✩ Μια φιλία: Jean Jules Verdenal (1890 – 1915) και Tomas Stern Eliot (1888-1965).

Γράφει ο Γεράσιμος Δενδρινός  //

Α]. JEAN Jules VERDENAL (1890 – 1915) KAI TOMAS STERN ELIOT (1888-1965) ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ.

28.9.1888: Γέννηση του Τόμας Στερν Έλιοτ στο Σαιντ Λούις της πολιτείας Μιζούρι των ΗΠΑ. 11.5.1890: Γέννηση του Ζαν Βερντενάλ στο Πω της ΝΔ Γαλλίας κοντά στα Πυρηναία.. 1906-1909: Προπτυχιακό του Έλιοτ στο Χάρβαρντ στο Συνταγματικό Δίκαιο, στις Ξένες Γλώσσες και στην Ιστορία. 1909 – 1910: Μεταπτυχιακό του Έλιοτ στο Χάρβαρντ στην Αγγλική Φιλολογία. 1910 – 1911: Ο Έλιοτ μεταβαίνει στη Σορβόννη για σπουδές στη Γαλλική Φιλολογία και  Φιλοσοφία, με προτίμηση στους φιλοσόφους Αρνί Μπερξόν και Μπέρτραντ Ράσελ. Στη φοιτητική πανσιόν όπου μένει, γνωρίζεται  με τον εικοσάχρονο ένοικο και σπουδαστή της Ιατρικής, Ζαν Βερντενάλ. 1911: Ο Έλιοτ ολοκληρώνει το «Το τραγούδι αγάπης του J. Alfred Prufrock». 1911-1914: Ο Έλιοτ επιστρέφει στο Χάρβαρντ για μεταπτυχιακές σπουδές στη Φιλοσοφία. Για δυο χρόνια 1911 – 1912,  Έλιοτ και Βερντενάλ αλληλογραφούν όσο καιρό ο πρώτος βρίσκεται στην Αμερική. Μάρτιος 1913:  Ο Βερντενάλ κατατάσσεται στον Γαλλικό Στρατό. Νοέμβριος 1914: Προβιβασμός του ίδιου σε γιατρό αξιωματικό. 1914: Ο Έλιοτ, κατά το ταξίδι του στη Γερμανία, επισκέπτεται τη Γαλλία. (Είδε τον Βερντενάλ;) Όταν ξεσπά ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος (1914-1918), πηγαίνει στην Αγγλία, όπου στο εξής θα εγκατασταθεί μόνιμα. 25.4.1915 – 9.1.1916: Μάχη της Καλλίπολης. 2.5.1915: Ο Ζαν Βερντενάλ σκοτώνεται στο πεδίο της μάχης ενώ περιποιείται τραυματία. 26.6.1915: Ο Έλιοτ παντρεύεται την Βιβιέν Χέι-Γουντ (1888-1947). Ιανουάριος 1916: Μια επιστολή αποδεικνύει ότι ο Έλιοτ γνωρίζει σίγουρα τον τραγικό θάνατο του φίλου του. (Πότε όμως το έμαθε για πρώτη φορά;) 1917: Δημοσίευση του «Prufrock and Other Observations» (το ποίημα είναι αφιερωμένο στον Ζαν Βερνεντάλ) που γράφτηκε εν μέρει κατά τη διάρκεια της χρονιάς του Έλιοτ στο Παρίσι. 1922: Δημοσίευση της The Waste Land του Έλιοτ. (Είναι ο Φληβάς ο Φοίνικας μια παραίσθηση του Βερντενάλ;) 1934: Ο Έλιοτ δημοσιεύει[1] την  ανάμνηση ενός «φίλου», που κραδαίνει ένα κλαδί πασχαλιάς στους Κήπους του Λουξεμβούργου στο Παρίσι.

B]. ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ: Ο Ζαν Ιούλιος Βερντενάλ (11 Μαΐου 1890 – 2 Μαΐου 1915) υπήρξε Γάλλος ιατρός που υπηρέτησε και σκοτώθηκε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα ελάχιστα που γνωρίζουμε γι’ αυτόν, προέρχονται κυρίως από συνεντεύξεις μελών της οικογένειας του και από μερικές επιστολές που διασώθηκαν. Γεννήθηκε  στο Πω[2] της Γαλλίας και ήταν ο γιος του γιατρού Πωλ Βερντενάλ. Διέθετε ξεχωριστό ταλέντο στις ξένες γλώσσες και μεγάλη κλίση στον αθλητισμό. Ως μαθητής ενδιαφέρθηκε για τη Λογοτεχνία και ιδίως για την Ποίηση και είχε στην κατοχή του αντίγραφα των Poésies του Στεφάν Μαλαρμέ (1842-1898) και των Poésies και Moralités Légendaires του Ιουλίου Λαφόργκ (1860-1887).

Γ]. ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΜΕΛΕΤΗΤΩΝ. Η ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ CLAUDIO PERINOT ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΙΑ JEAN Jules VERDENAL και TOMAS STERN ELIOT:[3]

Όπως γράφτηκε πριν, οι δύο φίλοι, μετά τη μετάβαση του Έλιοτ στο Χάρβαντ, αλληλογραφούσαν αμείωτο ενδιαφέρον έως το 1912.[4] Ωστόσο, η σημασία της φιλίας τους ξεπερνά τη δύναμη της αφοσίωσης. Όπως θα δούμε πιο κάτω, σε πολλούς μελετητές υπήρχε η υπόνοια πως στο μνημειώδες ποίημα του Έλιοτ, The Waste Land, ο Βερντενάλ εμφανίζεται μεταμφιεσμένος ως «Φληβάς ο Φοίνικας» και ως «κορίτσι υάκινθος». Δυστυχώς όμως ο σεμνός και ντροπαλός Βερντενάλ σκοτώθηκε στις 2.5.1915, ενώ φρόντιζε έναν πληγωμένο στρατιώτη στο πεδίο της Μάχης της Καλλίπολης, λίγες μέρες πριν συμπληρώσει τα 25 του χρόνια κι έχοντας μία μονάχα εβδομάδα στην εμπόλεμη περιοχή. Μια αναφορά με ημερομηνία 30 Απριλίου 1915 μας γνωστοποιεί: «Ενώ υπέφερε από πλευρίτιδα, δεν δίστασε να περάσει μεγάλο μέρος της νύχτας στο νερό για να βγάλει τους τραυματίες από τη θάλασσα, δίνοντας έτσι ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα αυτοθυσίας».  Μια μεταγενέστερη καταχώριση με ημερομηνία 23 Ιουνίου 1915, αναφέρει επίσης: «Ο Ζαν Βερντενάλ, γιατρός αξιωματικός, εκτελούσε τα καθήκοντά του με θάρρος και αφοσίωση. Σκοτώθηκε στις 2 Μαΐου 1915 ενώ περιποιόταν έναν τραυματία στο πεδίο της μάχης».  Όπως έγινε ήδη γνωστό, το 1917, ο Έλιοτ του αφιέρωσε τον Prufrock[5] and Other Observations μαζί με άλλα ποιήματα, προσθέτοντας και την επιγραφή του Δάντη (1265-1321) στη έκδοση του 1925: «For Jean Verdenal 1889 [6] –1915 mort aux Dardanelles» «Or puoi la quantitate / Comprender dell’ amor ch’a te mi scalda, / Quando dismento nostra vanitate, / Trattando l’ombre come cosa salda».[7] Εικόνες που θυμίζουν τον Βερντενάλ μπορούν επίσης να βρεθούν και σε άλλα ποιήματα, όπως στην Waste Land (1922). Αν και πέθανε νέος και οι δυνατότητές του ως ποιητή δεν πραγματοποιήθηκαν, η μνήμη του Βερντενάλ διατηρείται στο έργο του φίλου του. Το 1952 ο Τζων Πήτερ, μυθιστοριογράφος και Καναδός ακαδημαϊκός, δημοσίευσε ένα δοκίμιο «A New Interpretation of The Waste Land» στο περιοδικό Essays in Criticism, στο οποίο ερμήνευσε την Waste Land ως «Elegy for a dead friend», δηλ. ως «ελεγεία για έναν νεκρό φίλο». Ο Έλιοτ αντέδρασε αμέσως και  οι δικηγόροι του ποιητή απαίτησαν να σταματήσει το περιοδικό να ασχολείται με το όλο θέμα. Όσα αντίγραφα ήταν ακόμα σε κυκλοφορία καταστράφηκαν και μια μεταγενέστερη ανατύπωση των περιοδικών απάλειψε το δοκίμιο του Τζων Πήτερ, ο οποίος αναγκάστηκε να γράψει και μια απολογία συγγνώμης στον Έλιοτ. Δεκαεπτά χρόνια αργότερα, το 1969, τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του Έλιοτ το 1965, το δοκίμιο του Πήτερ ανατυπώθηκε. Παρ’ όλο που ο μελετητής έγραψε πως το δοκίμιό του ήταν ίδιο με αυτό που δημοσιεύτηκε τον Ιούλιο του 1952 στο «Essays in Criticism», ο Τίμοθι Μέιτερερ εντόπισε ουσιαστικές αλλαγές από το αρχικό κείμενο. Μετά από αυτή την ανατύπωση, δημοσιεύτηκε και δεύτερο δοκίμιο του Πήτερ με τίτλο «Postscript», όπου περιέγραψε τα γεγονότα και τα συναισθήματά του σχετικά με τη λογοκρισία, επεκτείνοντας αρκετά το πρωτότυπο κείμενο. Σε αυτό μάλιστα, ο Πήτερ ταυτοποίησε τον Βερντενάλ ως τον στενό φίλο του Έλιοτ και προσπάθησε με σοβαρά επιχειρήματα να υπερασπιστεί τη θέση του. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ο μελετητής ο Τζωρτζ Ουώτσον έκανε πολλά ταξίδια στη Γαλλία για να μάθει περισσότερα για τον Βερντενάλ σχετικά με τη στρατιωτική του θητεία, την οικογένεια και τους φίλους του, παρουσιάζοντας μάλιστα τα ευρήματά του στο άρθρο «Quest for a Frenchman» που δημοσίευσε  το 1976. Τον Ιανουάριο του 1972, ως σχόλιο μιας σειράς επιστολών στους Times Literary Supplement  του Λονδίνου για τα προσχέδια της The Waste Land του Έλιοτ (είχαν δημοσιευθεί το 1971 σε τηλεομοιοτυπία μαζί με σημειώσεις της χήρας του ποιητή, Valerie),  ο Ουίλσον Νάιτ έκανε την παρατήρηση ότι το αποκαλούμενο «κορίτσι υάκινθος» ήταν άνδρας, επεκτείνοντας μάλιστα την άποψή του αυτή σε δοκίμιο. Ο Τζέημς Μίλερ, ο οποίος θεώρησε πως στην Waste Land υπήρχε ένα σημαντικό κρυφό νόημα, μελέτησε τα δοκίμια του Πήτερ και το βιβλίο του για την Waste Land δημοσιεύθηκε το 1977. Το 1998 ο Μίλερ έγραψε ένα κείμενο για τις επιστολές του Βερντενάλ στον Έλιοτ, που δεν ήταν διαθέσιμες σε αυτόν ούτε στο κοινό μέχρι το 1988, όταν η Βαλερί Έλιοτ πήρε την απόφαση να τις δημοσιεύσει. Ο Κλαούντιο Περινότ, που επιθυμούσε να επεκτείνει τις γνώσεις μας σχετικά με τον Βερντενάλ, το 1994 πήρε συνέντευξη απ’ τον ανιψιό του Ζαν Βερντενάλ που είχε το ίδιο όνομα με τον θείο του, τον Ζαν. Η οικογένεια, υπερήφανη για τον Ζαν, είχε κρατήσει ζωντανή τη μνήμη του. Με τις νέες πληροφορίες που αποκτήθηκαν, ο Περινότ έγραψε ένα άρθρο με τίτλο «Jean Verdenal: T.S. Eliot’s French Friend», που δημοσιεύθηκε σε περιοδικό του Πανεπιστημίου της Βενετίας το 1996.[8] Το 2005, ο Μίλερ, στη βιογραφία του για τον Έλιοτ, καλύπτοντας την περίοδο 1888-1922, συμπεριέλαβε μια σύνοψη των ευρημάτων των Ουώτσον και Περινότ και του περιεχομένου των επιστολών του Βερντενάλ στον Έλιοτ. Ο Κλαούντιο Περινότ, συνεχίζοντας την έρευνα για τον Ζαν Βερντενάλ, δημοσίευσε το 2008 περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το πολιτισμικό και οικογενειακό περιβάλλον του νεαρού Γάλλου. Για πρώτη φορά έγινε γνωστή και η ακριβής αιτία του θανάτου του Βερντενάλ. Στη συνέχεια, το 2011, ο ίδιος μελετητής δημοσίευσε μια  σύντομη βιογραφία του Γάλλου φίλου του Έλιοτ, βασισμένη σε έγγραφα που δεν είχαν δημοσιευθεί, όπως δημόσια έγγραφα, φωτογραφίες, επιστολές, προγράμματα, προσκλήσεις και αναμνήσεις των ανθρώπων που γνώριζαν τον Ζαν Βερντενάλ.

Δ]. 26 ΙΟΥΛΙΟΥ 1994: ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ Monsieur JEAN VERDENAL, ΑΝΙΨΙΟΥ ΤΟΥ ΟΜΩΝΥΜΟΥ ΦΙΛΟΥ ΤΟΥ T.S. ELIOT, ΣΤΟΝ CLAUDIO PERINOT.

Ι). ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ: Έξω από το σπίτι των Βερντενάλ, ένα λευκό άγαλμα της Παναγίας, έμοιαζε να χαρίζει στον δρόμο μια αύρα γαλήνης και ηρεμίας. Πιο κάτω, υπήρχε η «Notre Dame de Pau et Accous», που είχε χτιστεί με τη γενναιόδωρη βοήθεια της τοπικής κοινότητας, συμπεριλαμβανομένων και των Βερντενάλ, όπως επιβεβαιώνει η μαρμάρινη πλάκα στον τοίχο της εκκλησίας.

Ο Ζαν Βερντενάλ με συνάντησε στις σκάλες και με οδήγησε στον δεύτερο όροφο, στο πάνω διαμέρισμα. Καθίσαμε στο μεγάλο καθιστικό. Στο κέντρο του δωματίου υπήρχε ένα μακρύ τραπέζι με βιβλία όλων των ειδών. Κρίνοντας από τους τίτλους, οι περισσότεροι από αυτούς ήταν κοινωνικοπολιτικού χαρακτήρα και πολλοί αφορούσαν θέματα τοπικής ιστορίας, όπως ταιριάζουν στο σπίτι της οικογένειας ενός πρώην δήμαρχου του Πω.  Ξεκινήσαμε να μιλάμε φιλικά για τον λόγο του ταξιδιού μου.

Ο ανιψιός του Ζαν Βερντενάλ ήταν ψηλός κι εύρωστος. Μιλούσε τονίζοντας τη σημασία των λέξεων με κινήσεις των χεριών. Ήταν σίγουρα υπερήφανος για την οικογένειά του και όχι μόνο για τον θείο του Ζαν, που, όπως αποδείχθηκε, ήταν ένας από τους πιο ανεκτίμητους φίλους του Έλιοτ, αλλά και για άλλους προγόνους, ειδικά όμως για τους γιους του, που εργάστηκαν σε μια μεγάλη εταιρεία στην περιοχή. Εκτός από την ποικιλία των βιβλίων στο τραπέζι, υπήρχαν διάφορα ράφια σε όλο το σπίτι με εκατοντάδες στοιβαγμένους τόμους, και κάθε τοίχος είχε τουλάχιστον έναν ή δύο πίνακες. Προφανώς οι Βερντενάλ είχαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία και τις τέχνες γενικά. Ο Z. Βερντενάλ εξήγησε ότι η σύζυγός του έγραφε επί του παρόντος ένα βιβλίο, που επρόκειτο να εκδοθεί από το Πανεπιστήμιο του Πω, και καθώς η συζήτηση συνεχίστηκε, ανακάλυψα ότι ο ίδιος έγραφε την ιστορία της οικογένειάς του. Ωστόσο, πάνω από όλα, το αγαπημένο του ενδιαφέρον ήταν η Τέχνη.  Μετά το γεύμα, ξεκίνησε η συνέντευξη.

ΙΙ). Η ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ: «Ο θείος μου, ο Ζαν,  ήταν αθλητικός τύπος και είχε μανία με τα ορεινά σπορ. Κάθε καλοκαίρι, για σχεδόν τρεις ολόκληρους μήνες, η οικογένειά μας μετακόμιζε στο «Les Eaux Chaudes», ένα θέρετρο στα βουνά, κοντά στο Πω. Ο παππούς μου, o  Πωλ, ήταν ο γιατρός του θέρετρου».  Ο Ζ. Βερντενάλ,  άφού έψαξε σε μερικά κουτιά από χαρτόνι γεμάτα φωτογραφίες, έβγαλε από μέσα δύο ασπρόμαυρες. «Εδώ μπορείτε να δείτε τον θείο μου Ζαν με μια ομάδα φίλων κατά τη διάρκεια μιας βόλτας στα βουνά, και σε αυτό κάνει σκι, ένα από τα αγαπημένα του χόμπι». Η πρώτη φωτογραφία, που τραβήχτηκε σε μεγάλο υψόμετρο, κοντά στο Γκερ, στα Πυρηναία, έδειχνε μια ομάδα έξι ή επτά νεαρών και ο Ζαν ήταν δύσκολο να αναγνωριστεί. Η δεύτερη όμως ήταν πολύ καλύτερη και καθαρότερη. Ο άνδρας στη φωτογραφία φαινόταν απόλυτα άνετος στο χιόνι. «Ο θείος μου ήταν ένας άνθρωπος με πνευματικά ενδιαφέροντα, δυναμικός και λάτρης της ζωής. Είχε γερή σωματική διάπλαση και μπορούσε να διαχειριστεί με επιτυχία πολλά αθλήματα. Αυτή η δυνατότητα άσκησης και η απλή ζωή στη φύση του Πω είχε διαρκή επίδραση πάνω του και τον βοήθησε πολύ μετά στην έντονη ζωή του στο Παρίσι».

1). «Κύριε Ζαν Βερντενάλ, σώζονται ανέκδοτα ή αναμνήσεις της οικογενειακής ζωής του θείου σας;»

«Ο πατέρας του Ζαν, ο παππούς μου, ο Πωλ, ήταν πολύ επικοινωνιακός τύπος και σπουδαίος άνθρωπος. Ήταν γνωστός για τη χιουμοριστική και φιλική του προσωπικότητα. Αν και δεν υιοθέτησε κάποια αθλητική δραστηριότητα, ήταν εξαιρετικά δυνατός και συχνά καυχιόταν για τις ερωτικές του επιδόσεις, ακόμη και στα εβδομήντα πέντε του! Είχε αποκτήσει τρία αγόρια και μια κόρη. Ο παππούς μου είχε έρθει στο Πω ελπίζοντας να βελτιωθεί η ασθένεια των πνευμόνων από την οποία έπασχε. Το Πω ήταν και εξακολουθεί να είναι γνωστό για τον υγιεινό αέρα του. Ο παππούς μου είχε απαγορεύσει και τα κατοικίδια ζώα. Από όσο γνωρίζω, δεν υπήρχε κανένα στο σπίτι τους».

2). «Τελικά, τι σπούδασε ο Ζαν;»

«Επειδή ο πατέρας του ήταν γιατρός και ο Ζαν έπρεπε να σπουδάσει κι αυτός Ιατρική. Αλλά ο παππούς μου δεν περιόρισε τις γνώσεις του μόνο στον ιατρικό τομέα. Ούτε η Φυσική Ιστορία τον προσέλκυσε. Του άρεσαν πολύ η Λογοτεχνία, η Ιστορία και το Δίκαιο. Δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την Ποίηση, αυτό είναι αλήθεια, αλλά καλλιέργησε περισσότερο το μυαλό παρά το σώμα».

3). «Τι ακριβώς γνωρίζετε για τους γιους του;»

«Ο Ζαν, ως αγόρι, ήταν ευαίσθητος, εσωστρεφής και σπάνια φιλόδοξος. Όλοι τον θυμόμαστε ως έντιμο, σοβαρό και καθόλου κακόβουλο. Σχετικά με τον αδελφό του, τον Πιέρ, ήταν ένας λαμπρός παίκτης του ράγκμπι και αναδείχθηκε πρωταθλητής της Γαλλίας και ιδεώδες αθλητικού τύπου της εποχής. Τα ενδιαφέροντά του περιλάμβαναν και το μποξ, στο οποίο και πέτυχε. Συνήθιζε να τρέχει στα βουνά γύρω από το Πω, που τότε είχε περίπου 30.000 κατοίκους σε σύγκριση με τους σημερινούς 120.000».

4). «Πριν, αναφέρατε την τοποθεσία Les Eaux Chaudes» 

«Ναι, η «Les Eaux Chaudes» ήταν η καλοκαιρινή κατοικία της οικογενείας μας. Ήταν επίσης ένα είδος τόπου συγκέντρωσης, γιατί εκεί η οικογένεια μπορούσε να απολαύσει τη συντροφιά αγαπημένων φίλων, όπως της οικογένειας Νοτάλ, ειδικά του Πιέρ Νοτάλ, και πολλών άλλων».

5). «Σε ποια σχολεία φοίτησε ο θείος σας;»

Στο «Royal Golf Club» και στο «Golf Scotland Courses». Οι Βρετανοί, ξέρετε, έφεραν στο Πω το κυνήγι της αλεπούς, ενισχύοντας την ασυνήθιστη κοσμοπολίτικη κουλτούρα της πόλης. Αυτή η μετανάστευση  στην περιοχή διήρκεσε σχεδόν έναν αιώνα, αλλά τελικά, μαζί με τους Άγγλους, ήλθαν Αμερικανοί, Γερμανοί, Πορτογάλοι, Ισπανοί και Ρώσοι. Το Πω έγινε ένα διεθνώς αναγνωρισμένο θέρετρο διακοπών. Ο Ρώσος πρεσβευτής της εποχής ερχόταν κάθε φορά με ολόκληρο το νοικοκυριό του για μεγάλο διάστημα. Ένας Αμερικανός – μου διαφεύγει αυτή τη στιγμή το όνομά του –, έφερε μαζί του τα τριακόσια του άλογα και ξόδεψε μια ολόκληρη μέρα για να κυνηγήσει στην περιοχή. Για μεγάλο χρονικό διάστημα λοιπόν, το Πω υιοθέτησε τον αγγλικό τρόπο ζωής. Δημιουργήθηκαν νέες κοινότητες και χτίστηκαν δεκάδες εκκλησίες όλων των θρησκειών. Αυτή η κατάσταση συνεχίστηκε τουλάχιστον μέχρι το 1914 όταν ξέσπασε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Στη συνέχεια, για προφανείς λόγους  πράγματα άλλαξαν, οι άνθρωποι έφυγαν λόγω του πολέμου, οι εκκλησίες έκλεισαν ή γκρεμίστηκαν. Ο Ζαν όμως ήταν πολύ καλός και στα αγγλικά. Και παρ’ όλο που υπήρχαν δεκάδες Άγγλοι μαθητές που μιλούσαν την αγγλική ως μητρική τους γλώσσα, ο Ζαν κατάφερε να τους ξεπεράσει. Είχε φυσική κλίση για τις  ξένες γλώσσες».

6). «Και λόγω οικογένειας θα διακρινόταν και για την απέραντη Παιδεία του…»

«Ο Πωλ, ο παππούς μου, όπως και τα παιδιά του, αγαπούσε τους κλασικούς, ιδίως τους Μπαλζάκ, Σταντάλ, Φλομπέρ κ.λπ. Γνώριζαν ακόμη και τον Δάντη σε γαλλική μετάφραση. Ο Ζαν όμως ιδιαίτερα αγαπούσε την Ποίηση.  Ήταν γνωστός για τις εμπνευσμένες αναγνώσεις του, ειδικά των Μαλαρμέ και Λαφόργκ. Η Φιλοσοφία τον ενδιέφερε πολύ, ιδίως ο Καντ και ο Χέγκελ, και μελέτησε και όσους φιλοσόφους έτυχε να διδαχθεί στο σχολείο. Σε ό,τι αφορά τώρα τη λογοτεχνική του γνώση, διάβασε τον Γκαίτε και τον Σίλερ στα γερμανικά –  αρκετά μεγάλο κατόρθωμα για Γάλλο της εποχής, δεν συμφωνείτε; Προτιμούσε την Αγγλική Λογοτεχνία περισσότερο, όπως τους Σέλεϊ, Τένισον και Σαίξπηρ. Η γαλλική μυθοπλασία δεν τον ενδιέφερε, και αγνοούσε εντελώς τον Αλέξανδρο Δουμά για παράδειγμα. Συνήθιζε να διαβάζει πολλά βιβλία και γρήγορα και ήταν εντελώς αφοσιωμένος στο έργο, χωρίς να τον αποτρέπει η έκτασή του. Έγραψε ακόμη και σημειώσεις για τη Βίβλο. Αν ήθελα να συγκρίνω τα δύο αδέρφια, τον Ζαν με τον Πιέρ, θα έλεγα ότι, παρ’ όλο που ο Ζαν ήταν και αθλητής, ήταν περισσότερο άνθρωπος της καρδιάς, ενώ ο Πιέρ ήταν περισσότερο της δράσης. Τέλος πάντων, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Ζαν υπήρξε σπουδαίος ως μαθητής».

Ο Ζαν Βερντενάλ μου έδειξε μία σελίδα με διάφορα σχόλια του Ζαν όταν φοιτούσε στο σχολείο. Όλα, όσα σημείωνε ήταν εξαιρετικά, είτε ήταν γραμμένα σε langue vivante  (ζωντανή γλώσσα στα γαλλικά) είτε σε langue vivant (ζωντανή γλώσσα στα αγγλικά).

«Όπως μπορείτε να δείτε, αυτή η τακτική αποτελεί μια αξιοσημείωτη αναφορά και σίγουρα δεν αποτελεί εξαίρεση στην ακαδημαϊκή του καριέρα. Ωστόσο, παρ’ όλο που οι περισσότερες οικογένειες Γάλλων είχαν πάντα θετικές απόψεις για τα σχολεία του Πω, ο Ζαν ήταν ίσως ο μόνος με τέτοιες αξιοσημείωτες γλωσσικές ικανότητες. Να φανταστείτε, η γιαγιά μου, που μιλούσε τη διάλεκτο Béarnais,[9] τη γλώσσα της περιοχής, δεν ήθελε επ’ ουδενί τα παιδιά της να τη μιλήσουν, γιατί, χωρίς αμφιβολία, πίστευε πως θα μόλυνε τα γαλλικά τους».

7). «Κάποια εποχή, ο Ζαν μετακόμισε λόγω σπουδών στο Παρίσι, έτσι δεν είναι;»

«Το Παρίσι ήταν πάντα στο επίκεντρο της γαλλικής ζωής και ένας λαμπρός νεαρός άνδρας όπως ο θείος μου Ζαν, δεν μπορούσε παρά να πάει σε αυτό. Οι Casaubons, οι φίλοι μας εδώ και πολλά χρόνια, είχαν μια πανσιόν εκεί. Ήταν αρκετά φθηνή, κυρίως για τους μαθητές, και ο Ζαν σύντομα αισθάνθηκε σαν το σπίτι τους. Οι επιστολές που έγραψε εκεί επιβεβαιώνουν την αγάπη που κατακτήθηκε σταδιακά για την πρωτεύουσα. Ο Ζαν δεν είχε ταξιδέψει ποτέ, και πρέπει  να είδε την παραμονή του στο Παρίσι ως ταξίδι στο εξωτερικό. Ήταν πολύ χαρούμενος που βρισκόταν στο Παρίσι, όπως και ο αδελφός του ο Πιέρ, που αποφάσισε να σπουδάσει νομικά. Ο Ζαν ήταν αποφασισμένος να γίνει γιατρός. Ο παππούς μου είχε μετανιώσει που δεν σπούδασε στο Παρίσι αλλά στο Νανσί, και το θεωρούσε μεγάλη τιμή που δύο από τα αγόρια του σπούδαζαν στη Σορβόννη. Ο Ζαν και ο Πιέρ είχαν αποφασίσει να συνεχίσουν την παράδοση των μελών της οικογένειάς μας, που οι περισσότεροι σπούδαζαν δικηγόροι ή γιατροί. Ανέκαθεν ήμασταν μια στενή οικογένεια με πολυετείς παραδόσεις, η γενεαλογία της οποίας αγγίζει το απώτερο παρελθόν.  Μπορεί να υπήρξαν γιατροί, δικηγόροι, ακόμη ιερείς στην οικογένειά μας, αλλά δεν είχαμε ποιητές ή συγγραφείς, παρ’ όλο που ορισμένοι από τους προγόνους μου έγραψαν περιστασιακά αναμνήσεις για την οικογένεια ή για τα ταξίδια της. Για παράδειγμα, ο παππούς μου έγραψε το Souvenirs de famille και εγώ έχω εκδώσει το Journal de Joseph Verdenal για το ταξίδι αυτού του πρόγονού μας στο Παρίσι το 1826».

8). «Πώς έγινε ο Ζαν στρατιωτικός γιατρός;»

«Στη Γαλλία ένας γιατρός μπορεί να επιλέξει να υπηρετήσει τη χώρα του με την ένταξή του στον στρατό, και ο Ζαν έγινε βοηθός στο «18ο Σύνταγμα του Πεζικού» με τον αριθμό «H  128». Η στάση της οικογένειας για το καθήκον που πρέπει να έχουμε απέναντι στη χώρα μας είχε επηρεαστεί από τις παγιωμένες απόψεις του παππού μου. Αυτός είπε στους γιους του να είναι υποδειγματικοί σε ό,τι αναλάμβαναν, δηλ. στο χρέος, και να υπακούουν σε όλες τις εντολές που δίδονται κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ήταν πραγματικός πατριώτης και η αγάπη για την πατρίδα του βασιζόταν σε θεμελιώδεις αρχές, όπως η πίστη, η τιμή, η ειλικρίνεια, το θάρρος. Θυμάμαι πως λόγω της πρωσικής κατοχής εγκατέλειψε την περιοχή της Λωρραίνης και ήρθε στο Πω».

9). «Θυμάστε αν ο Ζαν είχε συγκεκριμένες πολιτικές ιδέες;»

Κάποιος έγραψε κάποτε ότι ενδιαφερόταν εξαιρετικά για τον Σαρλ Μωράς.[10] Ωστόσο, η ευφυής νοημοσύνη του θείου μου πάντα αναζητούσε νέες ιδέες και εξελίξεις. Προσπαθούσε απλώς να ενημερώνεται για όλα όσα συνέβαιναν στη Γαλλία. Όσον αφορά τώρα τον Μωράς, σίγουρα δεν τον παραδεχόταν ως πρότυπο ηγέτη. Ενδιαφέρθηκε επίσης για τον Ρομάν Ρολάντ,[11] αλλά απλώς και μόνο επειδή ο ίδιος βρισκόταν σε συνεχή αναζήτηση. Άλλαζε ιδέες πολύ εύκολα και ποτέ του δεν αρνήθηκε την ανταλλαγή απόψεων. Διάβαζε τον Ουίλιαμ Τζέημς[12] και τον Φάουστ του Γκαίτε. Δεν ήταν όμως ρομαντικός, κι ούτε ενδιαφερόταν για τον Νίτσε. Υπήρξε όμως μυστικιστής με ισχυρή εσωτερική και πνευματική ζωή. Βαθύτατα πιστός που απέφευγε όσο τίποτε τις εξωτερικές τελετές της θρησκείας. Στη στρατιωτική του θητεία ως έντιμος και υπεύθυνος νεαρός αποδείχθηκε καλός στρατιώτης. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι σκοτώθηκε ηρωικά βοηθώντας τους τραυματίες στο πεδίο της μάχης μέσα στα εχθρικά πυρά.  Σίγουρα, θα είχε ένα πολλά υποσχόμενο μέλλον. Όταν έφτασαν τα νέα ότι είχε σκοτωθεί στη μάχη, σιωπηλή απελπισία κατέλαβε την οικογένεια. Κυριάρχησαν η απόλυτη απιστία και η βαθιά θλίψη. Η λαμπρή ζωή στη δημιουργία είχε ξαφνικά καταστραφεί. Η αίσθηση της απώλειας ήταν τεράστια. Θάφτηκε στο πεδίο της μάχης, και, λες και δεν είχε ακόμη η σκληρή μοίρα εκπληρώσει τον σκοπό της, μια εβδομάδα αργότερα, μια βόμβα κατέστρεψε τον τάφο. Λίγο αργότερα, μια συμβολική κηδεία για την οικογένεια πραγματοποιήθηκε στο Πω. Η μνήμη του θείου μου τιμήθηκε περαιτέρω με την απόφαση του δήμου μας να δώσει σ’ ένα δωμάτιο του νοσοκομείου του Πω το όνομά του».

Από ένα κουτί, ο Ζ. Βερντενάλ έβγαλε μια φωτογραφία του τάφου του Ζαν πριν και μετά τον βομβαρδισμό. Στη συνέχεια, μου έδειξε ένα βιβλίο με τίτλο Tombes Basques et Béarnaise 1914-1918.[13] Είχε φωτογραφίες του Ζαν και του αδελφού του, Πιέρ Βερντενάλ, με μια σύντομη βιογραφία τους.

10). «Ποια ήταν η καθημερινή ζωή του Ζαν στο Παρίσι;»

«Σύχναζε στα θέατρα και στις αίθουσες συναυλιών. Φαίνεται ότι δεν έχασε ποτέ μια έκθεση τέχνης ή πολιτιστική εκδήλωση. Έχουμε διάφορες αφίσες, ανακοινώσεις, προγράμματα και άλλα σχετικά με αυτά τα γεγονότα, στα οποία συνήθιζε να παρευρίσκεται ο Ζαν. Έχω βρει αρκετά από αυτά: Το είδος της μουσικής, της τέχνης και του θεάτρου που τον ενδιαφέρει. Δυστυχώς, δεν μπορώ να σας πω περισσότερα…».

11). «Σας άφησε μήπως ο θείος σας κάτι που ανήκε ή αφορούσε τον Έλιοτ;»

«Τίποτα,  δυστυχώς. Ούτε γράμματα ούτε κάρτες ή κάτι ανάλογο. Ό, τι είχε στην κατοχή του ο Ζαν ίσως έχει μείνει στην πανσιόν των Casaubons στο Παρίσι ή να βρίσκεται κάπου που δεν γνωρίζουμε…»

Ε]. ΛΙΓΑ ΑΚΟΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ JEAN VERDENAL. Η ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΕΝΟΣ ΣΠΟΥΔΑΙΟΥ ΝΕΑΡΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΚΕΙΜΗΛΙΑ ΤΟΥ.

Ο Ζαν Βέρντεναλ μου επέτρεψε τότε ευγενικά να κοιτάξω πολλά κειμήλια που ανήκαν στον θείο του, κυρίως έντυπο υλικό που αφορά  τις τέχνες και όχι μόνο: Ένα κατάλογο με τη συλλογή έργων του Ανρί Μπερνστάιν[14] (με ημερομηνία 07.07.1911), έναν άλλο με ζωγραφικά έργα του Γάλλου Ανρί Μαρτέν,[15] μερικά τεύχη του καλλιτεχνικού περιοδικού L’ Oeuvre, διαφημίσεις του Le Prince Igor[16] του Theatre du Chatelet, διάφορα προγράμματα με τις πλέον γνωστές όπερες του Βάγκνερ,  του Faust  του Λιστ (στο Πω 20.01.1912), διάφορα μουσικά προγράμματα των «Association des Concerts Lamoureux», «Societè JS Bach» και «Societè Hændel»  ( Ο Μεσσίας, με διάφορες χειρόγραφες σημειώσεις για τον Δάντη)· προγράμματα  συναυλιών, όπως της Missa solemnis του Μπετόβεν, και έργων του Σούμαν, Μπαχ και Βάγκνερ,  του «La Tribune de St. Gervais: Les Tablettes de la Schola», σημειώσεις για το «Les Beatitudes de Cesar Franck» και για το  «Le Pecheur d’Artonate» του Βίκτωρ Ουγκό, πολλά σχόλια παθολογίας (πιθανώς από τα μαθήματα στη Σορβόννη), σημειώσεις σχετικά με την Υπαρξιακή Φιλοσοφία,  για τη Φιλοσοφία του Πρίτσαρντ[17] ο οποίος αναφέρεται συχνά και στις επιστολές του  Έλιοτ, σημειώσεις και σκίτσα για τα μαθήματα που αναφέρονταν στον Αρνί Μπερξόν και στον Ουίλιαμ Τζέημς, ένα χάρτη της πόλης Ρενς, ένα αντίγραφο του πορτρέτου του Χένρι Ρουάρτ από τον Ντεγκά, ένα αντίγραφο του ποιήματος «Cher Heurlin»  που μεταφράστηκε από τον Πωλ Βερντενάλ το  1909, διάφορα αντίγραφα εγγράφων και πιστοποιητικών που αφορούν την ακαδημαϊκή, επαγγελματική και στρατιωτική σταδιοδρομία του Ζαν.

Ο Ζ. Βέρντεναλ μου έδειξε επίσης την εφοδιασμένη βιβλιοθήκη του σε μια γωνιά της οποίας είχε βάλει τα πολλά βιβλία, που κάποτε ανήκαν στον θείο του.  Παραθέτω μερικούς τίτλους : Poésies (Λαφόργκ), Poésies (Μαλαρμέ), Oeuvres (Βερλέν), La mere et l’ enfant (Λουί Φιλίπ), Chansons de Bilitis (Πιέρ Λουί), δέκα τόμοι έργων από τους αγαπημένους συγγραφείς του Ζαν, όπως του Ανατόλ Φρανς, La porte étroite, Isabel (Ζιντ), L’ annonce faite a Marie (Κλοντέλ), La Danse devant Arche (Ανρί Φρανκ), διάφοροι τόμοι των Μποντλέρ,  Ρενάν (Vie de Jesus), Νταρμεστετέρ, Αμιέλ,  Μέτερλινκ ,  Σίλερ (στα γερμανικά), κλπ.

Όπως φαίνεται, από αυτήν τη σύντομη λίστα, το λογοτεχνικό γούστο του Ζαν Βερντενάλ ήταν εκλεκτό, κάτι που επιβεβαιώθηκε από τα λόγια του ανιψιού του. Στην πραγματικότητα, ο Ζαν ενημερωνόταν για τα πάντα: Λογοτεχνία (Ρομαντισμός, Συμβολισμός, διάφορα κινήματα της εποχής), Θέατρο, Φιλοσοφία, Ψυχολογία, Πολιτική (ακόμη και για τον Κομμουνισμό), Ζωγραφική, κλπ. Το πιο αξιοσημείωτο είναι η πιθανή επιρροή του Ζαν στον Έλιοτ. Αυτός όμως που επηρέασε πολύ τον Ζαν ήταν ο Πωλ Κλοντέλ, διάσημος τότε για την αλληλογραφία του με τον Αντρέ Ζιντ, και του οποίου τα κύρια θέματα των έργων του αφορούν την αναγκαιότητα της αυτοθυσίας, και ήταν από τους λίγους λογοτέχνες που κατάφερε να συνδυάσει την Ποίηση με το Θέατρο, στο οποίο χάρισε μια ιδιαίτερη λυρική και συμβολιστική πνοή.  Ένα άλλο λογοτεχνικό έργο που συσχετίζεται συχνά με την The Waste Land  είναι το  Bubu de Montparnasse του Λουί Φιλίπ, που επηρέασε πολύ τον Ζαν.

Λίγες εβδομάδες μετά τη συνέντευξη, ο Ζαν  Βερντενάλ μου έστειλε ευγενικά έναν φάκελο που περιείχε δύο μη δημοσιευμένες φωτογραφίες του θείου του. Το πρώτο ήταν ένα πορτρέτο του που τραβήχτηκε το 1913, τη χρονιά που διορίστηκε γιατρός στο «Hopitaux de Paris», δύο χρόνια πριν από τον τραγικό θάνατό του.  Η ομοιότητα με τον ανιψιό του, τον ψηλό, καλοχτισμένο, μεσήλικα άνδρα, ήταν εντυπωσιακή: το ψηλό, φαρδύ μέτωπο, το τετράγωνο πηγούνι και τα εμφανή ζυγωματικά, η μακριά μύτη και τα καλά ζωγραφισμένα χείλη. Αλλά αυτό που τους καθόριζε ως συγγενείς ήταν τα μάτια, που ξεχώριζαν αρκετά από τα μακριά ανοιχτά φρύδια και το προσιτό βλέμμα, ικανό να σε προσελκύσει. Η δεύτερη φωτογραφία τραβήχτηκε τον ίδιο χρόνο, στο φοιτητικό του διαμέρισμα στο Παρίσι. Η φωτογραφία απεικονίζει ένα μικρό τραπέζι σε κήπο, πιθανότατα για τσάι, με μια ομάδα ανδρών και γυναικών πίσω από αυτό, κι ένα νεαρό αγόρι που κάθεται στο γρασίδι μπροστά τους. Ο ψηλότερος της παρέας είναι ο Ζαν, που φέρει μουστάκι, έχει χωρίστρα στα μαλλιά, και  φαίνεται να λέει κάτι χιουμοριστικό αν κρίνουμε τις εκφράσεις των άλλων γύρω του.

Ο ανιψιός του Ζαν Βερντενάλ μου έστειλε επίσης ένα αντίγραφο επιστολής, με ημερομηνία 6 Απριλίου 1972, που είχε λάβει από έναν οικογενειακό φίλο.  Δυστυχώς, η υπογραφή δεν είναι ευανάγνωστη. Ο συγγραφέας της επιστολής είναι ένας Γάλλος που θυμάται τη συνάντησή του με τον Έλιοτ στην Αίγυπτο, το 1911, σ’ ένα τρένο της γραμμής «Ασουάν – Λούξορ». Ο Γάλλος είχε πάει στην καφετέρια του εστιατορίου, και, από σύμπτωση, είχε καθίσει μπροστά από τον Έλιοτ.  Λίγο αργότερα, μιλώντας μεταξύ τους, συνειδητοποίησαν ότι είχαν έναν κοινό φίλο, τον Ζαν, και κατέληξαν να μιλούν με χαρά γι’ αυτόν. Ο συντάκτης της επιστολής αναφέρει πως έκτοτε δεν ξαναείδε τον Έλιοτ.

Σοβαρό παράδειγμα ένδειξης της βαθιάς τους σχέσης, αν και δεν αναφέρεται το όνομα του Ζαν Βερντενάλ, είναι, όταν ο Έλιοτ, σχολιάζοντας το Παρίσι για τον χρόνο που αυτός και ο Βερντενάλ φοίτησαν στη Σορβόννη, έγραψε: «I am willing to admit that my own retrospect is touched by a sentimental sunset, the memory of a friend coming across the Luxembourg Gardens in the late afternoon, waving a branch of lilac, a friend who was later (so far as I could find out) to be mixed with the mud of Gallipoli».[18] T. S. Eliot, «A Commentary», The Criterion 13 (April 1934) p. 452.

Κανείς δεν θα μπορούσε να αμφισβητήσει τη σημασία της φιλίας του Ζαν Βερντενάλ με τον Έλιοτ στο Παρίσι. Οι δύο ήταν νέοι, λαμπροί και προικισμένοι με πλούσια και γρήγορα αναπτυσσόμενη κουλτούρα. Ο πρώτος, ένας νεαρός Αμερικανός φοιτητής Λογοτεχνίας και Φιλοσοφίας, πρόθυμος να μάθει και ν’ ανακαλύψει νέες συναρπαστικές πηγές γνώσης και έμπνευσης, για να κατανοήσει το μάθημα των μεγάλων φιλοσόφων και καλλιτεχνών, από τους οποίους είναι γεμάτη η Ευρώπη· ο δεύτερος, ένας νεαρός γιατρός, με πάθος για τη Λογοτεχνία και τις Τέχνες, για τη Φιλοσοφία και την Ψυχολογία, καλλιεργημένος και πλήρως καταρτισμένος. Και οι δύο τους ήταν σε μια προσωπική αναζήτηση. Ο Έλιοτ είχε μόλις ξεκινήσει, και ο Ζαν Βερντενάλ, σύμφωνα με τη δική του φυσική γενναιοδωρία και τη συμπάθεια που ένιωθε για τον Αμερικανό φίλο, είχε ήδη αρχίσει να παρέχει ως πυξίδα στον Έλιοτ μερικά από τα σημεία αναφοράς που χρειαζόταν. Η πολλά υποσχόμενη φιλία τους όμως κόπηκε απότομα πριν μπορέσει να ανθίσει. Όπως γράφει ο ανιψιός του, Ζαν Βερντέναλ, στην επιστολή που μου έστειλε στις 22 Αυγούστου 1994: «A l’époque c’ étaient des étudiants, des promesses. L’un est mort, l’autre est devenu célèbre!»[19]

Τελειώνοντας αυτό το άρθρο, παραθέτουμε  μία από τις επιστολές  (το κείμενο στο πρωτότυπο με μετάφραση) που έγραψε ο Ζαν Βερντενάλ στον Έλιοτ τον Ιούλιο του 1911,  για να διαπιστωθεί η σοβαρότητα, η διάκριση, η ευγένεια και η αλληλοεκτίμηση που είχαν μεταξύ τους:

«My dear friend,

I am waiting impatiently to hear that you have found some notepaper in Bavaria, and to receive an example of it covered with your beautiful handwriting, before German beer has dulled your wits. As a matter of fact, it would have some difficulty in doing so, and we see that even few natives of the country escaped its effects; history tells us that the formidable Schopenhauer was a great beer-lover. He also played the clarinet, but perhaps that was just to annoy his neighbours. Such things are quite enough to make us cling to life. The will to live is evil, a source of desires and sufferings, but beer is not to be despised — and so we carry on. O Reason!»

«Αγαπητέ μου φίλε,

περιμένω ανυπόμονα ν’ ακούσω ότι βρήκατε κάποιο επιστολόχαρτο στη Βαυαρία, ώστε να λάβω κάποια εξήγηση γι’ αυτό, καλυμμένη από την όμορφη γραφή σας, προτού η γερμανική μπίρα ξεγελάσει τα μυαλά σας. Στην πραγματικότητα, θα είχε κάποια δυσκολία να το κάνει, επειδή βλέπουμε πως ελάχιστοι ιθαγενείς της χώρας ξέφυγαν από τα αποτελέσματά της. Η ιστορία όμως μας αναφέρει ότι ο τρομερός Σοπενχάουερ υπήρξε μεγάλος λάτρης της μπίρας. Έπαιξε επίσης κλαρινέτο, αλλά μάλλον αυτό αρκούσε για να ενοχλήσει μονάχα τους γείτονές του. Τέτοια πράγματα είναι αρκετά για να μας κάνουν να προσκολληθούμε στη ζωή. Η θέληση για ζωή είναι όντως κακό, πηγή επιθυμιών και ταλαιπωριών, αλλά η μπίρα δεν πρέπει να περιφρονείται – κι έτσι συνεχίζουμε. Η δικαιολογία!»

Υ.Γ. Είναι γνωστό πως ο Βερντενάλ είχε αδυναμία στη γερμανική μπίρα και ο ίδιος έπαιζε ικανοποιητικά κλαρινέτο.

Ιούνιος 2021

_____________________

[1] T. S. Eliot «A Commentary», The Criterion 13 (April 1934) p. 452).

[2]Pau: Πόλη της ΝΔ Γαλλίας, κατά μήκος του βόρειου άκρου των  Πυρηναίων, που απέχει 85 χλμ περίπου από τα ισπανικά σύνορα. Παράδεισος για τουρίστες και συνταξιούχους προσφέρει σπουδαία θέα στην εξοχή και στις πανοραμικές ορεινές περιοχές.  Υπήρξε γενέτειρα του βασιλιά Ερρίκου Δ’ (1553-1610) της Γαλλίας και της Ναβάρας αντίστοιχα.

[3] Η εργασία αυτή, για τη φιλική σχέση Βερντενάλ και Έλιοτ, βασίζεται στο άρθρο του Claudio Perinot «Jean Verdenal: T.S. Eliot’s French Friend», που δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στο περιοδικό του Πανεπιστημίου της Βενετίας Annali di Cà Foscari, XXXV, 1-2, Università di Venezia, Βενετία, 1996. σελ. 265-275, καθώς και σε πολλά εκτενή άρθρα του διαδικτύου. Σ’ αυτή τη συνέντευξη, έγιναν οι ανάλογες γλωσσικές διορθώσεις και συντομεύσεις, ώστε να αποφεύγονται οι επαναλήψεις που αναγκαστικά χρησιμοποιεί ο προφορικός λόγος.

[4] Επτά γράμματα γραμμένα στα γαλλικά από τον Βερντενάλ προς τον Έλιοτ  αρχειοθετούνται στη βιβλιοθήκη Χόουτον  του Πανεπιστημίου του Χάρβαντ. Οι επιστολές του Βερντενάλ έχουν επίσης δημοσιευτεί The Letters of T.S. Έλιοτ, τομ. 1, επιμέλεια Valerie Έλιοτ, Faber and Faber, London, 1988. Αντίγραφα των επιστολών του Έλιοτ προς τον Βερντενάλ δεν σώζονται.

[5] Το «The Love Song of J. Alfred Prufrock», ποίημα γνωστό ως «Prufrock», είναι το πρώτο δημοσιευμένο ποίημα από του Έλιοτ. Άρχισε να το γράφει τον Φεβρουάριο του 1910, και δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο τεύχος του  Poetry: A Magazine of Verse   τον Ιούνιο του 1915 με υποκίνηση του Έζρα Πάουντ (1885-1972). Εκτυπώθηκε αργότερα ως μέρος ενός φυλλαδίου δώδεκα ποιημάτων (ή βιβλίου ) με τίτλο Prufrock and Other Observations το 1917.  Κατά τη δημοσίευσή του, το «Prufrock» θεωρήθηκε αρκετά παράξενο, αλλά τώρα θεωρείται ότι προαναγγέλλει μια παραδειγματική πολιτιστική στροφή από τα τέλη του 19ου που κυριαρχούσε η Γεωργιανή Ποίηση (τα κοινά χαρακτηριστικά των ποιημάτων της ήταν ο  ρομαντισμός, η  συναισθηματικότητα  και ο ηδονισμός)   στον Μοντερνισμό.

[6]  Η έρευνα απέδειξε πως ο Ζαν Βερντενάλ γεννήθηκε το 1890 και όχι το 1889.

[7]Ο Έλιοτ παραθέτει γραμμές από τον Δάντη, La Divina Commedia (1308-1321) «Purgatorio, Cantus XXI», στίχοι 133-136 (Καθαρτήριο), όπου υπάρχει και η συγκινητική συνάντηση του Δάντη με τον Βιργίλιο (70 π.Χ. – 19 π.Χ.)  και τον Στάτιο (40-96 μ.Χ.). Εδώ ο Δάντης εξηγεί στον Στάτιο ότι ο οδηγός του είναι ο Βιργίλιος από τον οποίο εμπνεύστηκε όλο το ποιητικό του έργο.  Ο Στάτιος αναγκάζεται να αγκαλιάσει τα πόδια του Βιργίλιου, ο οποίος τον αποτρέπει, αφού και οι δυο τους είναι σκιές στον Κάτω Κόσμο. Ο Στάτιος σηκώνεται και δηλώνει ότι αισθάνεται άνευ όρων αγάπη για τον μεγάλο Λατίνο ποιητή, λέγοντας ότι οι σκιές είναι μίξη σάρκας και αίματος.  «Τώρα μπορείτε να καταλάβετε / την τεράστια αγάπη που τρέφω προς εσάς, / ώστε να ξεχνάω τη ματαιοδοξία μας / αντιμετωπίζοντας τις σκιές σαν στερεό πράγμα». Πιο ελεύθερη μετάφραση: «Ήδη ο Στάτιος έσκυψε για να αγκαλιάσει τα πόδια του κυρίου μου, αλλά του είπε: “Αδερφέ, μην το κάνεις, γιατί είσαι σκιά και βλέπεις μια άλλη σκιά μπροστά σου.” Και αυτός, σηκώνοντας: “Τώρα μπορείτε να καταλάβετε/ πόσο μεγάλη είναι η αγάπη που νιώθω για σας/, αφού ξεχάσω την ασυνέπεια μας/, αντιμετωπίζοντας τις σκιές σαν να ήταν υλικά σώματα”».

[8] Perinot, Claudio. Annali di Cà Foscari, XXXV, 1-2, Università di Venezia, Βενετία, 1996, σελ. 265-275

[9] Τα Béarnese (Μπερνέζ) είναι διάλεκτος που  μιλιέται στο Béarn, στο γαλλικό τμήμα των Pyrénées Atlantiques , στη νοτιοδυτική Γαλλία.  Ως γραπτή γλώσσα, επωφελήθηκε από το γεγονός ότι το Béarn ήταν ανεξάρτητο κράτος από τα μέσα του 14ου αιώνα έως το 1620. Τα Béarnese χρησιμοποιήθηκαν αρχικά σε νομικά και διοικητικά έγγραφα, έως ότου τα γαλλικά τα αντικατέστησαν οριστικά σε νομικά έγγραφα το 1789, κατά τη Γαλλική Επανάσταση.   

[10]Charles Maurras (1868-1952): Γάλλος συγγραφέας, πολιτικός, ποιητής και κριτικός. Ήταν διοργανωτής και αποκλειστικός φιλόσοφος της Action Française, ενός πολιτικού κινήματος που ήταν μοναρχικό, αντισημιτικό και αντικοινοβουλευτικό. Οι ιδέες του επηρέασαν σημαντικά τον Εθνικό Καθολικισμό και τον Φασισμό. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο συνελήφθη και φυλακίστηκε ως συνεργάτης των Γερμανών.

[11]Romain Rolland (1866-1944): Γάλλος δραματουργός, μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος,  ιστορικός της τέχνης  και  μυστικιστής  στον οποίο απονεμήθηκε το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1915. Υπήρξε κορυφαίος υποστηρικτής του Στάλιν  στη Γαλλία και είναι επίσης γνωστός για την αλληλογραφία του με τον Φρόιντ και την επιρροή του σ’ αυτόν.

[12] William James (1842 – 1910): Πρωτοπόρος  Αμερικανός  ψυχολόγος  και  φιλόσοφος. Γεννημένος στην πόλη της Νέας Υόρκης, ήταν αδελφός του μυθιστοριογράφου Χένρι Τζέημς. Έγραψε σημαντικά βιβλία σχετικά με τη νέα επιστήμη της Ψυχολογίας, της Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας, της Ψυχολογίας της Θρησκευτικής Εμπειρίας και του Μυστικισμού, καθώς και της Φιλοσοφίας του Πραγματισμού. Άσκησε σημαντική επίδραση σε αρκετούς συγγραφείς και στοχαστές, όπως στους Μαρκ Τουέιν,  Τζέημς Φρέιζερ,  Ανρί Μπερξόν,  Χέρμπερτ Τζορτζ Γουέλς,  Ζίγκμουντ Φρόιντ, Γερτρούδη Στάιν, και Καρλ Γκούσταβ Γιούνγκ κ.α.

[13] Τάφοι των Βάσκων και της Μπερνέζ (της περιοχής του Πω). 1914-1918.

[14]Henri Bernstein  (1876 -1953): Γάλλος θεατρικός συγγραφέας του «Theatre Boulevard», που αποτελείται κυρίως από ελευθεριάζουσες κωμωδίες αλλά και δράματα.  Σε γενικές γραμμές, οι χαρακτήρες των έργων σχεδιάζονται απλά και είναι συνηθισμένοι ή εύκολα κατανοητοί.  Τα ευαίσθητα θέματα, όπως η πολιτική και η θρησκεία, αποφεύγονται. Το όλο στιλ αυτού του θεάτρου δεν δημιουργεί στον θεατή προκαταλήψεις ή προσβολή.

[15]Henri Martin (1860–1943): Ιμπρεσιονιστής ζωγράφος.

[16]Η μοναδική όπερα του Alexander Porfiryevich Borodin (1833-1887) και μεγάλο ρωσικό έπος.

[17]Harold Arthur Prichard (1871 – 1947): Άγγλος φιλόσοφος που συνήθως αναφέρεται ως H. A. Prichard.

[18] Μφρ (ελεύθερη) «Είμαι πρόθυμος να παραδεχτώ ότι η δική μου αναδρομή αγγίζεται από ένα συναισθηματικό ηλιοβασίλεμα, τη μνήμη ενός φίλου ο οποίος (με) συνάντησε τυχαία στους Κήπους του Λουξεμβούργου αργά το απόγευμα κραδαίνοντας ένα κλαδί πασχαλιάς, έναν φίλο που αργότερα (στον βαθμό που μπορούσα ν’ ανακαλύψω) είχε αναμιχθεί με τη λάσπη της Καλλίπολης».

[19] «Εκείνη την εποχή ήταν μαθητές, [με] υποσχέσεις. Ο ένας όμως πέθανε, ενώ ο άλλος έγινε διάσημος!».