Fractal
Home / ΑΠΟΨΕΙΣ / Τα λαογραφικά του χειμώνα. Ιανουάριος, ο πρώτος μήνας του χρόνου
12/01/2022, 1:19 πμ

Τα λαογραφικά του χειμώνα. Ιανουάριος, ο πρώτος μήνας του χρόνου

Γράφει η Ελένη Χωρεάνθη //

 

Τα λαογραφικά του χειμώνα *

(Συνέχεια και τέλος)

Ιανουάριος, ο πρώτος μήνας του χρόνου

 

 

Διαβάστε το Α μέρος εδώ >

 

 

 

Β

 

Ο Ιανουάριος πήρε το όνομά του από το θεό των Ρωμαίων, τον Ιανό, που είχε δύο πρόσωπα. Το ένα έβλεπε μπροστά προς το μέλλον και το άλλο πίσω, προς το παρελθόν. Ο λαός, βέβαια, ξέρει το Γενάρη του, που τον συσχετίζει με την υγεία, τη γεροσύνη: Γενάρης, γεροσύνη και πολλά μπερ’κέτια, πολλά γεννήματα, καλή σοδειά. Έχει την Πρωτοχρονιά του. Παίζει τον Άι Βασίλη του και του ζητάει να κάνει κάποιες χάρες, όπως:

Άι Βασίλη βασιλιά,

που ξουσιάζεις τον ντουνιάν,

δείξε και φανέρωσε

αν μ’ αγαπάει ……

λέει ο καθένας ανάλογα, αν είναι κορίτσι ή αγόρι. Αυτό συνηθίζεται στην Κύπρο και όπως κάθονται γύρω στη φωτιά, πετούν ο ένας στον άλλο ένα φύλλο από ελιά, κι ύστερα το ρίχνουν στη φωτιά κι από τις κινήσεις που κάνει το φύλλο, καθώς καίγεται, βγάζουν συμπέρασμα, αν η αγάπη είναι δυνατή, αδύνατη ή αν δεν υπάρχει αγάπη…

Συνήθως όμως το κακό το ξορκίζουν με τα κάλαντα, με τον Άι Βασίλη, που διαφέρει από τόπο σε τόπο. Σε χωριά της Ζακύνθου ακούμε:

Αρχή κι αρχή τα κάλαντα, αρχή του Γεναρίου,

αύριο ξημερώνεται τ’ αγίου Βασιλείου.

Ο ΄Αι Βασίλης έρχεται από την Κρισαρίτσα….

και τελειώνουν με την ευχή:

Εδώ που τραγουδήσαμε πέτρα να μη ραγίσει

κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χίλια χρόνια να ζήσει!

 

 

 

Στην Αίγινα λένε τα κάλαντα που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Και με τον τρόπο αυτό τα παιδιά, προσπαθούν να αποκομίσουν κάποια οφέλη υλικά:

Χρόνους πολλούς να χαίρεστε πάντα ευτυχισμένοι

σωματικά και ψυχικά να είστε πλουτισμένοι.

Για πίτα, για λουκάνικα, για του γρουνιού τα πάτσια,

για από καμιά μαυρόκοτα, κανένα αυγουλάτσι,

κι από το βαρελάκι σας, βάλτε καμιά γεμάτη….»

 

 

 

Ο Κουτσοφλέβαρος

Γ΄

Ο πιο αδικημένος μήνας του χρόνου είναι ο καημένος ο Φεβρουάριος. Δυο θεοί των Ρωμαίων έδωσαν το όνομά τους στο Φεβρουάριο, στο μήνα των 28 ημερών που κάθε τέσσερα χρόνια έχει 29 μέρες, η Φεβρούα, η θεά του καθαρμού, του εξαγνισμού και ο Φέβρουος, ο θεός των νεκρών. Είναι ο πιο αδικημένος μήνας του χρόνου. Στη διάρκειά του δεν γίνονται σοβαρές αγροτικές δουλειές, μόνο κλαδέματα, γι’ αυτό λέγεται και “Κλαδευτής”. Είναι ο Κουτσοφλέβαρος. Ο λαός παρετυμολογεί το όνομά του και το συσχετίζει με τις φλέβες του νερού:

Ο Φλεβάρης με νερό, κουτσός μπαίνει στο χορό.

Ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, πάλι άνοιξη μυρίζει.

Μα σαν κάμει και θυμώσει, μες στο χιόνι θα μας χώσει…

Έχει όμως κι ο Κουτσοφλέβαρος τις χάρες του. Την πρώτη μέρα κιόλας γιορτάζει τον Άγιο Τρύφωνα, που οι γεωργοί στην Αιτωλία δεν “χαλάνε” την αργία του, “για τα ποντίκια”. Έτσι και δουλέψουν ανήμερα της γιορτής του, τα ποντίκια δεν θ’ αφήσουν σπυρί αλεύρι και σιτάρι αμαγάριστο! Στις δύο είναι της Υπαπαπαντής. Ο κόσμος λέει:

Παπαντή καλοβρεμμένη / και στο θέρο παινεμένη

κι έχει το λόγο του. Γιατί αν βρέξει ο καιρός εκείνη την εποχή, θα έχει πολλή σοδειά το καλοκαίρι. Αλλά πολύ πιο εντυπωσιακά είναι τα σχετικά με τον Άγιο Συμεών στις 3 Φεβρουαρίου: Ό,τι επιθυμήσει κι ό,τι αγγίξει η έγκυος την ημέρα αυτή, αποτυπώνεται, λένε, κάπου στο σώμα του εμβρύου και γεννιέται το παιδί σημαδεμένο!

 

 

Όμως ο Κουτσοφλέβαρος μ’ όλα του τα κουσούρια, έχει και τις αποκριάτικες χαρές και τα ξεφαντώματα. Έχει τα μασκαρέματα και τις μεταμφιέσεις. Οι άνθρωποι ξεντύνονται τον καθημερινό εαυτό τους και μέσα από το μασκάρεμα προβάλλουν τον άλλο εαυτό τους, γίνονται αυτό που θα επιθυμούσαν κάποτε να γίνουν. Ζουν μιαν άλλη εμπειρία και σ’ έναν άλλον κόσμο που η καθημερινή τους ζωή δεν τους επιτρέπει. Ξεχνούν τις καθημερινές μέριμνες και χαίρονται την ανωνυμία που τους εξασφαλίζει η αλλαγή προσώπου και ρόλου. Πολλές από τις αμφιέσεις είναι δυτικοφερμένες, όπως ο Αρλεκίνος, η Κολομπίνα, ο πιερότος. Αλλά και σύγχρονες, ο πως ο αστροναύτης ή “Ο Πειναλέων κι η Ανεργίτσα”.

Πολλά από τα αποκριάτικα “δρώμενα”, είναι στην ουσία δραματικές παραστάσεις, όπως οι “Καλόγεροι”, που μας ήρθαν από την Ανατολική Θράκη: Είναι δύο, ο Αρχικαλόγερος κι Δεύτερος Καλόγερος, δυο άντρες ντυμένοι με δέρμα αλεπούς ή λύκου, με μυτερό καπέλο και κουδούνια στο ζωνάρι. Ο Αρχικαλόγερος κρατάει ένα δοξάρι και σκορπάει στάχτη μέσα από ένα χωνί, περασμένο στο βέλος του δοξαριού του. Κι ο άλλος κρατάει ένα μακρουλό μυτερό ξύλο. “Τα Κορίτσια, οι Νύφες”, που είναι μεταμφιεσμένοι ανύπαντροι νέοι και κρατούν το ρόλο αυτό τέσσερα χρόνια, ακολουθούν τους Καλογέρους. Έχουν μαζί τους και τη Μπάμπω, έναν κουρελοντυμένο γυναίκα, που κρατάει ένα εφταμηνίτικο μωρό στην αγκαλιά, τυλιγμένο με κουρέλια. Στην παρέα τους είναι ακόμα δυο παλικαράδες, οπλισμένοι, οι Ζουπτιέδες ή Κουρουτζήδες, όπως τους λένε.

Με το που ανοίγει τα μάτια της η μέρα, η κουστωδία παίρνει σβάρνα τους δρόμους και κάνουν του κόσμου τις φάρσες και τις σκανταλιές. Κι όταν τελειώσει ο “αγερμός”, η ιδιότυπη αυτή παράσταση, μαζεύονται όλοι στην πλατεία και τότε πρωτοστατεί η Μπάμπω με το μωρό της, που γίνεται κιόλας άντρας και είναι τάχα ο Αρχικαλόγερος και παντρεύεται μια από τις ‘Νύφες” με κουμπάρο τον άλλο Καλόγερο. Ο κουμπάρος σκοτώνει το γαμπρό και πέφτει θρήνος και μοιρολόι πάνω στο νεκρό. Άξαφνα ο νεκρός ανασταίνεται και αμέσως σταματούν τα χωρατά. Πιάνουν τότε τους καλογέρους και ο παπάς με τον Κεχαγιά τους ζεύουν στο αλέτρι και οργώνουν τάχα και σπέρνουν, κάνοντας έναν κύκλο στην πλατεία φωνάζοντας:

Να φυτρώσει το σιτάρι,

να φτηνώσει το κριθάρι,

να φτηνώσει η σίκαλη,

για να φάνε οι φτωχοί,

να χορτάσουν το ψωμί!

Και κλείνει η παράσταση. Κι όλα γίνονται για να αποτρέψουν, με τρόπο μαγικό, τους κινδύνους που απειλούν τη σπορά, και να είναι “καλοχρονιά”.

Ξεχάσαμε τον Άγιο Κασσιανό, που γιορτάζει κάθε τέσσερα χρόνια, όταν ο Φλεβάρης έχει 29 μέρες. Τότε, λένε, γιορτάζουν οι “οκνοί”, οι ακαμάτηδες. «Ο Άγιος Κασσιανός

βαστάει της οκνιάς τα κλειδιά”, λένε στη Μυτιλήνη.

Όπως γύριζε, λέει, μια μέρα ο χριστός με τους δώδεκα Αποστόλους, έκατσε κάπου να ξεκουραστεί. Αμέσως να σου κι έρχονται όλοι οι άγιοι και του ζητάνε δουλειά. Πίσω πίσω πήγε κι ο Άγιος Κασσιανός και λέει:

«Εγώ, Χριστέ μου, τι να κάνω;

Γέλασε ο Χριστός, δε βάσταξε και του ‘πε:

«Αμ’, εσύ είσαι που είσαι οκνός. Φύλαγε, λοιπόν το Φλεβάρη. Κι άμα δεις και τραβάει είκοσι εννιά, έμπα μέσα στο είκοσι εννιά και κάνε τη δουλειά σου. Πάλι, σα δεν έχει είκοσι εννιά, κάτσε απόξω!»

Ε, λοιπόν, σ’ όποιον δεν σου αρέσουν τα παραδοσιακά έθιμα, δεν έχει παρά να κάτσει απόξω!

 

 

 

 

 

* Από το βιβλίο της αείμνηστης ΄Αλκης Κυριακίδου-Νέστορος: Οι 12 μήνες/τα λαογραφικά

 

 

Σημείωση: οι εικόνες είναι του Θάνου Βελούδιου, από το “Χίος Ημερολόγιο 1982” των εκδόσεων Χαβιάρα, φωτογραφημένες από τη Verina Horeanthi.

 

 

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες: ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top