Από το φόβο και την απογοήτευση στη διεκδίκηση της αξιοπρέπειας

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

 

Nona Fernández Silanes, «Space Invaders». Εισαγωγή-Μετάφραση-Επίμετρο: Κώστας Αθανασίου. Εκδόσεις Gutenberg. Αθήνα, 2020

Είναι γνωστό πως η συγκεκριμένη συγγραφέας της μακρυνής αυτής χώρας παρουσιάζει επαναλαμβανόμενες εμμονές με τα θέματα της λήθης, της μνήμης και των ονείρων. Τα τελευταία  τείνουν να παρουσιασθούν σε αυτή, και όχι μόνον, ως ένας σωρός από  βιωμένες ή όχι στιγμές  τις οποίες υποτίθεται εκ προοιμίου πως δεν πρέπει να εμπιστεύεσαι, σε αντίθεση βεβαίως με τις  μνήμες. Το ‘Space Invaders’ ήταν το τέταρτο μυθιστόρημα της Χιλιανής συγγραφέως Νόνα Φερνάντες (Nona Fernández, 1971- ) που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στη Χιλή το 2013. Έκτοτε έχει δημοσιεύσει δύο ακόμη. Το ‘Space Invaders’, στην ουσία αποτελεί μια αναψηλάφηση και εξιστόρηση του τρόπου με τον οποίο δημιουργείται η συλλογική μνήμη κατά τη διάρκεια σοβαρών τραυματικών γεγονότων που λαμβάνουν χώρα στους κόλπους της κοινωνίας.

Η Φερνάντες παρουσιάζει τις πολυεπίπεδες και κατακερματισμένες αναμνήσεις μιας ομάδας νέων συμμαθητών κατά τη διάρκεια των ετών της δικτατορίας του Πινοτσέτ στη Χιλή. Όπως και οι αναμνήσεις τους, έτσι και το χρονοδιάγραμμα της αφήγησης είναι σε ικανό βαθμό κατακερματισμένο και ασυνεπές. Οι μαθητές είναι περίπου δέκα ετών, όταν η ιστορία εξελίσσεται  στο 1984. Σταδιακά τα παιδιά έρχονται σε επαφή με την περιβόητη «Υπόθεση των Κομμένων Λαιμών» όπως αυτή ανακοινώθηκε από τα υπάρχοντα  μέσα ενημέρωσης, επαναφέροντας τις τρομερές δολοφονίες του δικτατορικού καθεστώτος στο  προσκήνιο. Ανεξάρτητα πάντως από την ηλικία τους, εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι οι σκέψεις τους είναι πάντα επικεντρωμένες στην ίδια και μακρυνή εκείνη χρονική περίοδο, επιδιώκοντας να φτάσουν και να κατασταλάξουν  σε ένα νόημα με όλα αυτά που θυμούνται, και μέσω των διαθέσιμων αποδεικτικών στοιχείων να διαπιστώσουν μόνα τους τι ακριβώς έχουν μάθει από τότε και τι ακόμα δεν έχουν μάθει, γνωστού όντος ότι οι άνθρωποι θυμούνται αρκετά πράγματα με διαφορετικούς τρόπους. Αυτή η μεταβλητότητα της μνήμης είναι εμφανής μεταξύ της Μαλδονάδο και των φίλων της όχι μόνο σε εκείνο που θυμούνται, αλλά και στο πώς το θυμούνται. Αλλά υπάρχει ένας συγκεκριμένος γεωμετρικός τόπος, ένα  σημείο εστίασης που όλοι μοιράζονται, κι’ αυτό είναι ένα κορίτσι που έγινε το επίκεντρο των  τραυματικών γεγονότων που σημάδεψαν τα χρόνια της νιότης τους. Εν προκειμένω, παρ’ όλο που αποτελεί το κοινό χαρακτηριστικό όλων των αναμνήσεών τους, όλα τα παιδιά την ενθυμούνται με διαφορετικό τρόπο. Κάποιος θυμάται τα μαλλιά της κοπέλας τραβηγμένα πίσω σε μακριές πλεξούδες, ένα άλλο ορκίζεται ότι συνήθιζε να έχει τα σκούρα μαλλιά της μακριά και χαλαρά, πλαισιώνοντας το πρόσωπό της, και ούτω καθεξής. Όμως, ενώ δεν  μπορούν να συμφωνήσουν για τις λεπτομέρειες, η θέση της στη μνήμη τους είναι αταλάντευτη. «…Είναι εκείνη. Δεν έχει σημασία πως είναι τα μαλλιά της, το χρώμα του δέρματός της, ή τα μάτια της. Όλα είναι σχετικά εκτός από τον ήχο της φωνής της, γιατί στα όνειρα, σύμφωνα με τη Φουενσαλίδα, η φωνή είναι σαν το δακτυλικό αποτύπωμα. Η φωνή της Γκονζάλες γλιστράει μέσα μας από το όνειρο της Φουενσαλίδα και κατακυριεύει τις δικές μας εικόνες, τις δικές μας εκδοχές για την Γκονζάλες, και εγκαθίσταται και μένει εκεί για να μας συνοδεύει τη μια νύχτα μετά την άλλη…».

Nona Fernández Silanes

Η Φερνάντες σκιαγραφεί αυτήν την μυστηριώδη κεντρική φιγούρα, την Εστρέγια Γκονζάλες, με μια διακοπή αυτού του ονείρου, και έναν ερεθισμό της μνήμης, από τότε και μετά. Οι διάφοροι τύποι επαναλήψεων, τροποποιήσεων και παρεμβάσεων, δίνουν και το περίγραμμα των βασικών γεγονότων και των   σχέσεων. Πολλαπλές ισχυρές οπτικές αναμνήσεις καταλαμβάνουν κεντρικά σημεία ενδιαφέροντος για τα μέλη αυτής της ομάδας και αυτά τα εντυπωσιακά στοιχεία συγχωνεύονται, στοιβάζονται και παραλληλίζονται με τα βλήματα του ηλεκτρονικού βιντεοπαιχνιδιού Space Invaders που αποτελεί και  τον τίτλο του σύντομου μυθιστορήματος της Νόνα Φερνάντες. Ένας μυστηριώδης άντρας με σκούρα γυαλιά και ένα κόκκινο αυτοκίνητο παρασύρονται στο φόντο σαν καπνός, κι’ από πίσω ένα ξύλινο χέρι που κάποτε αποτελούσε το φόβητρο πολλών πολιτών. Η ιστορία είναι φτιαγμένη από εικόνες και οι εικόνες είναι στολισμένες με λέξεις. Οι διάφορες επιστολές που εμφιλοχωρούν στο κείμενο του  ‘Space Invaders’, αποτελούν περιστασιακό αγκυροβόλι σε μια εποχή αθωότητας που εξασθενεί κάτω από το βάρος των συνειδητοποιήσεων που αντιμετώπισαν αργότερα οι διάφοροι χαρακτήρες. Πέρα από αυτές τις επιστολές, γίνεται σταδιακά όλο και πιο δύσκολο να ξεχωρίσουμε τους εκφραστές των διαφόρων απόψεων, να πούμε ποιος από αυτούς σχετίζεται με γεγονότα, κι’ αν θυμούνται ή αν απλώς ονειρεύονται. Οι προσεκτικά σχεδιασμένες επαναλήψεις βοηθούν στη σύνδεση ορισμένων καταστάσεων, όπως ακριβώς βοηθούν στην περαιτέρω θόλωση των χρονολογικών γραμμών. Αυτή αποτελεί και τη σύνθεση της συλλογικής μνήμης μιας γενιάς σε περιόδους έντονου κοινού τραύματος και λαμβάνει χώρα σε μια μετέπειτα διαμορφωτική εποχή. Κι’ όταν οι καιροί είναι δύσκολοι, η μνήμη και τα όνειρα τείνουν να αλληλεπικαλύπτονται ολοένα και περισσότερο από το συνηθισμένο.

Ένα αξιοσημείωτο μικρό μυθιστόρημα σχετικά με τα ίχνη που άφησε η Χιλιανή δικτατορία στη ζωή των μικρών παιδιών που διερευνά την ένταση μεταξύ των ανείπωτων γεγονότων και των θραυσμάτων  μνήμης που αποκτούν μεγάλη σημασία όταν ο αναγνώστης συνδέσει προσεκτικά τις ενδιάμεσες σιωπές. Η Νόνα Φερνάντες ανήκει σε μια γενιά συγγραφέων στη χώρα που έγινε γνωστή   από την αφήγηση   των   άλυτων τραυμάτων της δικτατορίας και των  αντιφάσεων μιας χώρας που συνέχισε να εφαρμόζει τις πολιτικές του στρατιωτικού καθεστώτος κατά τη διάρκεια της   δημοκρατικής της μετάβασης. Η λογοτεχνία της Χιλής αναπτύχθηκε, χτισμένη από νέες γενιές συγγραφέων που γεννήθηκαν ακριβώς πριν, κατά τη διάρκεια και μετά το καθεστώς Πινοτσέτ και οι οποίοι ασχολήθηκαν επισταμένα με τη βαριά ιστορία της περιοχής τους που τους στοιχειώνει. Μερικοί από αυτούς το αντιμετωπίζουν με έμμεσο τρόπο, άλλοι δείχνουν να το αποφεύγουν, ενώ άλλοι προτιμούν τη μετωπική εμπλοκή, αλλά σε όλες τις περιπτώσεις ο κατάλογος των συγγραφέων είναι πραγματικά εξαιρετικός. Άλβαρο Μπισάμα (Álvaro Bisama, Βαλπαραΐσο Χιλής, 1975-), Αλεχάντρα Κοσμανάγκα (Alejandra Costamagna, Σαντιάγο Χιλής, 1970- ), Κλαούντια Ουλόα (Claudia Ulloa Donoso, Λίμα Περού, 1979- ), Αλεχάντρο Σάμπρα (Alejandro Zambra, Σαντιάγο Χιλής, 1975- ), Λίνα  Μερουάνε (Lina Meruane, Σαντιάγο Χιλής, 1970-  ), μερικοί από αυτούς που βρίσκονται στη δημοσιότητα τον τελευταίο καιρό.

Η Νόνα Φερνάντες (Nona Fernández, Σαντιάγο Χιλής, 1971-), είναι μια από τις πιο συναρπαστικούς συγγραφείς αυτής της ομάδας και καλλιτέχνης με πολλά ταλέντα, αφού εκτός από συγγραφέας μυθοπλασίας, είναι μια πολύ γνωστή συγγραφέας τηλεοπτικών σειρών και ηθοποιός του θεάτρου. Η λογοτεχνική της επιτυχία στα ισπανικά, ιδιαίτερα πέρα ​​από τη Χιλή, προήλθε από την ευρεία αναγνώριση για το μυθιστόρημά της ‘Η ζώνη του λυκόφωτος’ (La dimensión desconocida, 2016), για το οποίο και έλαβε το βραβείο  Sor Juana International Award, που απονεμήθηκε στο καλύτερο βιβλίο στην ισπανική γλώσσα  που γράφτηκε από   γυναίκα. Σε αυτό το βιβλίο, που είναι μια αφήγηση ή σωστότερα μια συνέντευξη με έναν στρατιωτικό που δημοσιεύτηκε το 1984, ο ερωτώμενος ομολογεί ότι υπήρξε βασανιστής και δολοφόνος για το δικτατορικό καθεστώς, και με τον τρόπο αυτό οδηγεί και εξωθεί την συγγραφέα να γράψει για όλα εκείνα που δεν έχουν έρθει στην επιφάνεια, ωσάν να υφίσταται μια υποδόρια πυορροούσα μολυσμένη και αγιάτρευτη πληγή που συνεχίζει να μολύνει με το περιεχόμενό της το παρόν. Αυτό το μυθιστόρημα, το οποίο είναι και το πιο φημισμένο έργο της και, αναμφισβήτητα, το καλύτερό της, μετέτρεψε την Φερνάντες σε ένα πασίγνωστο όνομα των λατινοαμερικανικών  γραμμάτων.

Δημοσιευμένο στα ισπανικά το 2013, το ‘Space Invaders’ είναι ένα πολυφωνικό μυθιστόρημα σχετικά με τα ίχνη που άφησε η δικτατορία στις ζωές και στις αναμνήσεις των παιδιών που μεγάλωναν στη δεκαετία του ’70 και του ’80. Ο τίτλος του ‘Space Invaders’ είναι ένας χρονικός δείκτης, σε σχέση με ένα δημοφιλές παιχνίδι κατά την παιδική ηλικία των πρωταγωνιστών οι οποίοι βίωσαν ως μαθητές του δημοτικού σχολείου τις σιωπές και τον τρόμο της καθημερινής ζωής κάτω από το δικτατορικό καθεστώς του Πινοτσέτ. Η συλλογική μνήμη των συμμαθητών της Εστρέγια Γκονζάλες,  κόρης ενός υψηλού  αξιωματούχου της δικτατορίας που τελικά φεύγει για τη Γερμανία, δίνει και την απαραίτητη δομή στο μικρό ετούτο βιβλίο. Το μυθιστόρημα λειτουργεί ως ημιτελής αναδημιουργία με βάση τα τραυματικά γεγονότα των ηλικιωμένων χαρακτήρων, που συχνά θυμούνται με ονειρικό τρόπο τα ίχνη της παρελθούσας καθημερινής τρομοκρατίας στην πατρίδα τους. Ένας δάσκαλος που δεν ξέρει ή ίσως δεν μπορεί να απαντήσει στην ερώτηση ενός μαθητή ‘τι σημαίνει να συμμετέχεις στην πολιτική’, δύο νέοι άντρες που σκοτώθηκαν από την αστυνομία σε μια φτωχογειτονιά, τα ύπουλα παιχνίδια που μαθαίνουν  τη στρατιωτική κουλτούρα και καθοδηγούν τον πατριωτισμό στο μυαλό των παιδιών. Σύντομα μικρά κείμενα, αποτελούν την όλη εξιστόρηση,  που διασχίζει τις αναμνήσεις διαφόρων χαρακτήρων, καθώς και τα αθώα γράμματα που γράφουν οι κύριοι χαρακτήρες ο ένας στον άλλο ως σύμβολο της παιδικής τους φιλίας. Να σημειώσουμε εδώ, πως η προοπτική και η άποψη των παιδιών των στρατιωτικών δικτατοριών του λατινοαμερικανικής Αμερικής έχει γίνει σημαντικό και συχνό θέμα τόσο στη λογοτεχνία όσο και στον κινηματογράφο των τελευταίων  δεκαετιών. Έξυπνα, περίεργα και παρατηρητικά, τα παιδιά αντιδρούν στις έντονες συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις γύρω τους, στη στρατιωτική παρουσία και στα αιματηρά γεγονότα μερικές φορές που ξέσπασαν και επηρεάζουν συνεχώς τη ζωή τους καθώς μεγαλώνουν.  Το πρώτο μέρος, επιτρέπει στον αναγνώστη να δει παρόμοιες παιδικές ηλικίες και γεγονότα από διάφορες οπτικές γωνίες από την αρχή της ιστορίας και να παρατηρήσει τις αλλαγές που έχουν προκαλέσει ο χρόνος και τα γεγονότα στη Χιλή.  Στο δεύτερο επεισόδιο, πολλά χρόνια αργότερα, η ομάδα των επτά άλλων παιδιών που γνώρισαν αυτό το κορίτσι νωρίτερα, μοιράζονται τις αναμνήσεις τους για αυτήν, αν και τις  ενθυμούνται με διαφορετικό τρόπο. Ακόμα και τα τελευταία χρόνια, όμως, εκείνο το κορίτσι τούς μιλάει ξεχωριστά στα όνειρά τους και σύντομα γίνεται σαφές ότι ενώ απομακρύνθηκε από τη ζωή τους,  δεν εξαφανίστηκε τελείως. Τα όνειρα, οι αναμνήσεις και η φαντασία σχηματίζουν τα οράματα για το παρελθόν και καθίστανται εδώ ακόμη πιο ξεκάθαρα καθώς εξελίσσεται αυτή η ιστορία. Ο χρόνος γυρίζει ολοένα και πιο πίσω σε όλες τις μικρές ενότητες του μυθιστορήματος, αλλά η αφήγηση αναπτύσσεται δραματικά και γρήγορα. Καθώς η συγγραφέας Νόνα Φερνάντες τελειώνει αυτήν την ιστορία με τις ονειρικές αναμνήσεις να εμφανίζονται τυχαία και χωρίς προγραμματισμό, δημιουργεί μια δραματική, αξέχαστη και σημαντική ιστορία μιας επώδυνης εποχής στη Χιλή που θυμάται καλά, και την οποία θα γνωρίζουν και οι αναγνώστες και οι εραστές λογοτεχνικής φαντασίας έστω κάτω από αυτό το πρίσμα. Η άκρως πολύτιμη εισαγωγή του βιβλίου, η μετάφραση και το λίαν ενδιαφέρον επίμετρο ανήκουν στον Κώστα Αθανασίου, και αποτελούν απαραίτητες γνώσεις κυρίως για τους αδαείς αναγνώστες, γύρω από την ιστορία της περιοχής, για την καλύτερη φυσικά κατανόηση του βιβλίου.