✔ Άννα Καρακατσούλη: «Τα βιβλία δεν φτιάχνουν μόνα τους δημοκράτες ή φασίστες. Αυτούς τους δημιουργεί η κοινωνία και τα αδιέξοδα της»

Συνέντευξη στη Γεωργία Χάρδα // *

«Το γεγονός ότι τόσο μεγάλος αριθμός Ευρωπαίων στρέφονται σε εθνικιστικά, μισαλλόδοξα και συχνά βίαια ακροδεξιά κόμματα και ομάδες, μας δείχνει, πιστεύω, ότι η ευρωπαϊκή οικογένεια αντιμετωπίζει κρίσιμο πρόβλημα και ότι το όραμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν ανταποκρίνεται πια στις ανάγκες των λαών της. Επίσης, δηλώνει αναγκαστικά ότι οι άλλες πολιτικές προτάσεις φαίνονται λιγότερο αξιόπιστες και έχουν χάσει τη γοητεία τους»

 

Η Άννα Καρακατσούλη μιλάει για την εκδοτική παραγωγή της ελληνικής ακροδεξιάς στο Fractal με αφορμή το νέο της βιβλίο με τίτλο «ΤΟ ΞΙΦΟΣ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ» Βιβλίο, πολιτισμική ηγεμονία και άκρα δεξιά στην Ελλάδα μετά το 1974. Η Καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Ιστορίας και Πολιτισμού και Διευθύντρια του Εργαστηρίου Ιστορίας του Βιβλίου στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών χαρτογραφεί για πρώτη φορά εκδοτικά τις ακροδεξιές ομάδες μετά τη Μεταπολίτευση μέσα από συνεντεύξεις με εκδότες, βιβλιοπώλες, συγγραφείς του εθνικιστικού και ακροδεξιού χώρου και μας δίνει μια αρκετά ακριβή εικόνα της εκδοτικής παραγωγής κατά την περίοδο εκείνη ενώ εξηγεί γιατί αρκετοί νέοι σήμερα προτιμούν τις ακροδεξιές ακρότητες.

-Κυρία Καρακατσούλη μιλήστε μας για τον τίτλο του βιβλίου σας «Το Ξίφος του Πνεύματος»: Βιβλίο, Πολιτισμική Ηγεμονία και Άκρα Δεξιά στην Ελλάδα μετά το 1974

Το πλήρες μότο του τίτλου, «Το βιβλίο είναι το ξίφος του πνεύματος», προέρχεται από προωθητικό υλικό του ιδρύματος Α.Ι.Γ.Ι.Σ. (Ανεξάρτητο Ίδρυμα Γεωπολιτικών και Ιστορικών Σπουδών), που ήταν το κομματικό πολιτιστικό-μορφωτικό ίδρυμα της Χρυσής Αυγής στην κοινοβουλευτική της περίοδο, και των εκδόσεων Τρίμορφος τον Φεβρουάριο 2018. Δεν γνωρίζω τον εμπνευστή του, το ερμηνεύω όμως ως παράφραση της Προς Εφεσίους επιστολής του Αποστόλου Παύλου: «και λάβετε την περικεφαλαίαν της σωτηρίας και την μάχαιραν του Πνεύματος, ήτις είναι ο λόγος του Θεού» (6:17). Ένας ετερόκλιτος συνδυασμός που ανταποκρίνεται στο σύνθετο πεδίο του ακροδεξιού και εθνικιστικού εκδοτικού χώρου στη σύγχρονη Ελλάδα. Αντικείμενο της μελέτης είναι η εκδοτική δραστηριότητα του εθνικιστικού και ακροδεξιού χώρου μετά τη Μεταπολίτευση και η ανίχνευση της ιδεολογικής του συγκρότησης και των αναφορών του.

-Πόσο δύσκολο ήταν να χαρτογραφήσετε εκδοτικά τις ακροδεξιές ομάδες μετά τη Μεταπολίτευση;

Είναι ήδη περίπλοκο να τις χαρτογραφήσουμε πολιτικά. Εκδοτικά αντιμετώπισα όχι μόνο την πλήρη απουσία σχετικών μελετών αλλά και τη μεγάλη δυσκολία εντοπισμού των ίδιων των εκδόσεων καθώς τα βιβλία αυτής της κατηγορίας δεν περιλαμβάνονται συνήθως στις συλλογές των δημόσιων βιβλιοθηκών ούτε καταλογογραφούνται στις μελέτες της αγοράς του βιβλίου. Παρά ταύτα συγκεντρώθηκαν περισσότερες από 4100 εκδόσεις και πάνω από τριάντα εκδοτικές επωνυμίες που μας δίνουν μια αρκετά ακριβή εικόνα της εκδοτικής παραγωγής κατά τη Μεταπολίτευση.

-Θεωρείτε ότι το βιβλίο σας συμπληρώνει ένα σημαντικό κενό στη σύγχρονη βιβλιογραφία σχετικά με την άκρα δεξιά;

Η βιβλιογραφία για την άκρα δεξιά στην Ελλάδα ενισχύθηκε σημαντικά μετά την εμφάνιση της Χρυσής Αυγής ως κοινοβουλευτικού κόμματος το 2012. Το αναπάντεχο αυτό γεγονός οδήγησε στην εντατική μελέτη της ανόδου της άκρας δεξιάς στη χώρα μας από τη σκοπιά όμως της εκλογικής της απήχησης, των πολιτικών στρατηγικών και των ποσοστών των ψήφων που συγκέντρωνε. Εγώ την εξετάζω με τα εργαλεία της Ιστορίας του βιβλίου, ως πολιτισμικό φαινόμενο μιας υποκουλτούρας με ειδικά χαρακτηριστικά και λειτουργίες, και αυτή είναι πράγματι μια πρωτότυπη προσέγγιση.

-Ποιες είναι οι ομαδοποιήσεις της Ακροδεξιάς;

Η χρήση του όρου «Ακροδεξιά» παρουσιάζει το παράδοξο να είναι σε τρέχουσα –συνήθως μειωτική– χρήση από άτομα εκτός του συγκεκριμένου πολιτικού χώρου ενώ εκείνοι που θεωρητικά την απαρτίζουν τον απορρίπτουν με το επιχείρημα ότι κάτω από τον γενικό όρο ομαδοποιούνται πρόχειρα και βιαστικά πολύ διαφορετικές τάσεις, στοχεύσεις και απόψεις. Η θέση αυτή αναγνωρίζεται στην ουσία και στον επιστημονικό στίβο όπου έχουν προταθεί εναλλακτικές εξειδικευμένες κατηγοριοποιήσεις όπως εξτρεμιστική, ριζοσπαστική, επαναστατική, λαϊκή και λαϊκιστική, εναλλακτική (Alt-Right) και πατριωτική δεξιά. Είναι όμως πια κοινή η παραδοχή ότι υπάρχουν πολλές εκδοχές της «άκρας δεξιάς» και ότι η χρήση του γενικού όρου δεν είναι πάντα εύστοχη.

-Ποιες είναι οι διαφορές του ελληνοκεντρικού εθνικισμού και της εξτρεμιστικής Δεξιάς;

Πολύ συνοπτικά μπορούμε να πούμε ότι ο πρώτος είναι στραμμένος στο ένδοξο εθνικό παρελθόν και τη μοναδικότητα της ελληνικής φυλής και γλώσσας ενώ η δεύτερη είναι συντονισμένη με τις νεοναζιστικές οργανώσεις διεθνώς. Ή, αν θέλετε, για τους πρώτους οι Έλληνες είναι ένας αυτόχθονος λαός που κατάγεται από τους Πελασγούς ενώ για τους δεύτερους πρόκειται για άρεια φυλή, με ό,τι αυτό συνεπάγεται περί «λευκής υπεροχής».

– Τι βιβλία βρίσκουμε στον ελληνοκεντρικό εθνικισμό και ποιοι τα γράφουν;

Εδώ κυριαρχούν οι ρομαντικοί εθνικιστές λόγιοι των αρχών του 20ού αιώνα, ο Περικλής Γιαννόπουλος και ο Ίων Δραγούμης, αλλά και οι υποστηρικτές των ελληνικών αυταρχικών καθεστώτων, τόσο της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά όσο και της απριλιανής δικτατορίας. Οι «ελληνοκεντρικοί» εκδοτικοί οίκοι εκδίδουν ελάχιστες μεταφράσεις και επικεντρώνονται συχνά σε έργα συνωμοσιολογίας και αρχαιολατρείας από Έλληνες συγγραφείς, οι οποίοι όμως σχεδόν ποτέ δεν έχουν επιστημονική κατάρτιση στα θέματα που αναπτύσσουν. Μπορεί να είναι μηχανικοί, φυσικοί, δικηγόροι, δημοσιογράφοι, στρατιωτικοί εν αποστρατεία, κλπ.

-Οι εξτρεμιστικοί οίκοι τι βιβλία μεταφράζουν;

Η παραγωγή της εξτρεμιστικής δεξιάς ακολουθεί τη διεθνή τάση και είναι αναθεωρητική, αντισημιτική και νεοναζιστική. Μεταφράζονται κείμενα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, συχνά ομιλίες των ηγετών του Ράιχ, και των φασιστικών καθεστώτων του Μεσοπολέμου. Όπως και αναθεωρητικά έργα που αμφισβητούν την αλήθεια του Ολοκαυτώματος.

-Πώς συντηρήθηκαν και συνέχισαν την τροφοδοσία των αναγνωστών τους;

Οι συγκεκριμένοι εκδοτικοί οίκοι αναλαμβάνουν το κόστος της έκδοσης, δηλαδή δεν πρόκειται για αυτοεκδόσεις. Το γεγονός ότι επιβιώσαν μέχρι σήμερα δηλώνει ότι ανταποκρίνονται σε ένα υπαρκτό κοινό ικανό να τους συντηρεί. Να σημειώσουμε την κυκλοφορία παράλληλα αρκετών περιοδικών του χώρου, σε μάλλον πολυτελή έκδοση, που επαυξάνουν τον όγκο της σχετικής παραγωγής.

-Οι εκδοτικοί αυτοί οίκοι υπάρχουν σε όλη την Ελλάδα;

Ναι, και αυτό ήταν ένα εύρημα της έρευνας. Συναντήσαμε σχετική εκδοτική δραστηριότητα από τη Μάνη και την Καλαμάτα ως τα Γιάννενα, τη Λαμία και την Θεσσαλονίκη. Οι περισσότεροι οίκοι εκτός Αθηνών και Θεσσαλονίκης είναι μικρά εγχειρήματα που όμως τροφοδοτούν την τοπική αγορά και, μέσω του διαδικτύου, μεγεθύνουν την εμβέλειά τους.

– Μπορούμε να πούμε ότι οι εκδοτικοί οίκοι έχουν γεννήσει πολιτικά κόμματα; Όπως για παράδειγμα τη Χρυσή Αυγή που πρωτοεμφανίστηκε ως περιοδικό; Αυτό ήταν που τη βοήθησε να μπει στο Κοινοβούλιο;

Βρήκαμε δύο περιπτώσεις στις οποίες πολιτικές κινήσεις πρωτοεμφανίστηκαν σαν εκδοτικές δράσεις. Είναι το Ενιαίο Εθνικιστικό Κίνημα (ΕΝΕΚ), δημιούργημα μιας ομάδας που έγινε πρώτα γνωστή μέσα από την έκδοση του περιοδικού Το Κίνημα το 1975, και η Χρυσή Αυγή που και αυτή έβγαλε πρώτα το ομώνυμο περιοδικό τον Δεκέμβριο 1980 και συγκροτήθηκε σε κόμμα αρκετά αργότερα, τον Φεβρουάριο 1983. Ασφαλώς δεν μπήκε στο Κοινοβούλιο χάρη σε ένα περιοδικό και μερικά βιβλία αλλά αυτά βοήθησαν σημαντικά να διαδοθούν οι ιδέες της και να κερδίσει το πρώτο της ακροατήριο.

-Πώς γίνεται να αναπτύσσεται αυτός ο χώρος και να επεκτείνεται;

Κατά τη γνώμη μου, ο χώρος αναπτύσσεται επειδή αφενός συνεχίζουν να υφίστανται οι συνθήκες πολλαπλής κρίσης των σύγχρονων κοινωνιών, οικονομικής, πολιτικής, περιβαλλοντικής και κοινωνικής. Στην πλήρως παγκοσμιοποιημένη νεοφιλελεύθερη οικονομία μας τα δικαιώματα του ανθρώπου σε ελευθερία, υγεία, παιδεία, εργασία, καθώς και το πεδίο της εθνικής κυριαρχίας αμφισβητούνται και υποχωρούν γεννώντας ανασφάλεια και φόβο. Ο εθνικισμός, ακόμη και στην εξτρεμιστική μορφή του, προσφέρει μια ξεκάθαρη ερμηνεία του κόσμου, συχνά ως αναπόληση ενός εξιδανικευμένου παρελθόντος, και έναν σταθερό άξονα αναφοράς.

-Ποιος είναι ο ρόλος των διανοουμένων της άκρας δεξιάς;

Από τους διανοούμενους της διεθνούς άκρας δεξιάς πρέπει να ξεχωρίσουμε τον Γάλλο Αλαίν ντε Μπενουά και τον Ιταλό Ιούλιο Έβολα, αρκετά έργα των οποίων έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά από τους οίκους που εξετάζουμε και είναι πολύ επιδραστικοί ως προς την υπόδειξη του τρόπου οργάνωσης και δράσης προκειμένου να επιτευχθεί η πολιτισμική ηγεμονία, προάγγελος της πολιτικής.

Από τους Έλληνες θεωρητικούς, εκτός των ιστορικών διανοουμένων των αρχών του 20ού αιώνα και του Μεσοπολέμου στους οποίους αναφερθήκαμε παραπάνω, σημαντική είναι η παρουσία της παλαιότερης γενιάς όπως οι Κωνσταντίνος Πλεύρης και Γεώργιος Γεωργαλάς που επανεκδίδονται σταθερά. Οι νεότεροι συγγραφείς ασχολούνται κυρίως με ιστορικές μελέτες προκειμένου να «ρίξουν φως» σε παραμελημένες ή διαστρεβλωμένες κατά την άποψή τους πτυχές του εθνικού παρελθόντος, να ενημερώσουν για τα «πραγματικά» δεδομένα ενάντια στην παραπληροφόρηση των κατεστημένων ΜΜΕ και της ακαδημαϊκής γνώσης, να καθιερώσουν και να διαδώσουν τις πολιτισμικές αναφορές που εκφράζουν τον «πατριωτικό χώρο».

– Τι σημαίνει η ραγδαία άνοδος των ακροδεξιών κομμάτων και ομάδων στην Ευρώπη;

Το γεγονός ότι τόσο μεγάλος αριθμός Ευρωπαίων στρέφονται σε εθνικιστικά, μισαλλόδοξα και συχνά βίαια ακροδεξιά κόμματα και ομάδες, μας δείχνει, πιστεύω, ότι η ευρωπαϊκή οικογένεια αντιμετωπίζει κρίσιμο πρόβλημα και ότι το όραμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν ανταποκρίνεται πια στις ανάγκες των λαών της. Επίσης, δηλώνει αναγκαστικά ότι οι άλλες πολιτικές προτάσεις φαίνονται λιγότερο αξιόπιστες και έχουν χάσει τη γοητεία τους.

-Γιατί οι νέοι σήμερα προτιμούν τις ακροδεξιές ακρότητες; Γιατί τους ελκύει από την αριστερή αμφισβήτηση που προτιμούσαν παλιά;

Θα θέσω και πάλι το ζήτημα της κρίσης και της αβεβαιότητας μέσα στην οποία ζουν οι νέοι, πολλοί μάλιστα έχουν γεννηθεί μέσα στην κρίση και δεν έχουν γνωρίσει άλλον κόσμο, έναν κόσμο στον οποίο να υπάρχει αξιοπρέπεια, ευημερία και ελπίδα για όλους. Αυτές οι νέες γενιές, που ζουν χειρότερα από τους γονείς τους, χρειάζονται βεβαιότητες και η μονοσήμαντη ακροδεξιά προσέγγιση στην οποία το έθνος και η φυλετική καθαρότητα δίνουν όλες τις απαντήσεις μπορεί να αντιμετωπίζεται ως επιλογή.

-Πώς μπορεί να χτιστεί μέσα από τα βιβλία η συνείδηση ενός ναζιστή;

Τα βιβλία δεν φτιάχνουν μόνα τους δημοκράτες ή φασίστες. Αυτούς τους δημιουργεί η κοινωνία, οι δυνατότητες και τα αδιέξοδά της. Τα βιβλία προσφέρουν επιχειρήματα, εμπλουτίζουν την σκέψη και την εμπειρία, αλλά το καθοριστικό έναυσμα βρίσκεται αλλού.

-Υπήρχαν κάποια απρόσμενα γνωστικά πεδία που βρέθηκαν στο δρόμο σας;

Πολλά, σίγουρα περισσότερα από όσα ανέμενα. Ο εσωτερισμός και οι ανατολικές φιλοσοφίες ήταν δύο από αυτά, η λογοτεχνία του φανταστικού και η οικολογία δύο άλλα. Γενικά μιλώντας με εξέπληξε το πλήθος των περιοχών που συνδέονται με τη «σκεπτόμενη ακροδεξιά», όρος που σε πολλούς φαίνεται ίσως αντιφατικός.

– Τι είναι το πιο πολύτιμο που δίνει το βιβλίο στον αναγνώστη;

Το βιβλίο και το υλικό που καταγράφει προέρχονται από συνεντεύξεις με εκδότες, βιβλιοπώλες, συγγραφείς του εθνικιστικού και ακροδεξιού χώρου. Αυτή είναι μία έρευνα που δεν είχε επιχειρηθεί μέχρι σήμερα καθώς η μελέτη της ακροδεξιάς βασιζόταν αποκλειστικά σε αναλύσεις των εκλογικών της αποτελεσμάτων και σε υπολογιστικά μοντέλα. Πιστεύω ότι η αμεσότητα της πληροφορίας που θα βρει κανείς στο «Ξίφος του πνεύματος» είναι πολύ χρήσιμη για την κατανόηση ενός τμήματος της κοινωνίας μας που αυξάνεται σε μέγεθος και επιρροή.

-Μέσα από τη μελέτη σας καταλήξατε στον λόγο που αυτός ο χώρος εξακολουθεί να υπάρχει και να αναπτύσσεται έχοντας μια έντονη και ηχηρή παρουσία;

Πέρα από τα αποτελέσματα της εκλογικής κάλπης, που δεν αφήνουν αμφιβολίες για αυτό το γεγονός, και τα δεδομένα από τον χώρο του βιβλίου το επιβεβαιώνουν. Οι παλαιότεροι εκδοτικοί οίκοι συνεχίζουν αμείωτη τη δραστηριότητά τους και εμφανίζονται συνεχώς νέα εγχειρήματα που ανανεώνουν τους καταλόγους και δηλώνουν τον δυναμισμό της σχετικής παραγωγής. Ακόμη και στην εποχή της κυριαρχίας του διαδικτύου, το έντυπο διατηρεί σημαντικά πλεονεκτήματα (π.χ., δεν μπορεί να απαγορευτεί και να εξαφανιστεί όπως συμβαίνει με τους νομικούς αποκλεισμούς των ιστοτόπων). Άρα η μελέτη του, τόσο από άποψη των διεργασιών του χώρου που δηλώνει (διασπάσεις, συγχωνεύσεις, αποσχίσεις, κλπ.) τόσο και αναφορικά με το περιεχόμενό του, είναι πολύτιμος οδηγός σε ένα εν πολλοίς αχαρτογράφητο πεδίο.

 

Η Άννα Καρακατσούλη είναι Καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Ιστορίας και Πολιτισμού και Διευθύντρια του Εργαστηρίου Ιστορίας του Βιβλίου στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ασχολείται με ζητήματα διακίνησης των ιδεών στον ευρωπαϊκό χώρο και κυκλοφορούν οι μελέτες της «Μαχητές της ελευθερίας και 1821: Η Ελληνική Επανάσταση στη διεθνική της διάσταση» (Πεδίο, 2016) και «Στη χώρα των βιβλίων: Η εκδοτική ιστορία του Βιβλιοπωλείου της Εστίας, 1885- 2010» (Εκδόσεις των Συναδέλϕων, 2011).

*Η Γεωργία Χάρδα είναι βιβλιόφιλη δημοσιογράφος