Fractal
Home / Βιβλιοκριτικές / Το πορτραίτο του ελληνικού γίγνεσθαι
01/06/2021, 11:48 μμ

Το πορτραίτο του ελληνικού γίγνεσθαι

Γράφει ο Γεώργιος Ορφανίδης // *

 

Αντώνιος Χαριστός, “Η λογοτεχνία της ευθύνης. Ιστορία & ταυτότητα στη λογοτεχνική κίνηση του ’30. Ο ρόλος του Άγγελου Τερζάκη”, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Γράφημα, 2021

 

Στην Ιστορία και Θεωρία της Νεοελληνικής Γραμματείας όροι, όπως «γενιά»,  «κίνηση», «ρεύμα» ή άλλοι συναφείς, χρησιμοποιούνται από τους μελετητές – για πολλούς λόγους – συστηματικά μεν, συμβατικά δε. Τον κανόνα αυτόν ακολουθεί και ο Αντώνιος Χαριστός. Το παρόν πόνημά, από τη μια πλευρά, το αποδεικνύει, και από την άλλη, το επαναπροσδιορίζει, υπό το πρίσμα των πολυδιάστατων προσωπικοτήτων του Άγγελου Τερζάκη και του Γεωργίου Θεοτοκά. Αμφότεροι αποτελούν τους θεμελιωτές της «γενιάς του 1930», ήτοι μιας ομάδας νέων πεζογράφων, ποιητών, θεατρικών συγγραφέων και δοκιμιογράφων, καθώς και εικαστικών, της οποίας το δημιουργείν πηγάζει από τις επιταγές του Μοντερνισμού, με κατεύθυνση την αναμόρφωση της νεοελληνικής ταυτότητας.

Το εν λόγω θεωρητικό μελέτημα του Α. Χαριστού ερείδεται στον άξονα αναζήτησης και ανασυγκρότησης του ό,τι «ιδανικά» εκείνη την εποχή μπορούσε να θεωρηθεί ως στοιχείο μιας ελληνικής ταυτότητας, η οποία αφενός δε θα λησμονούσε το ένδοξο παρελθόν του αρχαίου και βυζαντινού/μεταβυζαντινού κόσμου, και αφετέρου θα προσέβλεπε απευθείας στο μέλλον μέσω νεωτερικών και ρηξικέλευθων ιδεολογικών συστημάτων. Διότι, το πορτραίτο του νεοελληνικού γίγνεσθαι, όπως συμπεραίνει και ο Α. Χαριστός, ομοιάζει με ένα συνεχώς αναπτυσσόμενο συνεχές, με μια σπείρα που περιστρέφεται γύρω από μια κοινή πολιτισμική κληρονομιά, ήδη από τους πρώτους αιώνες μετά την Άλωση της Πόλης (1453).

Τα βασικά χαρακτηριστικά της «γενιάς του 1930», όπως αυτά διαφαίνονται μέσα από ένα πλήθος πολιτισμικών/καλλιτεχνικών εκφάνσεων, σκιαγραφούνται με τη βοήθεια της σύγχρονης βιβλιογραφίας και της προσωπικής κριτικής προσέγγισης στην Εισαγωγή (σελ, 11-33), γεγονός που γίνεται εύλογα αντιληπτό από την ανάγνωση του τίτλου της: «Όψεις και Προβληματισμοί μιας Ετερόκλιτης Γενιάς. Το ’30 στις Τέχνες και τα Γράμματα» (γραμμένη από τον Γεώργιο Ορφανίδη).

Παράλληλα, στον Πρόλογο (σελ. 35-38) δίνονται εν συντομία ιστορικά γεγονότα μείζονος σημασία για τη συνύφανση του της πολιτισμικής πραγματικότητας με κέντρο αναφοράς τη συμβολή του Τερζάκη (γραμμένος από τον Σταύρο Παπαγιάννη).

Στο Πρώτο Κεφάλαιο με τίτλο «Ιστορία και Παράδοση. Ανάμεσα στην πρόσληψη και στην ερμηνεία» (σελ. 31-106) ο ερευνητής παρουσιάζει τους προβληματισμούς που διέπουν τη διαδικασία δόμησης-αποδόμησης-αναδόμησης του ελληνικού πολιτισμικού κοσμοειδώλου, ακόμα και αν οι απαρχές αναπροσαρμογής του έχουν αρχίσει να γίνονται αντιληπτές ήδη από τον 15ο και 16ο αιώνα. Κατά τον γράφοντα, η παράδοση φέρει το μεγαλείο της ευθύνης περί διατήρησης του παλαιού, του αυθεντικού, του ενδόξου, ενώ το Μοντέρνο, το οποίο στην εποχή του Τερζάκη αρχίζει να λαμβάνει περισσότερο συμπαγή μορφή, λογχίζει σαν σφήνα ό,τι το ανθρωπολογικά απολιθωμένο, με την προοπτική της αμφισβήτησης, της διατάραξης, της επανεκκίνησης, της αναγέννησης. Ως εκ τούτου, πολιτισμικές αντιλήψεις, στερεότυπα και ιδεολογήματα περί του ελληνικού και μη ελληνικού τίθενται επί τάπητος, και επαναπροσδιορίζονται μέσω μιας βαθύτερης ανάγνωσης, που λαμβάνει υπόψιν τις εκάστοτε ιστορικές συγκυρίες και εθνικές επιδιώξεις, ακόμα και τις όποιες τυχόν σημειολογικές-σημειωτικές προεκτάσεις αυτών.

Στο Δεύτερο Κεφάλαιο υπό τον τίτλο «Βενιζελισμός και αστικός εκσυχρονισμός. Από την άρνηση στη θέση» (σελ. 107-166), ο Χαριστός αναφέρεται στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική του Ελευθέριου Βενιζέλου, κάνοντας επισταμένη αναφορά στον στην περίοδο του Εθνικού Διχασμού (1915-1917), ήτοι σε μια πολύπλευρη διαμάχη μεταξύ όσων ασπάζονταν τις εκσυγχρονιστικές ιδέες του Βενιζέλου, και τους φιλοβασιλικούς, όσους επέμεναν σε μια περισσότερο «παραδοσιακή» στάση αντιμετώπισης του δημόσιου βίου, προβάλλοντας πολλάκις με μη καρποφόρο τρόπο, ζητήματα ακόμα και κοινού παρονομαστή, αναφορικά με το επίκεντρο των κοινωνικών και πολιτικών αξιώσεων των βεζινελιστών. Επί παραδείγματι, το ζήτημα της Μεγάλης Ιδέας, ή με άλλα λόγια η πολιτισμική μεταβυζαντινή fabula επανάκτησης των «Αλύτρωτων Πατρίδων» στη γειτονική Οθωμανική Αυτοκρατορία, αν και δεν είναι σύγχρονη, πλέον προβληματίζει περισσότερο από ποτέ βενιζελικούς και φιλοβασιλικούς, καθώς η ίδια από μια ιδέα εμποτισμένη στην παράδοση εκείνη που προσπαθεί να δικαιολογήσει τη «φθορά» του όποιου πολιτισμικού «εμείς» μετουσιώνεται σε (κρυφο)ιμπεριαλιστική σκοπιμότητα με σαφείς προεκτάσεις για τη (ανα)δόμηση του νεοελληνικού σκέπτεσθαι και δράττειν.

 

Αντώνιος Χαριστός

 

Στο Τρίτο Κεφάλαιο με τίτλο «Λογοτεχνία και ευθύνη. Ο ρόλος του Άγγελου Τερζάκη» (σελ. 167-212), γίνεται εκτεταμένα λόγος για αξιοσημείωτες πτυχές της συγγραφικής παραγωγής του Τερζάκη, με απώτερο σκοπό τον επιτονισμό όλων εκείνων που συντέλεσαν στην ανάδυση μιας ανανεωμένης νεοελληνικής ταυτότητας, αγκαλιάζοντας κριτικά το παρελθόν, και προσδοκώντας για το νεωτερικό, το ευρωπαϊκό. Η συγγραφή του Τερζάκη επαναφέρει το τρίπτυχο δόμηση-αποδόμηση-αναδόμηση, καθώς για τον ίδιο δεν υπάρχουν πολιτισμικά στεγανά, τα οποία δεν κάμπτονται, η σκέψη δεν οροθετείται με αυστηρότητα, το πνεύμα των ανθρώπων εξελίσσεται δίχως να λησμονεί ή να καταδικάζει το καταγεγραμμένο, το προϋπάρχον. Η λογοτεχνία μετουσιώνεται σε «ευθύνη» συλλογικού χαρακτήρα. Τα γραπτά κείμενα αποκοτούν έντονο κοινωνικό ενδιαφέρον, αναμοχλεύοντας τις όποιες πολιτισμικές ωσμώσεις της εποχής.

Στο Τέταρτο Κεφάλαιο, το οποίο φέρει τον τίτλο «Ο Γιώργος Θεοτοκάς και η λογοτεχνία της ταυτότητας» (σελ. 213-246), τη σκυτάλη στον πνευματικό μαραθώνιο προς εύρεση του ελληνικού μοντέρνου, παραλαμβάνει ο έτερος χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της «γενιάς του 1930», ο Θεοτοκάς. Αυτή τη φορά, η «λογοτεχνία της ευθύνης» μετονομάζεται σε «λογοτεχνία της ταυτότητας» από τον Α. Χαριστό. Μετονομασία, που εν τοις πράγμασι λειτουργεί ως πολιτισμικό κάτοπτρο μιας Ελλάδας που για τον Θεοτοκά δε δύναται να εγγυηθεί για το μέλλον της, εάν πρώτα από όλα δε μεριμνήσει για το παρόν, για το πώς δηλαδή θα (επανα)συνθέσει τα στοιχεία της ιστορικής της ταυτότητας στον παγκόσμιο χάρτη της πολιτισμικής ιστορίας, με άμεσο μέτρο σύγκρισης τους πολιτισμικούς κύκλους και τις ευρύτερες γεωπολιτισμικές ζώνες του ευρωπαϊκού χώρου.

Τέλος, στο Επίμετρο του βιβλίου (σελ. 247-260), καταγράφονται εν είδη αναπτυγμένων σημειώσεων σκέψεις και προβληματισμοί του ερευνητή, αναφορικά με το τι περιλαμβάνει ο όρος «γενιά του 1930», γίνονται παρατηρήσεις συγκριτικού τύπου με άλλους λογοτέχνες της ίδιας γενιάς (π.χ. Στ. Μυριβίλης, Η. Βενέζης), και ερμηνεύονται ιστορικά γεγονότα που διαδραμάτισαν ειδικότερο ρόλο στο περιεχόμενο των έργων του Τερζάκη, και κατ’ επέκταση του Θεοτοκά.

 

 

* Ο Γεώργιος Ορφανίδης είναι υποψήφιος Διδάκτωρ ΑΠΘ, σε συνεργασία με το Π. Τουλούζης ΙΙ, ΠΕ 02, ΠΕ 34

 

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες:
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top