Για την Μεσόγειο και την ιστορία της

Γράφει ο Κυριάκος Χαραλαμπίδης // *

 

Όπως το λέει το όνομά της, η Μεσόγειος είναι μια θάλασσα στη μέση της γης. Μια θάλασσα που ενώνει τρεις Ηπείρους. Η ίδια η γεωγραφική της θέση ορίζει σ’ αυτήν να είναι συναινετική, καθώς περιβρέχει ακτές τις Ευρώπης, της Αφρικής και της Ασίας. Οι πολιτισμοί που αναπτύχθηκαν στο πέρασμα των αιώνων γύρω από τα νερά της Μεσογείου ανήκουν αναμφίβολα στους σημαντικότερους. Ασσύριοι, Βαβυλώνοι, Αιγύπτιοι, Πέρσες, Μινωίτες, Μυκηναίοι, Αχαιοί, Τρώες, Μακεδόνες, Αθηναίοι, Σπαρτιάτες, Ρωμαίοι, Καρχηδόνιοι, Βυζαντινοί, Ισραηλίτες, Άραβες και άλλοι είναι το ενδεικτικό ιστορικό κοκτέιλ για το μεθύσι της Ιστορίας.

Η Μεσόγειος φυσικά περιβρέχει αλλά, δυστυχώς, με το πολύ αλάτι της δεν ξεδιψά τους λαούς. Άλλοτε τη διέπλεαν καράβια εμπορικά που πρόσφεραν ειρηνικές πραμάτειες, όμως αυτό σε κάποιες περιπτώσεις μετεξελίχθηκε σε ανταγωνισμό, βουλιμία, αρπαγή και κατοχή των αδυνάτων από τους δυνατούς. Εμείς εδώ στην Κύπρο, και άλλοι γείτονές μας, έχουμε πικρή πείρα από την αυθαιρεσία και το μονοπώλιο του «δικαίου», που το οικειοποιούνται οι ισχυροί με ωμή παρέμβαση και βία. Όμως ας μη μιλήσουμε πολιτικά και ας αναλάβει η Ποίηση. Γιατί στο βάθος η ποίηση δεν κάνει άλλο παρά να είναι με τον τρόπο της έμμεσα πολιτική. Ακόμη και όταν μιλά για το ηλιοβασίλεμα ή για την Άνοιξη, τον έρωτα και τα λουλούδια, η ποίηση ουσιαστικά πολιτεύεται, γιατί ονειρεύεται την ομορφιά και τον εξευγενισμό της ανθρώπινης φύσης. Την εκλεπτυσμένη δηλαδή διάσταση του πολίτη. Υπάρχει τίποτε πιο επαναστατικό από αυτό; Στα μέρη τα δικά μας, σε τούτα τα «νερά της Κύπρου, της Συρίας και της Αιγύπτου, τα αγαπημένα των πατρίδων μας νερά», για να θυμηθούμε τους στίχους του Καβάφη, γεννήθηκε, με θεολογική σφραγίδα, η υπόδειξη της Αγάπης και η έννοια της Ειρήνης, που σηματοδοτούν την γραμμή και το χρέος του ανθρώπου προς τον εαυτό του και προς τον κόσμο.

Φαίνεται ότι η Μεσόγειος είναι η γαστέρα (άλλωστε αυτό δηλώνεται κι από το σχήμα της) που χωρεί μέσα της πολιτισμούς που εκφράζουν όλη την κλίμακα της ετερογένειας, καθώς συμβολίζει την ποικιλότητα και την ενότητα ενός ζωντανού οργανισμού. Αυτό που μας χωρίζει είναι και αυτό που μας ενώνει. Κάποτε κάποιος αναχωρητής του Αγίου Όρους είπε το εξής: «Οι Έλληνες έχουμε ευθύνη απέναντι στους άλλους, να τους αγαπήσουμε για να τους σώσουμε». Δεν είπε να τους κατακτήσουμε, δεν είπε να εισβάλουμε στη γη τους ή να παρέμβουμε στην ΑΟΖ τους, είπε «να τους σώσουμε». Και τούτο μου θυμίζει τώρα μια φράση του Νομπελίστα ποιητή Γιώργου Σεφέρη, που προσθέτει μάλιστα βαθύτερη προέκταση στα λόγια του αγνού ασκητή. Ο Σεφέρης είπε λοιπόν σε συνέντευξή του κάποτε: «Μοίρα μας είναι να σώσουμε τον κόσμο. Να τον σώσουμε, για να σωθούμε».

Ας το προσέξουμε αυτό. Δεν είναι άλλωστε απαραίτητο να είναι κανείς Έλληνας για να επωμίζεται τέτοια ευθύνη σωτηρίας του κόσμου (και παράλληλα του εαυτού του). Οι ποιητές το γνωρίζουμε, πως όλοι είμαστε αδέρφια, και οι φυλετικές διαφορές δεν μπορούν να αναιρέσουν την μεγάλη αλήθεια: ότι όλες οι γλώσσες της Βαβέλ, κάποια απώτερη και ανώτερη στιγμή, θα συγκλίνουν στο «εν». Η συναίρεση όλων των πραγμάτων του κόσμου σε ένα, ουσιαστικά ενοποιεί το ίδιο το νόημα της ζωής, και ανευρίσκεται σε όλα τα βαθιά φιλοσοφικά και θεολογικά συστήματα. Αυτή την συναίρεση, θαρρώ, επιχείρησε να συλλάβει ο Όμηρος, αυτή την καθολική, την ολιστική αίσθηση του κόσμου. Ο ομηρικός Οδυσσέας και ο αγώνας του ίσαμε φτάσει στην ποθεινή του Ιθάκη είναι πράγματα υπαρκτά μέσα στην δική μας εσωτερική Μεσόγειο, που τη διαπλέουν τέρατα και μαγικές Σειρήνες ή περιπετειώδεις αποδράσεις μέσα από θανάσιμες καταστάσεις. Ο μεγάλος μας ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης το ένιωσε αυτό και το εξέφρασε με μοναδική μαστοριά στο κλασικό ποίημά του για την Ιθάκη. Έχω μάλιστα την αίσθηση ότι του δόθηκε η χάρη να το εκφράσει, επειδή ακριβώς και αυτός, ωσάν τον Οδυσσέα, βρισκόταν μακριά από την νοερή πατρίδα, ή, για να το πω ακριβέστερα, ρίζωσε μόνιμα στην Αίγυπτο, αφού έζησε όλα τα γόνιμα χρόνια του εκεί και πήρε την ανάσα της και τον ρυθμό της. Η γεωγραφική μας τοποθέτηση προσδιορίζει κατά κανόνα και την ιδιαιτερότητα των αισθημάτων, με άλλα λόγια την χλωρίδα και την πανίδα τους. Άλλωστε ο Αλεξανδρινός Καβάφης, που ένιωσε βαθιά τι σημαίνει μείξη λαών, και τι οι «συγκινήσεις που ξενίζουν τον Ελληνισμό», συγκέρασε αλήθειες που μονάχα η ποίηση μπορεί να χωρέσει. Και παρέμεινε «ελληνικός», συλλαμβάνοντας το νόημα των πραγμάτων, κάτι που είναι συμβατό με αυτό που είπε ο ινδός συγγραφέας Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ: «Θα κάνω κακό στη χώρα μου, αν θελήσω να την λατρέψω ως θεό». Ή ακόμα καλύτερα, αυτό που είπε ο κοντινότερος σε μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός: «Να θεωρούμε εθνικό ό,τι είναι αληθινό». Ο ίδιος εξάλλου ποιητής είχε την τόλμη να είναι σοφός και να πει: «Κλείσε μέσα στην ψυχή σου την Ελλάδα (ή ό,τι άλλο) και θα αισθανθείς να λαχταρίζει μέσα σου κάθε είδους μεγαλείο». Δεν περιόρισε δηλαδή το μεγαλείο στην περιφέρεια του έθνους του. Είπε: «ή ό,τι άλλο». Προσέξτε αυτή την λεπτομέρεια. Έτσι μεγαλύνεται ο ίδιος ο άνθρωπος, όταν κατορθώσει να ξεπεράσει την γεωγράφηση των ιδεοκρατικών του συνόρων και να κάνει εθνική του υπόθεση την πανανθρώπινη αλήθεια. Με αυτό τον τρόπο υπερβαίνει όσα χωρίζουν λαούς. Διευρύνοντας λοιπόν τις έννοιες, διασπώντας μισαλλοδοξίες, φανατισμούς και αυτοεγκλεισμούς συναπαντιέται με την γενική πατρίδα των ανθρώπων, την πατρίδα της αληθινής του φύσης, την κοιτίδα της πρωταρχικής αθωότητας, πριν από τον χωρισμό των αδελφών και την δολοφονία του Άβελ από τον Κάιν.

Και όλα αυτά, αγαπητοί φίλοι, σχετίζονται όντως με την Μεσόγειο, γιατί η θάλασσα αυτή είναι το δικό μας Μare Nostrum, όπου καταπνίγονται μαζί με τους δυστυχισμένους μετανάστες και οι δικοί μας καημοί για έναν καλύτερο και δικαιότερο κόσμο. Σας μιλώ από την Κύπρο, ως φορέας ενός νησιού με γεωγραφική και ιστορική σεισμογένεια. Η ευπάθειά του ωστόσο είναι στοιχείο εσωτερικής δύναμεως και ωραιότητας. Ίσως για τούτο θέλησε ο μύθος να τοποθετήσει στην Κύπρο την αφρογέννητηΑφροδίτη, για να γεμίσει με άρωμα και χάρη τον κόσμον όλον. Μη θαρρείτε πως η δύναμη μετριέται με τον αριθμό των όπλων και το μέγεθος των θηρίων. Αρκεί μια στιγμή στην ιστορία για να καταπέσουν αυτά. Όλα είναι τόσο σχετικά, και η Μεσόγειος είναι μία τρομερή λεκάνη όπου οι αιφνίδιοι άνεμοι αναταράζουν τους σχεδιασμούς. Φυσικά και η ευθύνη της Ευρώπης είναι μεγάλη, γιατί δεν συνειδητοποίησε ακόμη ότι οφείλει το όνομά της σε μια πριγκιποπούλα από την Φοινίκη, καταντικρύ ακριβώς από τις ακτές της Κύπρου, και οφείλει να γνοιάζεται διπλά για την ρίζα της. Ούτε και συλλαμβάνει το νόημα της γονιμοποίησης της Ευρώπης στα χώματα της Κρήτης από τον Δία, που πήρε βέβαια την μορφή πάλλευκου ταύρου για να την ξεπλανέψει. Δεν θέλω να πω ότι κοιτάμε την ιστορία από την κλειδαρότρυπα του μύθου, αλλά δεν είναι και σωστό να παραμελούμε το χρέος μας προς την γνώση και τα συμφραζόμενά της.

Αυτή τη γνώση ο πολύτροπος Οδυσσέας (ακριβέστερα ο Όμηρος) θέλησε να παραδώσει ως αληθινή περιουσία του ανθρώπου. Παρεμπιπτόντως, η λέξη «περιουσία» στα ελληνικά σημαίνει αυτό που περιβάλλει την ουσία. Η δε «ουσία» σημαίνει «αυτό που είναι». Ο λόγος περί της ουσίας είναι η αληθινή μας περιουσία, ο θησαυρός της ψυχής μας, αυτό που είναι ή οφείλει να είναι ο άνθρωπος. Ο Οδυσσέας το κατάλαβε, με αντίτιμο φυσικά τον κίνδυνο της ζωής του, εφόσον «η αλήθεια μόνον δια θανάτου δίδεται». Το κατάλαβε και ο Δάντης, τοποθετώντας τον Οδυσσέα στη Θεία «Κωμωδία» του, συγκεκριμένα στο 26ο άσμα της «Κόλασης». Εκεί ο Βιργίλιος, ο πνευματικός του Δάντη οδηγός, τολμά να ζυγώσει την ψυχή του Οδυσσέα για να μάθει από τον ίδιο τα καθέκαστα του θανάτου του. Ο Οδυσσέας του λέει πως αυτός και οι λιγοστοί σύντροφοί του θέλησαν, από δίψα για γνώση, να διαβούνε «το στενό κανάλι που ο Ηρακλής έθεσε σύνορο στον άνθρωπο». Ξεπερνώντας ωστόσο το απαγορευτικό για όλους σύνορο, και ξανοιγμένοι πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες, ήταν στη μοίρα τους να νικηθούν από τον Ατλαντικό, χαμένοι πιστεύω συμβολικά στον απέραντο ωκεανό της ασύλληπτης ουσίας.

Με λίγα λόγια, αυτός ο Ατλαντικός, που ζωογονεί και αναπληρώνει, κατ’ αντίθετη ροή μέσα από το στενό του Γιβραλτάρ, τη θάλασσα της Μεσογείου, γίνεται και ο πνίχτης όλων όσοι τολμούν να διευρύνουν περαιτέρω τον κόσμο και τα όρια της γνώσης. Και όμως! Σε τέτοια περάσματα δοξάζεται ακριβώς και μεγεθύνεται η ψυχή και το πνεύμα του ανθρώπου: στην τόλμη για την διάνοιξη του στενού. Η Μεσόγειος δεν είναι λοιπόν λιμνοθάλασσα, ούτε και πρέπει να περιορίζεται σε κάτι που το μολύνουμε και μας μολύνει. Αντίθετα, είναι η δική μας περιουσία, που περιβάλλει και την ψυχή μας. Είναι το κάλεσμα και το κέντρισμα να τολμούμε να διευρύνουμε το μυαλό μας, και να προσφέρουμε γύρω μας μια βαθύτερη γνώση, συμβάλλοντας έτσι, με την βοήθεια της ποίησης, στην κατανόηση και την διέκταση του κόσμου.

Η ομιλία του κ. Κυριάκου Χαραλαμπίδη που εκφώνησε στη 1η συνάντηση Ελλήνων και Αράβων ποιητών για τη Μεσόγειο (27/11/2020)

* O Κυριάκος Χαραλαμπίδης σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εξέδωσε δεκατέσσερις ποιητικές συλλογές, τρεις τόμους δοκιμίων και μετέφρασε Ρωμανό τον Μελωδό (Βραβείο Ελληνικής Εταιρείας Μεταφραστών Λογοτεχνίας). Πέρυσι έλαβε το Βραβείο Λογοτεχνικού Βιβλίου για Παιδιά, του περιοδικού «Αναγνώστης» και το Κρατικό Βραβείο Παιδικής Λογοτεχνίας (στην Κύπρο). Άλλες τρεις φορές τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης Κύπρου. Πήρε επίσης το Κρατικό Βραβείο Ποίησης της Ελλάδας, το Διεθνές Έπαθλο Καβάφη και το Αριστείο της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η Ακαδημία Αθηνών τον βράβευσε για το σύνολο του έργου του. Είναι επίτιμος διδάκτωρ του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.