Αλικαρνασσός και Νέα Αλικαρνασσός

Γράφει η Μαίρη Βαβουράκη // *

 

10 Απριλίου 1924 – 10 Απριλίου 2024: 100 χρόνια Νέα Αλικαρνασσός

Ανατρέχοντας στα βάθη του χρόνου, θα τη βρεις ξαπλωμένη στο ακρωτήριο της Ζεφυρίας, ιδρυμένη από γιο Θεού, τον Άνθη, γιο του Ποσειδώνα.

Καμαρώνοντας, λοιπόν, η Αλικαρνασσός την ομορφιά της και τη θεϊκή προέλευσή της, ξάπλωνε το κορμί της κάτω από τον Μικρασιάτικο Ήλιο και σμίγοντας μαζί του, γεννούσε παιδιά που το όνομά τους έμεινε στην ιστορία με ανεξίτηλα γράμματα.

Από τότε μέχρι και σήμερα, ποιος δε γνωρίζει τον Ηρόδοτο, τον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα, τον Μαύσωλο, τον Σατράπη της Καρίας που έκανε την Αλικαρνασσό πρωτεύουσά του και που εμπνεύστηκε κι έδωσε τ’ όνομά του σ’ ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, το Μαυσωλείο, σ’ αυτόν τον μεγαλειώδη και περίτεχνο τάφο, για να υπενθυμίζει μετά τον θάνατό του πως ο ρόλος που διαδραμάτισε ως ηγεμόνας της Αλικαρνασσού ήταν σπουδαίος κι ότι στην εποχή του η πόλη ευημερούσε στην ανατολική Μεσόγειο…

Φαίνεται πως πολύ περηφανεύτηκε για την ομορφιά και τα παιδιά της η Αλικαρνασσός που ξεπέρασε το μέτρο και υπέπεσε σε ύβρη, προκαλώντας τον φθόνο των Θεών. Και όπως συμβαίνει σε όποιον διαπράττει ύβρη, η έκπτωση της ήταν αναπόφευκτη.

Η Νέμεσις η Θεά της εκδίκησης, αφού την άφησε ν’ απολαύσει τις ομορφιές της, άρχισε να την κυνηγάει δίχως έλεος…

Τον 15ο αιώνα, Ιωαννίτες Ιππότες που είχαν καταλάβει την Ρόδο έχτισαν ένα κάστρο, το Κάστρο Αλικαρνασσού ή Αγίου Πέτρου (1402), καταστρέφοντας το Μαυσωλείο, ύστερα από 1900 χρόνια ζωής. Αν και θαύμασαν το περίτεχνο αυτό μνημείο, δε δίστασαν να το αποσυνθέσουν και κονιορτοποιήσουν, σκεπτόμενοι πως επρόκειτο για δημιούργημα ειδωλολατρών.

Ο Σουλτάνος Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής απομάκρυνε τους χριστιανούς Σταυροφόρους Ιππότες το 1522, αφού όμως είχαν προλάβει να κάνουν ζημιά ανεπανόρθωτη στον τάφο του Μαύσωλου και της συζύγου και αδερφής του Αρτεμισίας.

Το Κάστρο που δημιούργησαν ονομάστηκε “Kastel St. Peter” ή “Petroneum”, λέξη που από τον μεσαίωνα ώθησε τους Έλληνες να ονομάσουν την Αλικαρνασσό «Πετρούμι», ενώ τους Τούρκους να την πουν «Μποντρούμ», αφού μάλιστα το 1885, επί Τουρκοκρατίας, το κάστρο χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή και η Αλικαρνασσός έγινε τόπος εξορίας.

Στην αγκαλιά του Σουλτάνου η Αλικαρνασσός κοιμήθηκε έναν βαθύ ύπνο παρακμής σαν την ανικανοποίητη ερωμένη, μέχρι τον 18ο αιώνα που ο πληθυσμός της εγκαταστημένος στο κάτω μέρος του Κάστρου άρχισε να αυξάνεται.

Κι όπως γίνεται με καθετί όμορφο που μόλις το ξυπνήσεις, ανθίζει και γεννά ομορφιές έτσι και η Αλικαρνασσός από το 1780 έως το 1830 γίνεται κέντρο ναυπήγησης πλοίων λόγω της αξιόλογης ξυλείας που διέθετε. Από το 1830 οι χριστιανικές κατοικίες αυξάνονται από 110 σε 400, ενώ στα τέλη του 19ου αιώνα από τα 6000 άτομα που κατοικούν την Αλικαρνασσό, τα 2264 είναι χριστιανοί ορθόδοξοι.

Οι ρωμιοί της Αλικαρνασσού δεν ήταν αγρότες, διότι η γη δεν ήταν εύφορη, έγιναν όμως καλοί οικοδόμοι, ναυτικοί, ψαράδες, σφουγγαράδες, επαγγέλματα που ίσως διαδραμάτισαν το ρόλο τους, αργότερα, όταν οι Αλικαρνασσείς πρόσφυγες της Ελλάδας ζήτησαν να εγκατασταθούν στο Ηράκλειο της Κρήτης.

Στις αρχές του 20ου αιώνα οι Έλληνες της Αλικαρνασσού αποτελούν σχεδόν το μισό του συνολικού πληθυσμού της πόλης. Από τους 11000 κατοίκους οι 5000 περίπου είναι Έλληνες και κατοικούν ΒΑ του Κάστρου στις συνοικίες του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Γεωργίου, διαθέτοντας, ως κοινότητα, αρρεναγωγείο και παρθεναγωγείο με 4 δασκάλους και 270 μαθητές.

Οι Χριστιανοί όμως της Αλικαρνασσού, των γραμμάτων και του πολιτισμού άρχισαν να έχουν σοβαρά προβλήματα από το 1908 όπου οι σχέσεις τους με την Τουρκική κοινότητα διαταράσσονται μετά τη μονομερή ένωση της Κρήτης με την υπόλοιπη Ελλάδα.

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος στον οποίο συμμετείχε η Οθωμανική Αυτοκρατορία με το πλευρό των νικητών της Ανταντ, οδήγησε στη δίωξη και στον σφαγιασμό πολλών Ελλήνων πράγμα που άνοιξε το δρόμο της φυγής και απομάκρυνσής τους από την Πατρίδα.

Από το 1914 έως το 1915, οι Έλληνες είχαν εγκαταλείψει την Αλικαρνασσό για να γλιτώσουν από τους διωγμούς, την ένταξή τους στον τουρκικό στρατό και τα θανατηφόρα τάγματα εργασίας. Στην Κρήτη, μάλιστα, ήρθαν οι πρώτοι πρόσφυγες το 1912.

Έφευγαν νύχτα με καΐκια για την Ελλάδα μέσω των Ιταλοκρατούμενων τότε νησιών, με κίνδυνο να τους ανακαλύψουν, εκτός από τους Τούρκους, οι Ιταλοί και να τους στείλουν πίσω στην Τουρκία. Το 1919 κάποιοι Ρωμιοί επέστρεψαν στην Αλικαρνασσό, μα εκδιώχτηκαν οριστικά από κει με την μεγάλη Μικρασιατική καταστροφή του 1922.

Πρόσφυγες πια, τα παιδιά της Αλικαρνασσού διασκορπίστηκαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδος, αναζητώντας τόπο εγκατάστασης, όντας πεπεισμένοι πως οι δρόμοι της επιστροφής στην πατρίδα είχαν κλείσει οριστικά.

Στην Ελλάδα ξεκινάει ένας νέος αγώνας επιβίωσης. Μεταξύ άλλων, οι Πετρουμιανοί βασανίζονταν και από την έντονη επιθυμία ή καλύτερα ανάγκη να συγκεντρωθούν όλοι οι διασκορπισμένοι ανά την Ελλάδα συντοπίτες τους σε μια περιοχή. Όνειρο επανασύνδεσης οικογενειών, συγγενών και φίλων.

Στο όνομα αυτής τους της ανάγκης, ιδρύεται στην Αθήνα ο «ΗΡΟΔΟΤΟΣ», Σύλλογος Προσφύγων Αλικαρνασσού, ενώ παράλληλα γίνεται προσπάθεια στο Ηράκλειο να επανασυσταθεί ο διαλυθείς σύλλογος των Αλικαρνασσέων (ΝΕΑ ΕΦΗΜΕΡΙΣ, 11/01/1924).

Αρχικά, προτάθηκε μια περιοχή στην Αθήνα , κοντά στην Ομόνοια, αλλά θεωρείται πως ο πρώτος πρόεδρος του Δ.Σ της ομάδας των προσφύγων και δικηγόρος, Μιχαήλ Ελευθεριάδης αντιπρότεινε τη σημερινή περιοχή της Αλικαρνασσού Ηρακλείου, αφενός γιατί του θύμιζε την πατρίδα του και αφετέρου επειδή υπήρχαν τουρκικές οικίες, εγκαταλελειμμένες από τους Κρήτες μουσουλμάνους, με την ανταλλαγή των πληθυσμών, όπου θα μπορούσαν να μείνουν αρκετοί πρόσφυγες.

Αφού λοιπόν κατέληξαν στον τόπο, ο Σύλλογός τους, με έδρα την Αθήνα, επιχειρεί, αρθρογραφώντας σε εφημερίδες και καταθέτοντας υπομνήματα στις αρμόδιες υπηρεσίες, να διεκδικήσει, για την εγκατάσταση των Προσφύγων, την κοιλάδα Κατσαμπά του Ηρακλείου Κρήτης.

Για να πείσει τις αρμόδιες αρχές , ο Σύλλογος στήριξε την επιχειρηματόλογία του σε δύο άξονες. Αναφέρθηκε, αρχικά, στα τούρκικα κτήματα της περιοχής, υποστηρίζοντας πως είναι κατάλληλα για κήπους, αμπελώνες και περιβόλια με οπωροφόρα δέντρα και στη συνέχεια, εστίασε στη χρησιμότητα των Πετρουμιανών, που ήταν κυρίως κτίστες, ναύτες, αλλιείς, στα λιμενικά έργα που είχαν ξεκινήσει στο Ηράκλειο και που θ’ αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα λόγω των κενών που θα δημιουργούνταν από την αναχώρηση των Τούρκων εργατών λιμένος, λεμβούχων και αλιέων. (ΝΕΑ ΕΦΗΜΕΡΙΣ, 01/03/1924)

Φαίνεται πως τα προαναφερθέντα επιχειρήματα έπεισαν κι έτσι η επιλογή του χώρου επιβεβαιώνεται από τον Γενικό Γραμματέα της Επιτροπής Περιθάλψεως Προσφύγων τον Απρίλιο του 1924 ο οποίος ανακοινώνει με τηλεγράφημα του στον Νομάρχη Ηρακλείου την απόφαση για την ίδρυση δύο οικισμών στο Ηράκλειο της Κρήτης, ο ένας στο Ατσαλένιο και ο άλλος στον Κατσαμπά για τους Αλικαρνασσείς ναυτικούς και εργάτες και ζητά να υποβληθούν τάχιστα οι σχετικές εκθέσεις και τα διαγράμματα.

Τον ίδιο μήνα, αρχίζουν να συγκεντρώνονται Αλικαρνασσείς στο Ηράκλειο για να προστεθούν στις Οικογένειες προσφύγων που είχαν έρθει στην Κρήτη από τους διωγμούς του 1914 και είχαν εγκατασταθεί σε ερειπωμένα κτίρια, σε δημόσια κτίρια, παλιά μισοκατεστραμμένα τούρκικα σπίτια, στα τείχη της πόλης, σε αυτοσχέδιες καλύβες, παράγκες, ακόμα και σπηλιές της ευρύτερης περιοχής.

Στις 10 Απριλίου 1924 οι εφημερίδες του Ηρακλείου ανακοινώνουν την είδηση της δημιουργίας οικισμού στον Κατσαμπά, προκειμένου να εγκατασταθούν οι πολύπαθοι πρόσφυγες της Αλικαρνασσού, σκορπίζοντας την χαρά σε ψυχές ανθρώπων βασανισμένων που ζύμωσαν τη συμφορά παρέα με τη νέα ελπίδα για ζωή και άρχισαν να πλάθουν έναν νέο κόσμο για να ζήσουν σε αυτόν.

Η χωροθέτηση του οικισμού των Αλικαρνασσέων έγινε στον Κατσαμπά, ανατολικά του Σιλαμιανού ρέματος, εκεί που εκτός από δύο κτίσματα, δεν υπήρχαν άλλες οικίες. Οι εγκαταλελειμμένες τούρκικες κατοικίες βρίσκονταν ανατολικά του ρέματος. Οι Πετρουμιανοί έπρεπε να χτίσουν από την αρχή. Σήκωσαν τα μανίκια και με εθελοντική εργασία έκαναν ό,τι έπρεπε να κάνουν και με ταχύτητα πέραν του δυνατού, για ένα καλύτερο αύριο.

Στις 11 Ιουλίου 1925, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, παραδίδονται τα κλειδιά 200 οικιών και στις 13 του ίδιου μήνα οι πρώτοι πρόσφυγες άρχισαν να ονειρεύονται μέσα σε αυτές, δίνοντάς τους ζωή.

Έχουν περάσει 100 χρόνια από τις 10 Απριλίου 1924, επέτειος κατά την οποία οι Αλικαρνασσείς γιορτάζουν τον Ευαγγελισμό της γέννησης μιας νέας πόλης που έμελε ν’ αποτελέσει την καινούργια πατρίδα τους. Μέσα στα 100 αυτά χρόνια τα ανήσυχα πνεύματα των κατοίκων της Νέας Αλικαρνασσού έκαναν θαύματα, επενδύοντας πολύ προσωπικό χρόνο και κόπο για να εξελίξουν και ν’ αναβαθμίσουν τη νέα τους πατρίδα και τα κατάφεραν.

Με επικεφαλής τον Μιχαήλ Ελευθεριάδη, τον πρόεδρό τους, ο οποίος ήταν και ο πρώτος που έφερε ατμόπλοιο στο Ηράκλειο, έστησαν μια ξύλινη εκκλησία το 1927 την οποία ονόμασαν «Παράγκα» για να στεγάσουν την ιερή εικόνα του Αγίου Νικολάου που είχαν φέρει μαζί τους από τα ιερά χώματα της Μικρασίας κι έκαναν διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις και εράνους και ό, τι ήταν ανθρωπίνως δυνατόν για να συγκεντρώσουν τα χρήματα, ώστε ν’ αντικαταστήσουν την Παράγκα με έναν μεγαλόπρεπο ναό, πράγμα που κατάφεραν το 1948.

Έφτιαξαν Δημοτικό σχολείο, επιδίωξαν τον ηλεκτροφωτισμό του συνοικισμού, προγραμμάτισαν δεντροφύτευση για να κάνουν τη Νέα Αλικαρνασσό τη «μαγευτικωτέρα εξοχή του Ηρακλείου», ασχολήθηκαν με την οδόστρωση χωρίς να περιμένουν το κράτος, υπολογίζοντας μόνο στα χέρια τους, τη φαντασία τους, τον προσωπικό τους κόπο και την υπέρμετρη αγάπη για τη νέα τους πατρίδα.

Τίποτα δεν παραχωρήθηκε στους Αλικαρνασσείς και γενικότερα στους πρόσφυγες της Κρήτης. Τα πλήρωσαν όλα όσα απέκτησαν και τα αναβάθμισαν μόνοι τους, πράγμα που αναγνώρισε ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η σύζυγος του, όταν επισκέφθηκαν τη Νέα Αλικαρνασσό στις 15 Σεπτεμβρίου του 1927, δηλώνοντας:

“Ιδιαιτέραν όλως ευχαρίστησιν ησθάνθην κατά την σημερινήν επίσκεψίν μου εις τον συνοικισμό της Αλικαρνασσού. Είναι συγκινητικώτατον το θέαμα της εργασίας η οποία συνετελέσθη εις τον συνοικισμόν αυτόν. Και το πώς τόσον ολίγοι άνθρωποι εις τόσον μικρόν διάστημα χρόνου κατώρθωσαν να κάμουν το σχολείον και την εκκλησίαν των εξ ιδίων πόρων ενώ επίσης εξ ιδίων μεριμνούν περί της οδοστρωσίας των, χωρίς να περιμένουν από το κράτος ή από κανένα άλλον να πληρώση τας ανάγκας των.”

Είναι πραγματικά, αξιοπερίεργο πώς άνθρωποι, με ακρωτηριασμένες από τους διωγμούς, τον θάνατο, την πίκρα και τον πόνο ψυχές, άνθρωποι νοικοκυραίοι που έχασαν τα πάντα, όχι μόνο κατόρθωσαν να σταθούν ξανά στα πόδια τους, όχι μόνο τόλμησαν να ονειρευτούν ξανά ομορφιές αλλά και μπόρεσαν να τις κάνουν πραγματικότητα.

Μπορεί η Νέμεσις να ζήλεψε τις ομορφιές της Αλικαρνασσού, μα τη Νέα Αλικαρνασσό την προστατεύει ο Θεός των Χριστιανών κι έτσι δεν τη «σκιάζει φοβέρα καμμιά». Τους Αλικαρνασσείς, ακόμα κι αν τους κλείσεις σ’ ένα μπουκάλι θα βρουν τον τρόπο να φτιάξουν πάλι σπίτια, σχολείο, ναό για τον Άγιό τους και να δημιουργήσουν πολιτισμό.

Και στα επόμενα 100 με το καλό!

Ηράκλειο 10 .04. 2024

Ευχαριστώ πολύ τον κ. Γιώργο Γιαουρτά που μου επέτρεψε να έχω εικόνα και να μελετήσω ένα μέρος του υλικού που έχει συγκεντρώσει, με τα χρόνια, για την ιστορική πορεία της Αλικαρνασσού και τη δημιουργία της Νέας Αλικαρνασσού όπως φωτογραφίες, χάρτες, αποκόμματα εφημερίδων , μαρτυρίες ανθρώπων κ.λπ.

Στόχος και επιθυμία του είναι να εκδοθεί ένα βιβλίο το οποίο θα περιλαμβάνει όλο αυτό το υλικό και θ’ αποτελεί εργαλείο στο οποίο θα καταφεύγουν οι επόμενες γενιές προσφύγων και όχι μόνο για να μάθουν ιστορία.

Εύχομαι από καρδιάς να το έχουμε σύντομα στα χέρια μας και ν’ απολαύσουμε την ανάγνωσή του.