Fractal
Home / ΑΠΟΨΕΙΣ / Ολοκληρωτισμοί, το κατ’ εξοχήν κεντρικό γεγονός του κόσμου μας
30/01/2024, 7:47 μμ

Ολοκληρωτισμοί, το κατ’ εξοχήν κεντρικό γεγονός του κόσμου μας

Γράφει ο Γεώργιος Νικ. Σχορετσανίτης //

 

 

 

Ο ολοκληρωτισμός έχει αναγνωριστεί από πολλούς συγγραφείς ως μια αδίστακτη, βάναυση και, χάρη στη σύγχρονη τεχνολογία, ισχυρή μορφή πολιτικής τυραννίας, της οποίας οι φιλοδοξίες για παγκόσμια κυριαρχία είναι οφθαλμοφανείς και απεριόριστες. Διαδίδοντας την προπαγάνδα που απορρέει από μια ιδεολογία μέσω των μέσων μαζικής επικοινωνίας, ο ολοκληρωτισμός βασίζεται στη μαζική υποστήριξη. Συντρίβει όποιον και ό,τι στέκεται εμπόδιο στο δρόμο του με τη βοήθεια της τρομοκρατίας και προχωρά σε ολική ανασυγκρότηση της κοινωνίας που εκτοπίζει. Έτσι, μια σε μεγάλο βαθμό αγροτική και φεουδαρχική Ρωσική Αυτοκρατορία, υπό την απολυταρχική κυριαρχία των τσάρων που ξεκινούσε από τον δέκατο πέμπτο αιώνα, μετατράπηκε πρώτα από τον Λένιν, μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, και στη συνέχεια από τον Στάλιν, σε μια βιομηχανοποιημένη Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών.

 

 

Μια από τις τελευταίες φωτογραφίες της Χάννα Άρεντ (Hannah Arendt, 1906-1975)

 

Μια Γερμανία συντετριμμένη από την ήττα της στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κινητοποιήθηκε και προχώρησε σε κατάκτηση του μεγαλύτερου μέρους της Ευρώπης στις αρχές της δεκαετίας του 1940, λιγότερο από μια δεκαετία μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Χίτλερ, ενώ και στη μακρυνή Κίνα η Λαϊκή Δημοκρατία, κάνοντας το ‘Μεγάλο Άλμα προς τα Εμπρός’, το 1958, και ακολουθούμενη από την Πολιτιστική Επανάσταση που ξεκίνησε το 1966 και ολοκληρώθηκε με το θάνατο του Μάο Τσετούνγκ το 1976, εξαφάνισε μεγάλο μέρος από ό,τι είχε απομείνει από έναν πολιτισμό που είχε επιβιώσει για περισσότερα από τρεις χιλιάδες χρόνια. Τέτοια δύστροπα και δραματικά επιτεύγματα, απαιτούν τον απόλυτο μονοκομματικό κυβερνητικό έλεγχο και τεράστιες ανθρώπινες θυσίες, την εξάλειψη της ελεύθερης επιλογής και της ατομικότητας, την πολιτικοποίηση της ιδιωτικής σφαίρας, συμπεριλαμβανομένης της οικογένειας και οπωσδήποτε την άρνηση κάθε έννοιας της καθολικότητας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σε διάφορες περιοχές του κόσμου, όπου η πολιτική ελευθερία και οι ανοικτές κοινωνίες είναι σχεδόν άγνωστες ή δεν έχουν δοκιμαστεί, οι ολοκληρωτικές μέθοδοι φαίνεται ότι ασκούν συνεχή έλξη και γοητεία στις τοπικές ελίτ, τους πολέμαρχους και τους επαναστάτες. Τέτοια γνωστά φαινόμενα, όπως η πλύση εγκεφάλων, τα φονικά πεδία, η εθνοκάθαρση, οι μαζικοί τάφοι και η γενοκτονία, που ευθύνονται για εκατομμύρια θανάτων και προκύπτουν από ποικίλες φυλετικές, εθνικιστικές, εθνοτικές, θρησκευτικές και οικονομικές συνθήκες, έχουν θεωρηθεί ολοκληρωτικά στη φύση τους. Ο ολοκληρωτισμός, εξάλλου, χρησιμοποιείται συχνά ως αφηρημένος, αόριστος όρος γενικής αποδοκιμασίας, του οποίου οι ιστορικές ρίζες εντοπίζονται στην πολιτική σκέψη του Μαρξ ή σε ορισμένες περιπτώσεις στον Ρουσσώ και ακόμα μέχρι τον Πλάτωνα. Αλλά εξ’ αιτίας αυτού που έχει ονομαστεί ‘αναποτελεσματικότητα’, την οποία η Άρεντ αποδίδει στην περιφρόνηση των ωφελιμιστικών κινήτρων, ο ολοκληρωτισμός σπάνια εμφανίζεται στις πολιτικές αναλύσεις εκείνων που εξετάζουν τη λειτουργία της πολιτικής με όρους ωφελιμιστικών προσδοκιών. Πρόσφατα, ωστόσο, εξέχοντες πολιτικοί θεωρητικοί, όπως η Μάργκαρετ Κάνοβαν (Margaret Canovan, 1939-2018) στην Αγγλία και ο Κλοντ Λεφόρ (Claude Lefort, 1924-2010) στη Γαλλία, είδαν στην παρακμή του κομμουνισμού και στη μειωμένη ένταση των αριστερών και δεξιών ιδεολογικών αντιπαραθέσεων μια ευκαιρία για μια πιο αμερόληπτη και αυστηρή επανεκτίμηση της έννοιας του ολοκληρωτισμού. Αν και η Άρεντ μπορεί να βίωσε μια παρόμοια ανάγκη κατανόησης του ναζισμού μετά την ήττα του στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, γι’ αυτήν η αμεροληψία ήταν η αναγκαία προϋπόθεση για να κρίνει την αμετάκλητη καταστροφή του ολοκληρωτισμού ως το κατ’ εξοχήν κεντρικό γεγονός του κόσμου μας. Αυτό που μπορεί να είναι εφικτό σε κάποια φάση της ιστορίας, είναι η συμφιλίωση με το περιβάλλον μέσα στο οποίο διαπράχθηκαν τα εγκλήματα του ολοκληρωτισμού και ένα μεγάλο μέρος του έργου της Άρεντ για τον ολοκληρωτισμό και μετέπειτα είναι μια προσπάθεια κατανόησης αυτού του κόσμου. Θα πρέπει όμως να σημειωθεί, ότι η οργή που διαπερνά την κρίση της δεν είναι υποκειμενική συναισθηματική αντίδραση που επιβάλλεται σε μια δήθεν ελεύθερη από αξίες επιστημονική ανάλυση. Η οργή της είναι αμερόληπτη στην κρίση της για μια μορφή διακυβέρνησης που αμαύρωσε με τον χειρότερο τρόπο ετούτο τον κόσμο.

 

 

Ακόμα και πριν ασχοληθεί με τις ‘απαρχές του ολοκληρωτισμού’ η Άρεντ μιλούσε για την απελπιστική ανάγκη να ειπωθεί η πραγματική ιστορία της ναζιστικά κατασκευασμένης κόλασης. «Όχι μόνο επειδή τα γεγονότα αυτά έχουν αλλάξει και δηλητηριάσει τον ίδιο τον αέρα που αναπνέουμε, όχι μόνο επειδή κατοικούν πλέον στα όνειρά μας τη νύχτα και διαπερνούν τις σκέψεις μας κατά τη διάρκεια της ημέρας, αλλά και επειδή έχουν γίνει η βασική εμπειρία και η βασική δυστυχία της εποχής μας», δηλώνει. Και συνεχίζει, «Μόνο από αυτό το θεμέλιο, πάνω στο οποίο θα στηριχθεί μια νέα γνώση του ανθρώπου, μπορούν να πάρουν αφετηρία οι νέες μας γνώσεις, οι νέες μας μνήμες, οι νέες μας πράξεις». Το ξεκίνημα που αναζητείται εδώ, αν υπάρξει, θα προκύψει από ατομικές πράξεις κρίσης από άνδρες και γυναίκες που γνωρίζουν τη φύση του ολοκληρωτισμού και συμφωνούν ότι, για το καλό του κόσμου, δεν πρέπει να ξανασυμβεί, όχι μόνο με τις μορφές με τις οποίες έχει ήδη συμβεί, που μπορεί να είναι απίθανες, αλλά το σπουδαιότερο και με οποιαδήποτε άλλη μορφή. Η σημασία της ιστορίας που αφηγείται και ξαναλέει η Άρεντ έγκειται εξ ολοκλήρου στο παρόν, και είχε πλήρη επίγνωση ότι η μέθοδός της, ένα θέμα για το οποίο πάντα απεχθανόταν να συζητήσει, πήγαινε αντίθετα όχι μόνο στους πολιτικούς και κοινωνικούς επιστήμονες αλλά και, το σημαντικότερο για εκείνη, στους δημοσιογράφους, ιστορικούς και ποιητές που με ξεχωριστούς τρόπους προσπαθούσαν να διατηρήσουν, μέσα ή έξω από τον χρόνο, αυτά που φαντάζονται, αφηγούνται και καταγράφουν. Αναλογιζόμενη αργότερα τη στιγμή που το 1943 έμαθε για πρώτη φορά για το Άουσβιτς, η Άρεντ είπε: «Αυτό δεν έπρεπε να είχε συμβεί». Η συμφιλίωση με αυτόν τον κόσμο απαιτεί κατανόηση μόνο όταν ο ολοκληρωτισμός κρίνεται, όχι με την υπαγωγή του στις παραδοσιακές ηθικές, νομικές ή πολιτικές κατηγορίες, αλλά με την αναγνώρισή του ως κάτι πρωτοφανές και απεχθές που πρέπει με κάθε θυσία να καταπολεμηθεί. Ο ολοκληρωτισμός είναι η κρίση της εποχής μας στο βαθμό που η κατάρρευσή του γίνεται σημείο καμπής για τον σημερινό κόσμο, παρουσιάζοντάς μας μια εντελώς νέα ευκαιρία να πραγματοποιήσουμε έναν κοινό κόσμο, έναν κόσμο που η Άρεντ αποκάλεσε ‘ανθρώπινο κατασκεύασμα’ (human artifice) έναν τόπο κατάλληλο για αρμονική συγκατοίκηση όλων των ανθρώπινων όντων του κοινού μας πλανήτη.

 

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες: ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top