Περιρρέοντες ακρωτηριασμοί λόγω ηθικής και σωματικής λέπρας

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

 

Γκράχαμ Γκρην, «Καμένο χαρτί». Μετάφραση: Αχιλλέας Κυριακίδης. Εκδόσεις  Πόλις. Αθήνα, 2022

Ο κάπως απαγορευτικός και περίεργος τίτλος ετούτου του  μυθιστορήματος του Γκράχαμ Γκρην, είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για εκείνα τα θύματα της λέπρας που τώρα μπορούν να θεραπευτούν επειδή η ασθένεια έχει ήδη στην πραγματικότητα καταφέρει να καταφάει σχεδόν όλα όσα ήθελε, τουτέστιν δάχτυλα χεριών και ποδιών, μύτες  και  αυτιά. Οι ασθενείς πλέον δεν υποφέρουν από τους βασανιστικούς πόνους εκείνων που υποβάλλονται σε θεραπεία με το σώμα τους άθικτο. Ο πόνος φαντάζει ως η εναλλακτική λύση στον μερικό δρομολογούμενο ακρωτηριασμό. Το μυθιστόρημα ‘Καμένο χαρτί’ παριστά μια συναρπαστική μελέτη της σχέσης του πόνου, ιδιαίτερα του αποδεκτού πόνου με την ολότητα. Ο Γκρην έχει τοποθετήσει το μυθιστόρημά του σε ένα απομακρυσμένο αφρικανικό λεπροκομείο που διευθύνεται από καλόγριες και ιερείς. Έχουν σε δεδομένη στιγμή ως απροσδόκητο επισκέπτη έναν διεθνούς φήμης αρχιτέκτονα ονόματι Κερύ, ο οποίος φτάνει εκεί ινκόγκνιτο, προσπαθώντας να ξεφύγει όσο το δυνατόν περισσότερο από το παρελθόν του. Ο ίδιος ο Κερύ, αποτελεί επίσης ένα είδος καμένης υπόθεσης. Δεν συγκινείται πλέον ούτε  σχεδιάζοντας ένα όμορφο κτίριο, όπως παλιότερα, ούτε βρίσκοντας την ευκαιρία για να κοιμηθεί με μια γυναίκα. Τώρα όλα εκείνα που κάποτε τροφοδοτούσαν την κλίση του, έχουν πάψει να υφίστανται. Μέσα στην τρομερή μοναξιά και τη νεκρική του απάθεια δεν μπορεί ούτε να υποφέρει ούτε να γελάσει.

Το μυθιστόρημα αφηγείται την ιστορία της σταδιακής ανάρρωσης του Κερύ, ή εκείνης της διαδικασίας που θα παρέπεμπε σε ανάρρωση και αποκατάσταση αν ο κόσμος από τον οποίο προσπάθησε να ξεφύγει τον είχε αφήσει στην ησυχία του, κάτι  που σφόδρα επιθυμούσε. Αλλά ένας διάσημος δημοσιογράφος αναζητά τον Κερύ, ένας χοντρός άντρας που κουβαλάει τη διαφθορά του στην επιφάνεια του δέρματός του σαν φωσφόρο. Θέλει μια ιστορία που θα έχει την απήχηση κάποιων παλιών γνωστών ιστοριών. Με τη βοήθεια ενός γειτονικού άποικου, σκαρφίζεται μια εντυπωσιακή ιστορία που παραποιεί και δίνει συναισθηματική χροιά στην απλή, καλή σχέση μεταξύ του Κερύ και του ανάπηρου λεπρού υπηρέτη του, Ντέο Γκράτιας. Και στη συνέχεια, έρχεται η σχέση του Κερύ με την όμορφη νεαρή σύζυγο του αποικιοκράτη, η οποία παραποιείται με έναν άλλο τρόπο που φέρνει το μυθιστόρημα σε ένα ειρωνικό και βίαιο κλείσιμο. Τα γεγονότα, ωστόσο, είναι σε γενικές γραμμές λιγότερο σημαντικά από τις συζητήσεις για τον πόνο και την πληρότητα, την αγάπη για τον εαυτό και την ανιδιοτέλεια, την πίστη και τη δυσπιστία, καταστάσεις  που δείχνουν μια αλλαγμένη και πιο ήπια διάθεση του συγγραφέα Γκρην. Αν και αυτή η παρατήρηση δεν καθιστά απαραίτητα ποιοτικότερο το μυθιστόρημα, η υπόθεση είναι απαλλαγμένη από τη θεολογική αλαζονεία, το δόλωμα των ορθολογιστών, τη μελοδραματική χρήση των προσπαθειών διαπραγμάτευσης με τον Θεό που έδιναν μια ιδιότυπη αιχμή και ένταση στα προηγούμενα θρησκευτικά, ως επί το πλείστον, μυθιστορήματά του. Εδώ, η ισορροπία μάλλον έχει αλλάξει σε πολλούς τομείς. Ο Γκρην δεν προσπαθεί πλέον να κάνει τόσο την ανθρωπότητα όσο και τον χριστιανισμό να φαίνονται όσο πιο δυσάρεστα γίνεται. Υπάρχει διάχυτη φιλανθρωπία τόσο με την έννοια των καλών έργων όσο και της στοργικής κατανόησης. Οι συμπαθητικοί χαρακτήρες είναι ο θρησκευτικά αδέσμευτος γιατρός με την ιδιαίτερη αίσθηση που έχει για το τι σημαίνει χριστιανική αγάπη και οι ιερείς που ενδιαφέρονται περισσότερο για τη θεραπεία των σωμάτων των ιθαγενών παρά για τη ρύθμιση των σεξουαλικών τους ηθών, και οι οποίοι προτιμούν να μιλούν για τις πρακτικές λεπτομέρειες του να είσαι χρήσιμος παρά για την κατάσταση της ψυχής του άλλου. Ο πιο αποκρουστικός χαρακτήρας είναι ο πνευματικά και κοινωνικά φιλόδοξος αποικιοκράτης που υπερηφανεύεται για τον ενημερωμένο καθολικισμό του. Είναι πρώην ιεροσπουδαστής, ένας κακομαθημένος ιερέας, που ασχολείται νοσηρά με τα δικαιώματα, τις υποχρεώσεις και τους συμβολισμούς του χριστιανικού γάμου. Αν και παίζει αρκετά σημαντικό ρόλο στην όλη πλοκή, η νεαρή σύζυγος του αποικιοκράτη, ελάχιστα σκιαγραφείται, όπως και ορισμένοι από τους άλλους δευτερεύοντες χαρακτήρες. Δεν πρόκειται για ένα μυθιστόρημα μεγάλης έντασης συναισθημάτων ή για ένα κείμενο που ασχολείται πολύ με τη βίαια μεταβαλλόμενη Αφρική, η οποία αποτελεί τον τόπο όπου ξετυλίγεται η δράση του. Μοιάζει σε πολλά σημεία περισσότερο με την ‘Πτώση’ του Καμύ. Η κούραση και η αποστασιοποίηση του πρωταγωνιστή επηρεάζουν το μυθιστόρημα στο σύνολό του. Και όμως, αν και ο Γκρην δεν φαίνεται να προσπαθεί πολύ όσον αφορά την αφήγηση, και αν και δεν ασκεί στο έπακρο τις τέχνες και τις τεχνικές του μυθιστοριογράφου, εντούτοις κάνει αυτό το μυθιστόρημα πολύ σοφό, ευγενικό και συμπαθητικό, συνάμα.

Σχεδόν όλα τα σπουδαία μυθιστορήματα του Γκρην έχουν σχεδιασθεί στο πλαίσιο του καθολικισμού, και ενώ αρκετά υπονοούμενα της χάρης και της ατίμωσης πλανώνται πάνω και από ετούτο το βιβλίο, δεν υπάρχει καμία σκληρή σύγκρουση, κανένα αδιέξοδο στη σχέση σάρκας και πίστης. Γιατί ο Κερύ, ο κεντρικός χαρακτήρας, έχει φτάσει στο έσχατο τέλος όλων και οι συμπτωματικές συμπεριφορές των προκατόχων του μέσα στους οποίους περιλαμβάνονται αποτυχημένοι ιερείς, απογοητευμένοι ιδεαλιστές και κενοί άνθρωποι, η απαισιοδοξία, η αμφιβολία, η άρνηση, εδώ φτάνουν σε μια απίθανη αδιαφορία. Στην απόδρασή του από τον κόσμο, όπου είχε εύκολη επιτυχία στις γυναίκες και πραγματική φήμη ως αρχιτέκτονας, ο Κερύ έρχεται σε ένα λεπροκομείο στο Κονγκό που συνδέεται με μια καθολική ιεραποστολή και διευθύνεται από έναν γιατρό ονόματι Κολέν, του οποίου η μόνη πίστη είναι η έμπρακτη ανθρωπιά προς τον πλησίον. Εκεί του αναθέτουν έναν υπηρέτη, τον Ντέο Γκράτιας, μια ‘καμένη περίπτωση’, ένας λεπρός που χάνει ότι μπορεί να φθαρεί πριν θεραπευτεί. Ο Κερύ, που είναι προφανώς εξίσου ‘ακρωτηριασμένος’, προσπαθεί να μείνει αμέτοχος. Η εξαφάνιση του Ντέο Γκράτιας,  όμως, τον ωθεί να βγει και να τον αναζητήσει στους θάμνους, και να σώσει τη ζωή του. Καθώς περνούν οι εβδομάδες, δουλεύει λίγο, σχεδιάζοντας ένα νέο νοσοκομείο. Όμως ο κόσμος δεν είναι αποφασισμένος να σεβαστεί την ιδιωτική του ζωή. Ένας δημοσιογράφος μάλιστα εκμεταλλεύεται τον θρύλο που αναπτύσσεται για τη δεύτερη έλευση του Σβάιτσερ! Και μια νεαρή σύζυγος, η Μαρί, δυστυχισμένη, παντρεμένη με έναν γηραιό καλλιεργητή, τον χρησιμοποιεί για να δραπετεύσει, και ενώ εκείνος είναι εντελώς αθώος για κάθε ενδιαφέρον της, τον εκθέτει στα τραύματα ενός θιγμένου συζύγου σε ένα φινάλε που δυστυχώς είναι πιο κοντά στη φάρσα παρά στην τραγωδία. Σε πολλά από αυτά τα περιστατικά, ο Γκριν αποτίει την έμπειρη πινελιά του. Μας αποκαλύπτει τη ζεστή, δύσοσμη χώρα, τις αντιθέσεις των χαρακτήρων που κυμαίνονται από την αφοσίωση του γιατρού Κολέν  μέχρι την αποκήρυξη και απάρνηση του Κερύ, από τη συγκινητική ευγνωμοσύνη του Ντέο Γκράτιας, μέχρι και την παιδιακίστικη  πονηριά της Μαρί.

Graham Greene

‘Ο επιβάτης της καμπίνας έγραψε στο ημερολόγιό του μια παρωδία του Ντεκάρτ’: «Αισθάνομαι μια δυσφορία, άρα υπάρχω», ξεκινάει το μυθιστόρημα του Γκράχαμ Γκρην, με αναφορά σε θέματα που θα κυριαρχήσουν σε αυτό το μυθιστόρημα. Ένας χαρακτήρας έχει χάσει την ικανότητά του να αισθάνεται οτιδήποτε άλλο εκτός από την πιο βασική σωματική δυσφορία. Και γράφει γι’ αυτό. Είναι ένας καθολικός που έχει αποστασιοποιηθεί από την εκκλησία και προσπαθεί ασυνείδητα να ανεύρει ένα είδος σωτηρίας, όχι απαραίτητα με τη χριστιανική έννοια του όρου. Παρουσιάζεται από τον Γκρην περισσότερο ως μηδενιστής παρά ως υπαρξιστής. Οι διάλογοι ανάμεσα σε αυτόν και τους άλλους χαρακτήρες, δίνουν σε τελική ανάλυση και τον τόνο σε ολόκληρο το μυθιστόρημα. Στην αφιέρωσή του στο μυθιστόρημα πριν από την έναρξη της αφήγησης ο Γκρην εξηγεί ότι δεν πρόκειται για μυθιστόρημα roman à clef, «…αλλά μια προσπάθεια να δώσω δραματική έκφραση σε διάφορες μορφές πίστης, ημι-πίστης και μη πίστης, σ’ ένα περιβάλλον μακρυά από διεθνείς πολιτικές και οικογενειακά προβλήματα, όπου τέτοιες διαφορές γίνονται έντονα αισθητές και βρίσκουν έκφραση. Το Κονγκό αυτό είναι μια περιοχή στο μυαλό μου…».

Στο μυθιστόρημα υπάρχουν ελάχιστα πράγματα δραματικού χαρακτήρα, μέχρι το τέλος. Η ίδια η παρουσία των Βέλγων καθολικών ιερέων και επιχειρηματιών σε αυτό το μέρος της Αφρικής, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν το καστ των χαρακτήρων αυτού του πολιτικά αναισθητοποιημένου μυθιστορήματος, αποτελεί μια σωτήρια υπενθύμιση του επαίσχυντου ρόλου της Ευρώπης στις πρώην αφρικανικές αποικίες. Καθώς συνεχίζει την αφιέρωση, στον γιατρό Michel Lechat, ο Γκρην γράφει: «Εσύ πιο πολύ απ’ όλους, θα καταλάβεις αν και πόσο απέτυχα στις προσπάθειές μου. Ένας γιατρός δεν έχει ανοσία ‘στη μακρόχρονη απελπισία του να μην κάνεις τίποτα καλά’, την cafard  που χαρακτηρίζει τη ζωή του συγγραφέα». Όταν συναντιούνται για πρώτη φορά, ο γιατρός Κολέν απευθυνόμενος στον Κερύ, λέει: «Μη μου πεις πως είσαι συγγραφέας! Δεν έχουμε χώρο για συγγραφείς εδώ. Θέλουμε να δουλεύουμε με ηρεμία. Δεν θέλουμε να μας ανακαλύψει ο παγκόσμιος Τύπος όπως ανακάλυψαν τον Σβάιτσερ…». Το θέμα του μυθιστορήματος φυσικά όπως καταλαβαίνει ο αναγνώστης δεν είναι η πλοκή του. Μάλλον ο Γκρην ήθελε περισσότερο να κάνει τον αναγνώστη να νιώσει κάποιο βαθμό ενόχλησης για συγκεκριμένα θέματα που έθιξε εκεί μέσα.