022, Σελ. 230
  • Έρμαν Έσσε, “Ο τελευταίος Ευρωπαίος”, μτφρ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, Κάκτος, Αθήνα 1983, Σελ. 192
  • “Ο Παπαλάνγκι”, μτφρ. Δημοσθένης Δασκόπουλος, Ύψιλον/Βιβλία, Αθήνα 2005, Σελ. 125

 

Το βιβλίο Ο τελευταίος Ευρωπαίος αποτελείται από ένα σύνολο άρθρων, διηγημάτων και επιστολών, που έγραψε και δημοσίευσε ο Γερμανός νομπελίστας συγγραφέας Hermann Hesse, κατά τα τέλη του Πρώτου και του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Σ’ όλα τα κείμενά του, ο Hesse βασικά στηλιτεύει τον γερμανικό εθνικισμό, επειδή πιστεύει πως αυτός οδήγησε σ’ εκατόμβες θυμάτων, μεταβάλλοντας αισθητά προς το χειρότερο τη μορφή του σύγχρονου κόσμου. Όπως ο ίδιος μας «συστήνεται»:

«Είμαι ένας ατομικιστής και θεωρώ τον χριστιανικό σεβασμό προς κάθε ανθρώπινη ψυχή σαν το καλύτερο και ιερότερο στοιχείο του χριστιανισμού. Ίσως σ’ αυτό τον τρόπο ν’ ανήκω σ’ ένα κόσμο που ήδη εξαφανίζεται ενώ παρακολουθούμε την άνοδο ενός συλλογικού ανθρώπου χωρίς μεμονωμένη ψυχή, που θ’ απομακρυνθεί από την θρησκευτική και ατομικιστική παράδοση του ανθρώπινου γένους. Δεν μ’ απασχολεί α πρέπει να επιθυμώ ή να φοβάμαι μια τέτοια κατάληξη».

Οι διανοούμενοι, υποστηρίζει ο Hesse, παρά το κύρος που ενδεχομένως να διαθέτουν, είναι τραγικά ανίκανοι να εμποδίσουν τον πόλεμο. Ο λόγος για την τραγική αυτή αδυναμία είναι ότι οι πόλεμοι εδράζονται σε ισχυρές ανθρώπινες τάσεις, οι οποίες υπάρχουν και θα συνεχίσουν να υφίστανται για πάντα, ή τουλάχιστον έως ότου ο μέσος άνθρωπος ν’ αποκτήσει του πνευματικό επίπεδο ενός Goethe, δηλαδή ν’ αρχίσει ν’ αναζητά επιτέλους τα μεγαλύτερα αγαθά όχι έξω από τον ίδιο του τον εαυτό, αλλά εντός του, στη δική του ατομική βούληση, όπως άλλωστε δίδαξε ο Lao Tzu, o Βούδας και ο Ιησούς Χριστός (σύμφωνα πάντα με τον Hesse):

«Ο φόβος δεν διδάσκει τους ανθρώπους. Αν οι άνθρωποι αρέσκονται να σκοτώνουν, καμιά ανάμνηση του πολέμου δεν θα τους σταματήσει. Ούτε κι η σκέψη των υλικών καταστροφών που προκαλούνται από τον πόλεμο. Μόνο σε απειροελάχιστο βαθμό βασίζονται οι ανθρώπινες ενέργειες σε λογικές διεργασίες. Μπορεί να είναι κανείς απόλυτα βέβαιος ότι μια πράξη είναι παράλογη κι όμως να την απολαμβάνει. Κάθε ευερέθιστος άνθρωπος αυτό κάνει. Γι’ αυτό δεν είμαι ειρηνιστής όπως πολλοί φίλοι και εχθροί μου υποθέτουν. Δεν πιστεύω πια ότι η παγκόσμια ειρήνη μπορεί να επέλθει με λογικούς τρόπους, με κηρύγματα, οργάνωση και προπαγάνδα, όπως ακριβώς δεν πιστεύω ότι μπορεί να εφευρεθεί από ένα συνέδριο χημικών η φιλοσοφική λίθος».

 

 

Ο Γερμανός μυθιστοριογράφος λέει πως σε κάθε πνευματική πολιτισμική παράδοση θεμελιωδώς οι μεγάλες και οικουμενικές αλήθειες της ανθρωπότητας, γι’ αυτό είναι στην προαίρεση όλων μας να επωφεληθούμε απ’ την επαφή μαζί τους. Ο Hesse προτείνει στους ηττημένους στον πόλεμο Γερμανούς να εκμεταλλευτούν την ευκαιρία που τους δίνεται, και να γνωρίσουν καλύτερα τους εαυτούς τους, με σκοπό ν’ αντιληφθούν τον δικό τους ρόλο και προορισμό μέσα στην παγκόσμια ιστορία, αλλά και ν’ αποκτήσουν ξανά την αγάπη για τα μεγάλα πνευματικά αγαθά, τη φιλοσοφία και την τέχνη, αντί για τον πλούτο και τη δόξα. Μόνο αν μεταβληθεί το ήθος ενός λαού, αλλάζει η πολιτική του. Κάθε αντίστροφη πορεία είναι, δυστυχώς, ανέφικτη. Το μυθιστόρημα που χάρισε, όμως, στον Hesse την παγκόσμια αναγνώριση ήταν, φυσικά, ο Λύκος της στέπας. Πρόκειται για έργο αλλόκοτο και αινιγματικό, καθώς εσωτερική και εξωτερική δράση κατά κάποιον τρόπο συμφύρονται και δύσκολα ξεχωρίζει κανείς τα όριά τους.

 

 

Κύριος ήρωας του είναι ο Harry Haller, ένα πρόσωπο που αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη, την απομόνωση και τη συντροφιά των ανθρώπων. Η μία πλευρά του ήρωα είναι ο «άνθρωπος», αυτός που έχει αισθήματα για τους άλλους και κατά βάθος ποθεί ν’ αναπαυθεί στη συντροφιά τους, και από την άλλη, ο «λύκος», αυτός που επιθυμεί την απομόνωση και τον στοχασμό μακριά από καθετί το συμβατικό και το «αστικό». Ο ήρωας, όπως και κάθε άνθρωπος εντέλει, αποτελείται από ένα πλήθος διαφορετικών και αντιμαχόμενων πτυχών, που δεν είναι δυνατό να ταξινομηθούν ορθολογικά. Κύριες επιρροές του Hesse εδώ είναι ο Πλάτων, η γιουνγκιανή Αναλυτική Ψυχολογία, ο Βουδισμός και, ίσως περισσότερο όλων, ο Γερμανός φιλόσοφος Friedrich Nietzsche, ο οποίος πολλάκις κατονομάζεται, και μάλιστα ως μια προσωπικότητα που, σαν τον πρωταγωνιστή του παρόντος έργου, συνέλαβε τη μετάβαση από μιαν ιστορική περίοδο σε μιαν άλλη, γεγονός που του έχει αφαιρέσει τη σταθερότητα, την προσωπική ασφάλεια, αλλά και που τον ωθεί να υποφέρει αφάνταστα. Από τις σκληρές περιγραφές της εσωτερικής του μοναξιάς, το βιβλίο μας μεταφέρει στα αισθησιακά σκηνικά του αγοραίου έρωτα, για να καταλήξει στις πολεμικές παραισθήσεις και το μυστηριώδες και μάλλον απαισιόδοξο φινάλε. Μία φράση που μπορεί κανείς να ξεχωρίσει είναι η ακόλουθη προτροπή:

«Αντί να στενέψεις τον κόσμο και να απλουστεύσεις την ψυχή σου, θα πρέπει να κλείνεις ολοένα και περισσότερα από τον κόσμο μέσα της, ώσπου εκείνη, οδυνηρά διεσταλμένη, να χωρέσει ολόκληρο τον κόσμο, να μπορέσεις ίσως κάποια στιγμή να βρεις τη γαλήνη».

Τέλος, ως προς την πολιτική, η θέση του Hesse είναι ξεκάθαρη και ισαπέχει από τις δύο μεγάλες πολιτικές τάσεις της εποχής του:

«Η μοίρα του ανθρώπου με ατομική θέληση δεν μπορεί να είναι ούτε ο καπιταλισμός ούτε ο σοσιαλισμός, ούτε η Αγγλία ούτε η Αμερική· η μόνη μοίρα του είναι ο βουβός νόμος της καρδιάς του».

 

 

Εύλογα σκέφτεται κανείς ότι οι απόψεις του Hesse γεννήθηκαν σε μιαν εποχή αντίδρασης στη νοησιαρχία και αποπειράθηκαν να λειτουργήσουν ως αντίδραση εναντίον της. Σύμφωνα με τον Luis Racionero, ύστερα από αιώνες χρήσης, η λογική έχει αποδείξει πως η δική της γνώση είναι δύναμη και έχει αποδείξει ακόμη πως η δική της δύναμη δεν φέρνει τη χαρά. Για να δώσει ο νους τη χαρά ίσως έχει ανάγκη την άλογη φιλοσοφία. Μία παράξενη επιρροή του έργου του, ίσως η λιγότερο προσεγμένη, είναι αυτή που άσκησε  στον συγγραφέα Erich Scheurmann, με τον οποίο γνωρίζονταν από κοντά. Συγκεκριμένα, το γλαφυρό και σύντομο έργο του Scheurmann Ο Παπαλάνγκι ομοιάζει σημαντικά προς τα διήγημα του Hesse Ο τελευταίος Ευρωπαίος, δημοσιευμένο στην παραπάνω συλλογή του κατά τα τέλη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Όπως στον Hesse, έτσι και στον Scheurmann, ο λευκός Ευρωπαίος (αλληγορικά) απομακρύνεται από το θείο θέλημα και απειλεί να καταστρέψει τον κόσμο:

«Ο Θεός όμως μπαίνει στα μάτια του και τ’ ανοίγει για να τον κάνει να δει. Είπε στον Παπαλάνγκι: Μείνε αυτό που θέλεις ν’ σαι. Δεν σου δίνω πια εντολές. Και τότε ο λευκός έφυγε κι έδειξε το πρόσωπό του. Ω, τι ντροπή! Ω, τι φρίκη!».

Όπως ο Hesse, ο Scheurmann ασκεί κριτική στον πολισμό της Ευρώπης, για να τον καταγγείλει σαν παρακμιακό και αυτοκαταστροφικό από τη σκοπιά άλλων και (υποτίθεται) «αδιάφθορων» λαών και ιθαγενών. Ο Παπαλάνγκι συγκίνησε και ενέπνευσε πολλούς, σήμερα όμως είναι γνωστό ότι, κατά πάσα πιθανότητα, και αυτός δεν αποτελεί παρά λογοτεχνικό κατασκεύασμα του (Ευρωπαίου Erich Scheurmann) συγγραφέα του. Πρόκειται δηλαδή για ένα «δυτικό» προϊόν, το οποίο κάνει αυτοκριτική μέσω του πολιτισμού που τον γέννησε. Όταν, όμως, η κριτική του μετατρέπεται σε άκριτη απόρριψη, τότε οδηγείται σε αυτοαναίρεση. Μήπως αυτό μπορεί να μας πει κάτι και για τον Hesse;

 

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες: ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top