Ο ξένος, ο φερτός

Γράφει η Χρυσούλα Σπυρέλη //

 

Κωνσταντία Σκανδάλου-Κορδολαίμη: «Της Αλός νεύμα», Εκδόσεις Βακχικόν 2023

Οι λέξεις έχουν τη δική τους γοητεία κι όταν τις συναντάμε στον τίτλο ενός βιβλίου δε γίνεται να τις προσπεράσουμε. Η Αλς [της Αλός], ομηρική λέξη, έρχεται από τα βάθη της ιστορίας και σημαίνει θάλασσα. Το αντίστοιχο λήμμα, στο Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας των Liddell & Scott, μας πληροφορεί ότι η λέξη συναντάται στον Όμηρο και στους ποιητές και σπάνια στον πεζό λόγο. Παρατίθενται, επίσης, μερικά παραδείγματα από τον Όμηρο[1] και τον τραγικό ποιητή Ευριπίδη.[2]

Το «νεύμα» δεν είναι παρά μια διακριτική κίνηση ματιών, χεριών, κεφαλής… Το «της Αλός νεύμα» είναι μια τολμηρή μεταφορά. Δεν έχει σημασία πώς «γνέφει» το νερό, αλλά συναρπάζει ο τρόπος που ζωντανεύουν στη ζωγραφιά οι δύο αυτές λέξεις. Λάμπει αίφνης στη φαντασία μας η θάλασσα που αναπαριστάνεται ως κόρη με τις κυματιστές γαλάζιες πτυχές των μαλλιών της. Πότε μοιάζουν με κύματα και πότε με δρόμους θαλασσινούς. Το σκίτσο του εξωφύλλου είναι εξίσου εκφραστικό και συνομιλεί ποικιλοτρόπως με τον τίτλο. Το φιλοτέχνησε ο Αγρινιώτης καλλιτέχνης Θοδωρής Μέρκος που σήμερα δραστηριοποιείται στην Ολλανδία.

Στο οπισθόφυλλο η υπόθεση καθορίζει τις αναγνωστικές προσδοκίες μας:

«Εκείνος, παλικάρι, φόρτωσε στον σάκο τα όνειρά του και συνταξιδιώτης με τον Φίλο, απίθωσε την ψυχή του στην Ευφοροχώρα ως “επιθυμητός αλλοδαπός”. Η σύζυγός του, Εκείνη, εστιάζει το είναι της στην αρμονική συμβίωση αλλοδαπών – γηγενών σε επίπεδο εκπαίδευσης και κοινωνίας μέσα από μια διαπολιτισμική προσέγγιση. Τα δύο ζευγάρια Εκείνος και Εκείνη, Φίλος και Φίλη, όλοι τους με διαφορετικές καταβολές, μεγαλώνουν τις οικογένειές τους προτάσσοντας τη δική τους αντίληψη για την κοινωνική συμβίωση. Τα παιδιά τους, ο Αριστείδης, νομικός και η Αλς, γιατρός ερωτεύονται αλλά η ζωή τους παγιδεύει και επιλέγουν διαφορετική πορεία […].».

Το μυθιστόρημα της Κωνσταντίας Σκανδάλου είναι κυριολεκτικά και μεταφορικά «Το νεύμα της Αλός». Μας γνέφει και μας προκαλεί να κατανοήσουμε και να αποδεχτούμε τις έννοιες της ταυτότητας και της ετερότητας στις ποικίλες εκφάνσεις και στη διαχρονία τους, σε όποιο σημείο του πλανήτη κι αν βρισκόμαστε.

Ο ξένος, ο άλλος, ο διαφορετικός

Η ιδιαίτερη χρήση της γλώσσας από την συγγραφέα του έργου «απευθύνεται ταυτόχρονα στη νοητική και τη θυμική πλευρά του ανθρώπου»[3] και αυτό μας επιτρέπει να συμπάσχουμε με τα πρόσωπα του έργου, όπως συμβαίνει στο θέατρο και στον κινηματογράφο. Οι θεωρητικοί της λογοτεχνίας επιχειρούν να αναδείξουν τις γνωστικές και συναισθηματικές λειτουργίες της τέχνης. Με άλλα λόγια επιμένουν στον τρόπο με τον οποίο ο αναγνώστης ανταποκρίνεται στο κείμενο. Τουτέστιν οι ταυτίσεις μας, οι αντιδράσεις μας ακόμα και τα ηθικά διλήμματα. Παραμένει όμως πάντα το μέγα ζητούμενο, δηλαδή το σημείο επαφής του αναγνώστη με το κείμενο. Οι κειμενικές συναντήσεις τείνουν να εξισώνονται με τις ανθρώπινες. Αυτό σημαίνει όχι τι είναι αλλά τι κάνει το κείμενο.[4] Την αναγνωστική διαδρομή και τις συναντήσεις μου  θα προσπαθήσω να περιγράψω με λίγα λόγια.

Ας επανέλθουμε στα δυο ονόματα που κυριαρχούν στο σκηνικό της αφήγησης: Ο Εκείνος είναι ένας νέος άνδρας από τη δυτική Ελλάδα (όπως προκύπτει από τα τοπωνύμια των περιγραφών) που μόλις τέλειωσε τη στρατιωτική του θητεία. Επιστρέφει στον τόπο του και αποχαιρετίζει μάνα και πατέρα προκειμένου να βρει καλύτερη τύχη στα ξένα, σε μια μακρινή Ευφοροχώρα. Ο Φίλος έρχεται από το απώτερο παρελθόν με ιστορία, έχει μικρασιάτη παππού (από την Ιωνία) που έζησε τον πόλεμο, την προσφυγιά και τις ανατροπές των ημερών του.

Γιατί αυτά τα ονόματα; Ακόμα και των γυναικών τους οι ονομασίες παραπέμπουν σε μια περίεργη αοριστία. Το όνομα είναι στοιχείο ερμηνευτικά σημαντικό, ακόμα και σε περίπτωση ανωνυμίας έχει μια σημειωτική λειτουργία. Άλλωστε το κάθε πρόσωπο χαρακτηρίζεται από τις πράξεις του και τη σχέση του με τα άλλα πρόσωπα της αφήγησης. Εκείνος, Εκείνη μπορεί να είμαι εγώ, να είσαι εσύ. Το πρώτο, το δεύτερο αλλά και το τρίτο πρόσωπο, το πιο απομακρυσμένο και ίσως αδιάφορο και αλλότριο. Μια ιεράρχηση με πολλές προεκτάσεις.

Ήδη η συγγραφέας γεφυρώνει το επικίνδυνο χάσμα που απειλεί το ανθρώπινο είδος και αφήνει τον αναγνώστη να παρακολουθήσει την πορεία των κεντρικών χαρακτήρων του έργου της. Θεωρώ εμπνευσμένη τη στιγμή που έδωσε τα παραπάνω ονόματα στα δύο ζευγάρια των μεταναστών. Έτσι κι αλλιώς είναι οι μόνοι συνοδοιπόροι στο άγνωστο ταξίδι και από διαφορετικές πατρίδες, όμως τους ενώνει το όνειρο για την Ευφοροχώρα κι αναρωτιέται κανείς πώς βιώνουν την πραγματικότητα στο εξής. Ποιος είναι ο ξένος για τον έναν ή τον άλλον;  Κι εκεί που θα εγκατασταθούν ποιοί θα είναι γι’ αυτούς οι ξένοι; Και πώς άραγε θα ερμηνεύσουν την όποια εχθρότητα συναντήσουν και πότε θα παύσει το μίσος; Τα βέβαιο είναι ότι για όλους μας θα καταφθάνει από το βάθος των αιώνων, άλλοτε η ηχώ ότι «πάντες ξένοι ἐσμέν» και άλλοτε η ευσπλαχνική ικεσία που αποτυπώνει την τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης «δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὃν ὁμόφυλοι μισοῦντες θανατοῦσιν ὡς ξένον».[5]

Ασφαλώς το ποιοι είμαστε ως πρόσωπα το αναδεικνύουν οι στάσεις που υιοθετούμε κάθε φορά απέναντι στο διαφορετικό. Ο Αριστείδης [γιος των ελλήνων, του Εκείνου και της Εκείνης] και η Αλς [κόρη των Οθωμανών, του Φίλου και της Φίλης] ερωτεύονται. Οι γονείς του Αριστείδη προσπαθούν με εκδρομές και επισκέψεις σε αρχαιολογικούς χώρους και Μουσεία, να φέρουν τους φίλους τους σε επαφή με τον ελληνικό πολιτισμό. Ο Εκείνος και ο Φίλος προσαρμόζονται στην πολυπολιτισμική κοινωνία και σέβονται την επιλογή των παιδιών τους. Η Φίλη, όμως, η μητέρα της Αλός, αρνείται πεισματικά. Το ίδιο και οι στενοί συγγενείς της. Είναι προσταγή, είναι νόμος: η κόρη τους θα παντρευτεί έναν καλό γαμπρό ομοεθνή της και θα κάνει οικογένεια. Όχι σπουδές και έρωτες με ξένους…

Αλλά η εμμονή της μητέρας γίνεται η αιτία να αποκρύψει η Αλς την εγκυμοσύνη ακόμα κι από τον πατέρα του παιδιού της, να αλλάξει όνομα και να εξαφανιστεί. Εδώ η συγγραφέας με τη σκηνή που δημιουργεί εμπλέκει τον αναγνώστη σε ένα δίλημμα. Έχει ή δεν έχει δίκιο η Οθωμανή μητέρα; Ας τους ακολουθήσουμε, να δούμε ποιο είναι το τίμημα που πληρώνει η αδιάλλακτη μάνα και πώς η νοοτροπία της πρώτης γενιάς διαμορφώνει την επομένη.

Μη φανταστούμε, όμως, ότι οι Αναγνώστες μαθαίνουν τα πάντα από έναν παντογνώστη αφηγητή. Η λογοτεχνική μαστοριά της Κωνσταντίας Σκανδάλου διαθέτει αφηγηματικούς τρόπους που μας κρατούν σε εγρήγορση. Το ταλέντο της στην εξαιρετική περιγραφή τόπων, τοπίων, αλλά και αντικειμένων με θαυμαστή λεπτομέρεια και λυρισμό, είναι μεγάλο προσόν. Επίσης και η εικονοποιία, οπτική και ακουστική, είναι θαυμαστή. Φέρνω ενδεικτικά ένα παράδειγμα: Η αναφορά της σε τραγούδια της ξενιτιάς και οι στιγμές του αποχαιρετισμού έχουν μια απερίγραπτη δύναμη! Να διαβάζεις και να ανακαλείς δικά σου ακούσματα μιας προηγουμένης εποχής, τότε που ο πόνος του ξενιτεμού γινόταν μελωδία και αχούσε το βαθύ παράπονο του αποχωρισμού: «Φεγγάρι μάγια μού ’κανες/ Και περπατώ στα ξένα».[6] Κι όλο επιστρέφεις να ξαναδείς τα δακρυσμένα μάτια των γονιών που, αρμαθιάζοντας τα φύλλα του καπνού στην αυλή του σπιτιού, ακούνε και το τραγούδι της ξενιτιάς από το πικάπ της εποχής εκείνης: «Μιλώ για τα παιδιά μου και ιδρώνω [..] Μου γράφει η γιαγιά τους πως ρωτάνε τα τρένα που ’ναι στο σταθμό πού πάνε».[7]

Το ίδιο ισχύει και στην αναπαράσταση χαρακτήρων καθώς με την τεχνική του ελεύθερου πλάγιου ύφους αποδίδει τη διάθεση, τις σκέψεις και τα συναισθήματα των προσώπων της αφήγησης. Αναδεικνύονται κορυφαίες δραματοποιημένες σκηνές με ελάχιστες παρεμβάσεις του αφηγητή ή και καθόλου. Σκηνές που μας εντυπώνονται και ανακαλούνται ακόμα κι όταν κλείσουμε το βιβλίο.

Η Αλς είναι μια διαχρονική μορφή και θα υπογραμμίζει διαρκώς την τραγικότητα του ανθρώπου που εκτοπίζεται από τους δήθεν γηγενείς, με βαρβαρότητα ως ξένος (είτε είναι μετανάστης είτε πρόσφυγας). Ο εκτενής μονόλογός της (σελ. 239-243) αναδεικνύει και στις μέρες μας το πρόβλημα της ετερότητας. Μας προκαλεί να πάρουμε θέση και να δούμε τον Άνθρωπο. Στην πρώτη παρουσίαση του βιβλίου[8] παρακολουθήσαμε οπτικοποιημένο μέρος αυτού του μονολόγου της κεντρικής ηρωίδας που κινηματογραφήθηκε από τον σκηνοθέτη Γιώργο Λουριδά. (Ερμηνεία: Γεωργία Καποπούλου και Στάθης Σκοτίδας).

Κωνσταντία Σκανδάλου-Κορδολαίμη

Θεωρώ ότι το μυθιστόρημα αυτό ενδείκνυται να μεταφερθεί στον κινηματογράφο, διότι, αφενός η τηλεοπτική ή κινηματογραφική διασκευή ενός λογοτεχνικού κειμένου συμβάλλει στην ανάδειξή του[9] και αφετέρου, κατά τη γνώμη μου, πολλές και ανοιχτές ακόμα πληγές στις ανθρώπινες κοινωνίες θα προβληματίσουν το θεατή. Σημειωτέον ότι στις σελίδες του  είναι αποτυπωμένη και η συλλογική μνήμη της τελευταίας πεντηκονταετίας. Το πρόσωπο της μεταπολεμικής / μεταπολιτευτικής Ελλάδας αναπαρίσταται σε χίλιες μύριες εκδοχές. Για παράδειγμα, από το γραφείο του κυρ Τάσου, του βουλευτή, εκδιδόταν η βεβαίωση, «επιθυμητός αλλοδαπός»…

Οι γενιές, τα δεδομένα και οι συμπεριφορές των προσώπων διαμορφώνουν τις συνιστώσες του έργου. Αλλάζουν βέβαια οι γενιές και ελπίζουμε η προσαρμογή στην πολυπολιτισμική κοινωνία και η διαπολιτισμική αλληλεπίδραση να είναι ανώδυνη. Όσο κι αν παραμονεύει η μισαλλοδοξία που τρέφεται από τα συμφέροντα των ισχυρών της γης.

Μετανάστες πρώτης γενιάς (πλην Εκείνης), Εκείνος και ο Φίλος προσαρμόζονται στην πολυπολιτισμική κοινωνία ενώ η Φίλη αρνείται πεισματικά την κοινωνική ένταξη και πληρώνει το τίμημα. Στην ίδια λογική κινείται και ο αδερφός της που μετοίκησε οικογενειακώς στην Ευφοροχώρα. Στη δεύτερη γενιά έχουν ενταχθεί ομαλά τα παιδιά, πλην των αγοριών του Φίλου και της Φίλης, καθώς η νοοτροπία της μητέρας και του αδελφού της λειτουργούν ανασταλτικά, ως τροχοπέδη. Στην τρίτη γενιά, με άλλες προδιαγραφές, γίνεται η μετοίκηση στην αρχική πατρίδα.

Ο Φίλος, όπως αναφέραμε και στην αρχή, έρχεται από το απώτερο παρελθόν και φυλάσσει ως κόρη οφθαλμού το ημερολόγιο του μικρασιάτη παππού… Τότε που  αρπάξανε το βιος τους, τους έριξαν στη θάλασσα, χωρίστηκαν τ’ αδέλφια και ήρθε η προσφυγιά. Εκτελεί τώρα την εντολή του: «Όταν μεγαλώσεις να ψάξεις να τους βρεις». Το ημερολόγιό του και το κειμήλιο, που είχε πάνω του από τη μέρα του αποχωρισμού, τα παραδίδει η γυναίκα του, η Φίλη, στην εγγονή τους, την ημέρα της  επετείου των δέκατων όγδοων γενεθλίων της. Στην τελευταία του καταχώριση εκείνος ο μακρινός παππούς στέλνει ένα αισιόδοξο μήνυμα/ευχή για το αύριο του κόσμου που πάντα θα ξημερώνει:

«Αλς, θάλασσα, πέλαγος, γέφυρα των λαών!

Αλς, είναι δικό σου! Κηρονομιά στις απογόνους σου, με τ’ όνομα της αλός!» […]

Εσύ, Εγώ, ο Αδελφός, ο Φίλος, Εμείς, το Παρελθόν και το Παρόν ατενίζουμε ευθαρσώς προς το “ΝΕΟΝ”».[10]

«Εγώ…εσύ…εμείς οι γηγενείς» είναι η έναρξη του προτελευταίου κεφαλαίου στο βιβλίο της Κωνσταντίας Σκανδάλου. Πρόκειται για μια επισήμανση η οποία αξίζει να συσχετιστεί με τα λόγια του γηγενούς σεβάσμιου γέροντα, που ζούσε κοντά στο ποτάμι και τον συνάντησαν σ’ εκείνες τις θερινές διακοπές με την οικογένεια των Φίλων. Τη μεταφέρω, χωρίς σχόλια, με όλη τη θαυμαστή εικονοποιία στην οποία η συγγραφέας αξιοποιεί και το στοιχείο της εντοπιότητάς της:

«Πήραν το χωματόδρομο, παρέκαμψαν τα Αμπέλια και κατέληξαν στο πλάτωμα της τεχνητής λίμνης, που δημιουργήθηκε όταν το ποτάμι κλείστηκε για παραγωγή ενέργειας. Στο σημείο που η λίμνη μπαίνει βαθιά μέσα στη γη, μπροστά σε ένα κιόσκι, συνάντησαν τον μπάρμπα Θόδωρο, ευγενικό και καλωσυνάτο, που τους έπιασε αμέσως κουβέντα» (σ. 129-130). «Κι εγώ ήθελα κάποτε, όταν ήμουν νέος, να φύγω για την Ευφοροχώρα, έφυγε και κάποιος συγγενής μας, πήγα να κάνω τα χαρτιά μου, αλλά τελικά δε με άφησε ο πατέρας μου. Έκανε μεγάλη οικογένεια, πολλά αδέλφια, ήμουν ο πρώτος και έπρεπε να δουλέψω σκληρά» (σ. 130-131).

Η μορφή του μπάρμπα Θόδωρου επανέρχεται και σε άλλο σημείο της αφήγησης, όταν το άλλοθί του, πλέον, είναι το μυθικό ποτάμι του Αχελώου.

«Δεν ξέρω ποιο θα ήταν το καλύτερο. Δεν ήθελα να γίνω φερτός! Δεν μ’ άφησε το ποτάμι μας! Δεν το μετάνιωσα» είχε πει κάποτε εκείνος ο παππούς Θόδωρος, φορτωμένος τόσους χειμώνες στην πλάτη του, που συνάντησαν σ’ εκείνες τις διακοπές με την οικογένεια των Φίλων».

«Κι εμείς, παππού; Τα παιδιά μας; Τα εγγόνια μας; Είμαστε φερτοί κι ακουμπάμε την ψυχή μας, όπως τα φερτά υλικά, στα πλατώματα του ποταμού σου» ( σ. 262).

Σίγουρα ωριμάζει ο καιρός και τον άνθρωπο. Η Κωνσταντία Σκανδάλου σκηνοθετεί τη βάφτιση του μωρού… Στο πρώτο αλλά και στο τελευταίο κεφάλαιο. Έτσι αρχίζει και τελειώνει η ιστορία. Το κυκλικό σχήμα που επινόησε η συγγραφέας προδιαγράφει την ίδια τη συνέχεια της ζωής. Τις μεγάλες αλήθειες αφήνει να ακουστούν από το στόμα του παππού: «Ξένοι είμαστε όλοι στη ζωή», ψιθυρίζει  και ταυτόχρονα δείχνει τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Διαβάζω και στο βάθος φοβάμαι… Αυτό το ουράνιο τόξο που φαίνεται να ενώνει όλους τους λαούς της υφηλίου, γηγενείς πρόσφυγες και μετανάστες, Θεέ μου, ας μην είναι ποτέ πυρωμένο από μίσος. Γιατί τότε η γη και ο κόσμος  θα γίνει φωτιά κι αντάρα.

_____________

[1] Ιλιάδα Α, 141: νῦν δ᾿ ἄγε νῆα μέλαιναν ἐρύσσομεν εἰς ἅλα δῖαν, [μαύρο στην άγια, ελάτε, θάλασσα να ρίξουμε καράβι] ἢ ἁλὸς ἢ ἐπὶ γῆς ἀλγήσετε πῆμα παθόντες.[θα ξεδιαλύνω, μη στα πέλαγα για στη στεριά σας λάχουν] Οδύσσεια Μ. 27.

[2] Liddell & Scott, Ευριπίδου Βάκχες, 17 Ἀσίαν τε πᾶσαν ἣ παρ᾽ ἁλμυρὰν ἅλα [=και τη Μικρά Ασία ολόκληρη, που απλώνεται πλάι στην αλμυρή θάλασσα.

[3] Δημήτρης Τζιόβας, Η Πολιτισμική ποιητική της ελληνικής πεζογραφίας, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2007, σ. 545.

[4] Δημήτρης Τζιόβας, «Νεοελληνική πεζογραφία και ηθική της ανάγνωσης», ό. π., σ. 558-571.

[5] Ιδιόμελο ποίημα της Μ. Παρασκευής. Σύνθεση και μελοποίηση: Γεώργιος Ακροπολίτης, λόγιος και ιστορικός του 13ου αιώνα. Αθήνα: Πόλις, 2014, σ. 228.

[6] Βλ. Της ξενιτιάς – Φεγγάρι μάγια μου ‘κανες (1962). Στίχοι: Ερρίκος Θαλασσινός. Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης. 1η ερμηνεία: Γρηγόρης Μπιθικώτσης.

[7] Βλ. «Μετανάστες» (1974). Στίχοι: Γιώργος Σκούρτης. Μουσική: Γιάννης Μαρκόπουλος. Ερμηνεία: Βίκυ Μοσχολιού, Λάκης Χαλκιάς.

[8]Η παρουσίαση του βιβλίου έγινε Τετάρτη 1η Νοεμβρίου 2023, στην αίθουσα του Δημοτικού Συμβουλίου Αγρινίου (πρώην κτήριο Τράπεζας της Ελλάδας).

[9] Δημήτρης Τζιόβας, Κουλτούρα και λογοτεχνία: Πολιτισμικές διαθλάσεις και χρονότοποι ιδεών, Αθήνα: Πόλις 2014, σ. 228.

[10]Την ίδια φράση αναδεικνύει και η συγγραφέας σε συνέντευξή της. Βλέπε «Η Κωνσταντία Σκανδάλου – Κορδολαίμη συνομιλεί με τον Απόστολο Θηβαίο» στο https://www.literature.gr/tis-alos-neyma-konstantia-skandaloy-kordolaimi/