Όταν λέω εσείς, μιλώ και για εμένα!

Γράφει η Τζένη Μανάκη //

Romain Gary «Λευκός σκύλος», Μετάφραση: Ευγενία Γραμματικοπούλου, εκδ. Οκτάνα

«Το μίσος και η μνησικακία κάνουν θαύματα, μετακινούν βουνά, χώρες ολόκληρες  έχουν κτιστεί έτσι. Είναι αθάνατα.» 

«Πίσω από κάθε βίαιη έξαρση κρύβεται είτε ένας κακός χειρισμός, μια αστυνομική βιαιοπραγία, μια ψεύτικη είδηση, είτε πάλι μιά πρόκληση. Ποτέ μια συζήτηση…»

Στο Λος ΄Αντζελες του 1968 μαίνονται οι αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ Μαύρων και Λευκών. Δύο σημαντικά γεγονότα, η δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και του Μπομπ Κέννεντυ, αλλά και ο πόλεμος του Βιετ Ναμ ως  μπακγκράουντ της όλης διαμάχης, αναζωπυρώνουν διαρκώς το μίσος και από τις δύο πλευρές.

Ο συγγραφέας και σκηνοθέτης Ρομαίν Γκαρύ άνθρωπος  φιλοσοφημένος και βαθιά πολιτικοποιημένος  μαζί με τη σύζυγό του Τζιν Σίμπεργκ – επίσης πολιτικοποιημένη και τοποθετημένη με αυταπάρνηση στο πλευρό του αγώνα των Μαύρων, παρακολουθεί με οξυμένη όραση και ακοή τα γεγονότα, τα σχολιάζει αντικειμενικά, με ”τρυφερό κυνισμό” σατυρική διάθεση και δόσεις χιούμορ, όπου το επιτρέπει η αφήγηση. Λοιδορεί τα σαθρά θεμέλια κάθε τύπου μισαλλοδοξίας, θρησκευτικών ή φυλετικών διακρίσεων.

Ο ”ΛΕΥΚΟΣ ΣΚΥΛΟΣ” είναι μία αλληγορία για τον κάθε φύσεως ρατσισμό και το μίσος – ιδωμένο από κάθε πλευρά που το γεννά, μία ενδελεχής κοινωνιολογική μελέτη για το φυλετικό ζήτημα, για το μίσος και τις ενοχές που προκαλεί.

Πρόκειται κατ’ αρχήν για μία αυτοβιογραφική αφήγηση που  “εκμεταλλεύεται” την αλληγορική εμφάνιση, κάποιο βράδυ μετά μια καταιγίδα, ενός ποιμενικού σκύλου ειδικά εκπαιδευμένου να επιτίθεται εναντίον των Μαύρων. Του δίνουν το όνομα Μπάτκα. Παλιά τους σκύλους αυτούς τους εκπαίδευαν να εντοπίζουν τους σκλάβους που δραπέτευαν, “τώρα” κατά των διαδηλωτών.

Το φιλόζωο ζεύγος Ρομαίν – Τζιν δέχονται τον σκύλο, όταν όμως αυτός επιτίθεται με μανία σ’ έναν μαύρο, ο Ρομαίν τον αφήνει σ’ ένα κυνοτροφείο προκειμένου να τον εκπαιδεύσουν ώστε να μην είναι επιθετικός. Ο Κιζ, ένας μαύρος ειδικευμένος  ακόμη και στο να βγάζει το δηλητήριο από τα φίδια που φιλοξενούνται σ’ έναν λάκκο στο κυνοτροφείο, όπου και ο Ρομαίν έχει αφήσει τον δικό του βόα, αναλαμβάνει την εκπαίδευση του Μπάτκα. Οι “Λευκοί Σκύλοι” χρησιμοποιούνται από την Αστυνομία  κατά των μαύρων. Μπορεί να ανατραπεί αυτό που ωθεί τον σκύλο στις λυσσαλέες επιθέσεις του; Πως θα αντιδράσει ο Κιζ στην επιθετικότητα του σκύλου και ποιές είναι οι προθέσεις του όταν ζητά από τον Ρομαίν να του τον δώσει; Τι θα συμβεί μετά το τέλος της εκπαίδευσης;

Το ζεύγος Ρομαίν – Τζιν, πέρα από την σαφή ιδεολογική τοποθέτησή του απέναντι στον ρατσισμό, επεκτείνει τη δραστηριότητά του σε φιλοξενία κατατρεγμένων, τόσο στο σπίτι τους στο Λος Άντζελες, όσο και σ’ αυτό στο Παρίσι. Η Τζιν ενισχύει τον αγώνα των Μαύρων με μεγάλα κονδύλια- γεγονός που ο Ρομαίν αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό, εξαιτίας της εμπειρικής του γνώσης για την αντιστροφή ή την παρανόηση των κινήσεών της, ωστόσο δεν την αποτρέπει. Έμπειρος όσον αφορά τα αποτελέσματα του ακτιβισμού ειρωνεύεται με στοργή τις προσπάθειες της συντρόφου του και την υπερβάλλουσα ενσυναίσθησή της στα οικουμενικά δράματα.

« … ξαναβρίσκω λίγη από εκείνη την αθωότητα που πρέπει να ξέρεις να χάνεις για να την κερδίσεις. Εννοώ ότι πρέπει να συνεχίσουμε να δείχνουμε εμπιστοσύνη στους ανθρώπους, επειδή έχει λιγότερη σημασία το να απογοητευθείς, να προδοθείς, και να πιαστείς κορόιδο από αυτούς, από το να συνεχίσεις να πιστεύεις στους ανθρώπους και να συνεχίσεις να τους δείχνεις εμπιστοσύνη. Είναι λιγότερο σημαντικό να αφήνεις για αιώνες φαρμακερά κτήνη να έρχονται και να ποτίζονται σε βάρος σου σε αυτή την ιερή πηγή, παρά να τη βλέπεις να στερεύει. Είναι λιγότερο σοβαρό το να χάνεις από το να χάνεις τον εαυτό σου». 

Πολλοί σταρ του Χόλλυγουντ, για λόγους αυτοπροβολής χρηματοδοτούν τον αγώνα-  το χρήμα εξάλλου ρέει εκείνη την εποχή στους κύκλους του θεάματος μεταξύ των λευκών, γεγονός που συνήθως, αντί ”ευγνωμοσύνης”, επισύρει την οργή των κατατρεγμένων μαύρων. Οι γκετοποιημένοι μαύροι, άνεργοι ή μερικώς απασχολούμενοι απλά επιβιώνουν κάτω από άθλιες συνθήκες. Ωστόσο, από τις διαφημίσεις της τηλεόρασης που προβάλλουν τα λαμπερά αντικείμενα πόθου, τα οποία αποτελούν μέρος της πραγμάτωσης του αμερικάνικου ονείρου, διεγείρεται η διάθεση τους να τα αποκτήσουν.

«Ο υπερθεματισμός της εμπορικής διαφήμισης και της πολιτικής προπαγάνδας διέρρηξε κάθε σχέση πραγματικότητας και πραγματικής αξίας ανάμεσα στο προϊόν που λανσάρει η αγορά, είτε πρόκειται για αποσμητικό είτε για ιδεολογία».

Η παντελής αδυναμία τού να αποτελούν και αυτοί μέρος αυτού του ονείρου διεγείρει το μίσος κατά των λευκών, προκαλεί αντιδράσεις εναντίον τους, με αποτέλεσμα την βίαιη καταστολή από μέρους των δεύτερων με την χρήση των ειδικά εκπαιδευμένων  “λευκών σκύλων”. Αποτέλεσμα: η δημιουργία ενός αλληλοεκτοξευόμενου μίσους.

Οι ανεξέλεγκτες εκρήξεις των μαύρων οφείλονται προφανώς σε ψυχολογικούς λόγους. Ο νεαρός μαύρος δεν γνωρίζει ότι ανήκει σε μία μειονότητα, καθώς ζει ανάμεσα σε χιλιάδες ή εκατομμύρια άλλους μαύρους που είναι συγκεντρωμένοι στα γκέτο, δεν βλέπει γύρω του παρά ομοεθνείς του, και τελικά ξεχνά την αριθμητική υπεροχή των λευκών. Η ανεργία, οι ατέλειωτες ώρες απραξίας είναι οι βασικοί παράγοντες. Περιμένουν να συμβεί κάτι που θα προκαλέσει το ενδιαφέρον τους. Η  σύνθλιψη της ψυχής η απόγνωση, το μίσος και η απογοήτευση γίνονται αυτοκαταστροφικές. Το μεγαλύτερο πρόβλημα των Αφροαμερικανών είναι το μίσος που αναπτύσσεται για τον όμοιό του, ένα μίσος επί της ουσίας για τη δική του μοίρα. Η σκέψη της φιλίας εντάσσεται σε μία «απολύτως φαντασιωτική μή-πραγματικότητα, σε μια αιμοδιψή αφαίρεση, η οποία μπορεί να φυτρώσει μόνον στον ψυχισμό των γκέτο, χωρίς έξοδο κινδύνου…»

Τους Αφροαμερικανούς τους ενώνει μόνο η απεγνωσμένη ανάγκη τους για κουλτούρα.

Ο Γκαρύ με την αποκτηθείσα ευρωπαϊκή νοοτροπία, σατιρίζει την αμερικάνικη υπερκατανάλωση – αυτοσκοπό κάθε Αμερικάνου, την έκπτωση κάθε σοβαρής ιδεολογίας, το μίσος που αναπαράγεται διαρκώς, από έλλειψη ουσιαστικής σκέψης  και ειρηνικής συζήτησης πάνω σε σοβαρά ζητήματα. Εμιγκρέ και ο ίδιος, γεννημένος στη Βίλνα της τότε Ρωσίας με το όνομα Roman Kasew, (το Ρομαίν Γκαρύ είναι ψευδώνυμο που πήρε στην διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι) παρά την μεγάλη επιτυχία του, που τον ενέταξε τόσο στη γαλλική όσο και στην αμερικανική κοινωνία, ως εξέχον μέλος, θεωρεί ότι  και ο ίδιος ανήκει σε μειονότητα.

«Μπλεγμένος στην πολυπλοκότητα ενός σύμπαντος που του διαφεύγει καθώς και στα αυτοματοποιημένα και αμείλικτα γρανάζια μιας κοινωνίας ολοένα και πιο επιβλητικής και κατασταλτικής, ο Αμερικανός άνδρας, παρασυρμένος περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο στα προκάτ κυκλώματα μιας τεχνητής ύπαρξης, το άτομο από το οποίο τα πάντα διαφεύγουν ολοένα και περισσότερο, προσπαθεί να ξαναβρεί μέσα του κάποια στοιχειώδη καθησυχαστική δύναμη…»

Το μίσος αναπαράγεται, ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης ανοησίας, του παρανοϊκού στοιχείου στη σκέψη και στις πράξεις των ανθρώπων. Οι μαύροι μισούν τους λευκούς. Οι λευκοί μισούν και εκείνους τους μαύρους, που ξεφεύγουν από την αφάνεια της πρότερης μίζερης ζωής τους και μετατρέπονται σε σύμβολα του σεξ. Ο Γκαρύ σχολιάζει:

«… Σε παρόμοιο ψυχικό πλαίσιο ο ”μαύρος γίγαντας των σταδίων, του στίβου, του μπέιζ μπολ, ” ο Αφρικανός”, τρεις μόλις γενιές απομακρυσμένος από τη ζούγκλα, ο ”τίγρης” ο ”πάνθηρας” γίνεται προφανώς ένα σύμβολο που προξενεί φθόνο, και άρα φόβο και μίσος.

Η σεξουαλική επιδειξιομανία είναι μία από τις πιο κωμικές πτυχές αυτής της ”επιστροφής στις ρίζες”, που συνιστά πιθανότατα ένα από τα αρχαιότερα ανθρώπινα όνειρα, όπως και ο χαμένος παράδεισος.  Όσο πιο ανήμπορη νιώθει η ευφυία να βρει διέξοδο και να επιβληθεί, τόσο η συνουσία γίνεται κακέκτυπο της λύσης».

Για τους Αμερικανούς πολίτες ο πόλεμος του ΒιετΝαμ αποτέλεσε μία χρόνια πληγή αφαίμαξης ανθρώπινου δυναμικού, ωστόσο υπήρξε και ένα ζήτημα που έθεσε σε αμφισβήτηση πολλές από τις βεβαιότητες  της αμερικανικής παντοκρατορίας.

«Το Βιετνάμ είναι το χειρότερο πράγμα που θα μπορούσε να συμβεί στο Βιετνάμ, αλλά το καλύτερο που θα μπορούσε να συμβεί στην Αμερική, είναι το τέλος των βεβαιοτήτων, η αρχή της αμφισβήτησης, μια έκκληση για μεταμόρφωση. Δεν ξέρω ποιά θα είναι η νέα Αμερική, ξέρω όμως ότι η μαύρη έκρηξη θα την εμποδίσει να σαπίσει μέσα στην ακινησία των αρτηριοσκληρωτικών δομών με αόρατα θεμέλια».  

Ο Ρεντ, ο μαύρος  φίλος του Γκαρύ στέλνει τους γιους του να πολεμήσουν όχι για να στηρίξουν τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό, αλλά για να φοιτήσουν στον ανταρτοπόλεμο και αυτή η μαθητεία τους να χρησιμεύσει για την εξέγερση κατά των λευκών, υπέρ της  black power …Οι θεωρίες από τις οποίες πηγάζουν όλες οι βιαιότητες και οι εξτρεμιστικές συμπεριφορές βασίζονται πάνω στην ανίκητη δύναμη, την βλακεία, σχολιάζει ο Γκαρύ.

Η δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ γιγάντωσε τον φανατισμό και το μίσος των μαύρων κατά των λευκών. Ο Γκαρύ αφηγείται με απέχθεια τα σχετικά με την υποκρισία προσώπων και μέσων μαζικής ενημέρωσης. Όλοι οι σταθμοί έπλεκαν το εγκώμιο της προσωπικότητάς του δολοφονηθέντα, ενώ μόνον λίγες βδομάδες ο αρχηγός του FBI τον είχε αποκαλέσει παρουσία δημοσιογράφων “τον μεγαλύτερο ψεύτη  επί της γης”.  Το κίνημα του Κινγκ  – απόστολου της μη βίας – είχε θεωρηθεί τελειωμένο και ο ίδιος ξεγραμμένος. ”Δεν χρειάστηκε παρά να πεθάνει για να ξαναζωντανέψει”.  Ο Γκαρύ σατιρίζει την πανταχόθεν υποκριτική στάση, καθώς από την τηλεόραση παρελαύνει ένας μεγάλος αριθμός Μαύρων και Λευκών που εγκωμιάζουν τον δολοφονηθέντα: “Black is beautiful!”

Στο μεταξύ ο Κιζ- ο μαύρος εκπαιδευτής του Λευκού σκύλου δείχνει να έχει καταφέρει να κατευνάσει την επιθετικότητα του ζώου κατά του ίδιου.

«Ο Κιζ είχε προχωρήσει ως στη μέση του σαλονιού και ο Λευκός Σκύλος, χωρίς να σταματήσει να ουρλιάζει, στριφογύριζε γύρω από τον εαυτό του, έπαιρνε φόρα για να ορμήσει, αλλά έμοιαζε σαν να τον συγκρατούσε ένας ψυχικός φραγμός τον οποίο δεν κατάφερνε να υπερνικήσει. Το ότι αυτή η συμπεριφορά πήγαινε κόντρα σε όλη του την εκπαίδευση, σε ό,τι του είχαν μάθει, σε όλη του τη ζωή ως αφοσιωμένου λευκού σκύλου, το καταλάβαινες από τον τόνο που είχαν τα απελπισμένα κλαψουρίσματα που έβγαζε ανάμεσα σε δυό μανιασμένα αλυχτίσματα».

Ο Γκαρύ αφήνει την Αμερική, γυρίζει στο Παρίσι, στα στημένα οδοφράγματα και την εξέγερση των φοιτητών. Στο σπίτι του φιλοξενεί τον γιο του μαύρου φίλου του Ρεντ, που λιποτάκτησε από τον αμερικάνικο στρατό χάρη στην αγαπημένη του Γαλλίδα Μαντλέν. Ο Μπαλάρντ ασφυκτιά στο Παρίσι, ως γνήσιος Αμερικάνος, ξέρει όμως αν επιστρέψει θα αντιμετωπίσει τη δικαιοσύνη για την λιποταξία.

Τι βρήκε ο Γκαρύ όταν επέστρεψε στην Αμερική, πως εξελίχθηκε η υπόθεση της εκπαίδευσης του Λευκού Σκύλου, τι απέγιναν οι γιοι του Ρεντ, πως αντιμετωπίστηκε από τους μαύρους η υποστηρικτική συμμετοχή της Τζιν στον αγώνα τους, μαζί με πολλές φιλοσοφικές σκέψεις ανάμεικτες με αγωνίες, φόβους του ίδιου του συγγραφέα θα τα βρείτε σ’ αυτό το συγκλονιστικό βιβλίο, που δεν αφορά μόνον την ταραγμένη δεκαετία του ’60, είναι απόλυτα διαχρονικό.

«Το πιο οδυνηρό ήταν η θέα αυτού του ζώου: φρενιασμένο και αποπροσανατολισμένο, άπιστο στα ίδια του τα αντανακλαστικά, τρομοκρατημένο, χαμένο, πελαγωμένο, παγιδευμένο, νικημένο από τον άνθρωπο, το σκυλί αυτό ήταν θύμα της Ιστορίας». 

Romain Gary

Ο Γκαρύ γεννήθηκε 1914 στη Βίλνα της Ρωσίας και πέθανε το ’80 στο Παρίσι. Ανθρωπιστής- ευαίσθητος και παράλληλα κυνικός περιγράφει έχοντας τεντωμένες τις κεραίες του, με ειλικρίνεια, σατιρική διάθεση, αρκετή δόση κυνισμού, αυτοσαρκασμό και χιούμορ τις διαφοροποιήσεις στις ανθρώπινες συμπεριφορές.

Όσον αφορά το βιβλίο του, πρόκειται για ένα συγκλονιστικό κείμενο, η διαχρονικότητα  του οποίου δεν αφορά μόνο την αμερικανική κοινωνία των περασμένων χρόνων. Χρησιμοποιεί αλληγορικά τον ΛΕΥΚΟ ΣΚΥΛΟ προκειμένου να αναπτύξει τις απόψεις του για τον πανταχόθεν ρατσισμό.

Ο “Λευκός Σκύλος” είναι μία αλληγορία για το μίσος και τις διακρίσεις, αλλά και για την ελπίδα και την αναγέννηση.

«Ένιωσα να καταρρέω μέσα μου. Γιατί εγώ ήμουν εκείνος που είχε εκπαιδεύσει αυτό τον σκύλο. Η διάσημη ρήση του Βίκτωρα Ουγκώ ισχύει και αντιστρόφως: 

“Όταν λέω εσείς, μιλώ και για εμένα” . Υπάρχει ένα όμορφο τραγούδι : Tea for twο, an two for tea, που μπορεί να έχει και την εξής παραλλαγή: “Εγώ είμαι εσείς, κι εσείς είστε εγώ”. Διαθέτει μάλιστα και τίτλο: η αδελφοσύνη. Αδύνατον να την αποφύγεις. Δεν υπάρχει έξοδος κινδύνου».

Χωρίς καμία επιφύλαξη, διαβάστε το, θα ενθουσιαστείτε!