Η ιστορία των Μεταξάδων Θράκης

Γράφει η Ευαγγελία Δαμουλή-Φίλια // *

 

«ΚΑΛΑΝΤΑ ΚΑΙ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΤΟΥΣ ΜΕΤΑΞΑΔΕΣ ΘΡΑΚΗΣ», Αναστασία Σακαλίδου- Χουρδάκη, (αυτοέκδοση, Αθήνα, 2017, σελ.295)

Η Θράκη είναι ταυτόσημη στη ψυχή μας για το πλούσιο λαϊκό της πολιτισμό και για την Πονεμένη της Ρωμιοσύνη, λόγω των αλλεπάλληλων κατακτητών. Ο Δήμος Διδυμοτείχου είναι δήμος της περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης με έδρα το Διδυμότειχο. Η σημερινή του σύνθεση προέκυψε από τη συνένωση των προϋπαρχόντων δήμων Διδυμοτείχου και Μεταξάδων. Τελευταίο, ακριτικό στη σειρά προς τα βουλγαρικά σύνορα, είναι το κεφαλοχώρι των Μεταξάδων. Πήρε το όνομά του, από την εκτροφή του μεταξοσκώληκα και την παρασκευή του μεταξιού. Έχει γίνει γνωστό από πολλά τραγούδια που αναφέρονται σ’ αυτό. Αυτά τα τραγούδια συνέλεξε και η κ. Αναστασία Σακαλίδου-Χουρδάκη, συγγραφέας του νέου βιβλίου που έχουμε την τιμή να σας παρουσιάζουμε σήμερα με τίτλο: ΚΑΛΑΝΤΑ ΚΑΙ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΤΟΥΣ ΜΕΤΑΞΑΔΕΣ ΘΡΑΚΗΣ.

Η συγγραφέας είναι ένας πολυπράγμων άνθρωπος και μια πολυσχιδής προσωπικότητα, σύμφωνα με το βιογραφικό της. Υπήρξε θεολόγος, κοινωνική λειτουργός, Λαογράφος, ιδρυτικό στέλεχος και Πρόεδρος της Ένωσης Γυναικών Θράκης «Δόμνα Χ. Αντώνη-Βισβίζη», και πάνω απ’ όλα είναι ερευνήτρια της Θρακικής ψυχής και της Λαογραφίας της, κατά συνέπεια και της τοπικής Ιστορίας της. Είναι ακρίτισσα, γέννημα των Μεταξάδων και μεγάλωσε στο Διδυμότειχο, λόγω της Γερμανοβουλγαρικής κατοχής του (1941-1944) και του εμφυλίου πολέμου (1946-1949).Έχει λοιπόν το πλεονέκτημα να είναι ντόπια, γηγενής στα θέματα της ερευνάς της για τη πολύπαθη Θράκη μας, τα ήθη και τα έθιμά της και τα τραγούδια των Μεταξάδων, τα τραγούδησε, τα χόρεψε, τα έζησε.

Η πυκνότητα του περιεχομένου, οι λεπτομερείς υποσημειώσεις και οι πλούσιες παραπομπές του βιβλίου της, αποδεικνύουν μια σοβαρή και επίπονη έρευνα στο επιστημονικό πεδίο που υπηρετεί, μέσω ιστορικής προσέγγισης πάντοτε και στα χνάρια των πατέρων της Λαογραφίας μας: του Ν. Πολίτη, της Αγγελικής Χατζημιχάλη, του Γ. Αικατερινίδη, του Δημήτρη Λουκάτου, του Ντίνου Ψυχογιού, των Θρακιωτών Γεωργίου Μέγα, Στίλπωνος Kυριακίδη, της Ε. Σταμούλη-Σαραντή και λοιπών… Ερεύνησε πολλά αρχεία καταγραφής των Δημοτικών τραγουδιών και τα συνέκρινε με άλλες περιοχές της χώρας. Με τον τρόπο αυτό δίνει μια πληρέστερη εικόνα της δημοτικής μας έκφρασης στο πέρασμα των 5.000 χρόνων τραγουδιού, αποδεικνύοντας την αντοχή της και την αυθεντικότητά της, παρά τους αλλεπάλληλους κατακτητές. Οι πηγές της στηρίζονται σε μια πλούσια βιβλιογραφία στο χώρο της Λαογραφίας και σε ντόπια έρευνα μέσω τριάντα και πλέον αφηγητών. Η συγγραφέας είναι όμως πεπεισμένη ότι η ιστορία του κάθε τόπου εδράζεται κυρίως στις γραπτές πηγές τις οποίες αξιοποιεί στο έπακρο. Αρχικά τοποθετεί γεωγραφικά και ιστορικά την ερευνά της και τα τραγούδια της. Η προνομιακή και προστατευμένη από πέντε λόφους περιοχή των Μεταξάδων, βρίσκεται στα 128 μέτρα από τη θάλασσα. Οι πέντε αυτοί λόφοι διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην ιστορία του χωριού και το προστάτευαν από Τούρκους, Βούλγαρους, Γερμανούς και αντάρτες. Χαρακτηριστική είναι η διατύπωση του Ισμαήλ Κανταρέ: «Ο κόσμος μας έχει γνωρίσει πολλές υποδουλώσεις, αλλά αυτή την οποία υπέστησαν οι λαοί των Βαλκανίων είναι δύσκολο να γίνει κατανοητή».

Η κ. Σακαλίδου τοποθετεί ιστορικά τα ανθολογημένα δημοτικά τραγούδια, κατά κατηγορίες, στο περιβάλλον που τα γέννησε, στην καρδιά της ζωής και των εθίμων της κοινωνίας του χωριού Μεταξάδες Θράκης. Συγκεκριμένα τα συνέδεσε με την αναφορά στα πρόσωπα των συγχωριανών της που τα τραγούδησαν κάποτε. Δηλαδή τα τραγούδια αυτά δεν αποτελούν απλά ένα σώμα ανθολογημένων δημοτικών τραγουδιών, αλλά πάνω απ’ όλα αποτελούν βίωμα. Μέσα από τη ροή του λόγου της καταφέρνει να γνωρίσουμε και να παρακολουθήσουμε όλους τους αφηγητές του χωριού σε διάφορες στιγμές της ζωής τους. Με τον τρόπο αυτό η παράδοση, η λαογραφία, γίνεται λειτουργική, ζωντανή, ενεργή συμμετοχή, στη ζωή της κοινωνίας του ακριτικού χωριού των Μεταξάδων Θράκης. Η περιέργειά μας να γνωρίσουμε αυτή τη μικρή κοινωνία από κοντά, να την κατανοήσουμε, να προσπαθήσουμε να γίνουμε Θρακιώτες, εντείνεται από τις νοσταλγικές λεπτομέρειες της αφήγησης της ερευνήτριας.

Πόσο δύσκολο είναι όμως!

Ας προσπαθήσουμε απόψε ,να μπούμε στο νόημα του τι είναι Θράκη και Μεταξάδες, ακολουθώντας το σοβαρό πόνημα της συγγραφέως με όλες τις αισθήσεις μας σε εγρήγορση: μέσα από το λόγο, τη μουσική ,το χορό την λαϊκή τέχνη. Οι Μεταξάδες λοιπόν είναι από τα πιο παλιά Βυζαντινοχώρια. Χαρακτηριστική είναι, λέει η συγγραφέας, η κατάφυτη άλλοτε από μουριές κοιλάδα του Ερυθροπόταμου που κυλάει ανάμεσα σε Βουλγαρία και Ελλάδα. Γι’ αυτό και οι κάτοικοί του ασχολήθηκαν με την παραγωγή μεταξιού και έφτιαξαν έργα τέχνης από μετάξι, όπως μαρτυρούν τα κεντητά εργόχειρα των γυναικών που κοσμούν το βιβλίο.

Οι Μεταξάδες ακολούθησαν από τη μεριά τους την μοίρα της παλαιάς και νεότερης Θράκης, με πρωτεύουσα άλλοτε την Ανδριανούπολη κι άλλοτε το Διδυμότειχο. Μαρτυρικός τόπος για όλους η Θράκη και οι Μεταξάδες και ιδίως για τους λειτουργούς του Δημοσίου: Δασκάλους και ιερείς που τους φυλάκισαν το 1917 οι Βούλγαροι και τους ανάγκασαν σε στρατόπεδα εργασίας. Στις 14 Μαίου του 1920 η Θράκη απελευθερώθηκε μετά από 500 και πλέον χρόνια σκλαβιάς.

Τους συμπατριώτες της χαρακτηρίζει η ερευνήτρια ως: «εργατικούς με ελληνική συνείδηση, με εθνικό παλμό και ανεπτυγμένο το αίσθημα της ελευθερίας. Περήφανοι, φοβερά δυναμικοί και ξεχωριστοί άνθρωποι που είχαν ρυθμίσει τη ζωή τους σύμφωνα με την ζωντανή άγραφη παράδοση και τις συνθήκες και ανάγκες του τόπου τους». Γενναίοι οι Μεταξαδιώτες, ως ακρίτες σε κάθε σάλπισμα. Η εκκλησία τους συνέτρεξε με την ίδρυση σχολείων και μετέπειτα οι δάσκαλοι-θαυμαστές και νοσταλγοί του τόπου έκαναν το ίδιο μέσα από τα βιβλία τους. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του δημοδιδάσκαλου Κούκου: «Τους Μεταξάδες θεωρείς ένα αγκωνάρι για όλη την παραμεθόρια περιοχή […]. Ενας Ελληνισμός πανάρχαιος και αμόλυντος ζει εδώ από πολύ παλιά που διατήρησε και διατηρεί ακόμα τις παραδόσεις του και δεν αρκεί παρά να δει κανείς τις παλιές γυναικείες στολές για να το διαπιστώσει, κτίστες, άριστοι σηροτρόφοι, μπογιατζήδες και πηλοπλάστες ήταν στην πλειοψηφία τους οι Μεταξαδιώτες και καλοί νοικοκυραίοι».

Στο προλογικό της σημείωμα η κ. Χουρδάκη, μας ενημερώνει ότι η παρούσα μελέτη, «Κάλαντα και τραγούδια στους Μεταξάδες Θράκης», αποτελεί τμήμα μιας ευρύτερης εργασίας με θέμα, «Ήθη και έθιμα στους Μεταξάδες της Θράκης». Μάλιστα προσθέτει ότι «για τα κάλαντα και τα τραγούδια, δεν χρησιμοποιήθηκε απλή καταγραφή αλλά επιστημονική προσέγγιση, και ανάλυση του εθίμου, ώστε να προβληθούν τα επί μέρους στοιχεία στη διαχρονικότητα και η σημασία τους ως δρώμενα στην πολιτιστική μας παράδοση». Στην παρούσα λαογραφική μελέτη της η ερευνήτρια, επέμεινε στα τραγούδια των Μεταξάδων, γιατί όπως τονίζει: «καθρεφτίζουν και απεικονίζουν την ιδιορρυθμία του ψυχικού και συναισθηματικού κόσμου και σε κάποιο βαθμό χαρακτηρίζουν και φανερώνουν το δείκτη της ευφυίας του». Ως εκ τούτου, έθιμα και τραγούδια σε κάθε τόπο είναι αλληλένδετα. Τα έθιμα καθορίζονται από τη λαϊκή παράδοση. Κατά τον λαογράφο Ζάχο Ξηροτύρη: «Παράδοση είναι η πιστοποίηση της ταυτότητας κάθε λαού». Η παράδοση έτσι όπως μας την μεταφέρει απ’ ευθείας από τους Μεταξάδες η κ. Σακαλίδου δεν είναι στατική, είναι στοιχείο ζωής και ακολουθεί τους νόμους της. Η Λαογραφία ως επιστήμη ασχολείται με την ανατομία της ψυχής και της εθιμικής ζωής κάθε λαού.

Σύμφωνα με την κ. Αναστασία Σακαλίδου, «Οι Θρακιώτες είναι λαός πλούσιος σε λαογραφικά δρώμενα από τα πανάρχαια χρόνια κατόρθωσαν να διατηρήσουν και να εμπλουτίσουν την παράδοσή τους, τα έθιμά τους και τα εθιμικά τους τραγούδια».

Ανάμεσα στα έθιμα που διατηρήθηκαν είναι τα Κάλαντα και τα έθιμα του κύκλου της ζωής: του γάμου, της γέννησης, της βάφτισης, του θανάτου και τα εποχικά έθιμα.

Η Δομή του βιβλίου ακολουθεί την παρακάτω πορεία:

Α’. Τα Κάλαντα δεν είναι ένα απλό έθιμο για τους Μεταξάδες και έχουν πολλές παραλλαγές. Κάλαντα ή κόλιαντα είναι τα τραγούδια που ψάλλονται στις παραμονές των δεσποτικών γιορτών. Έχουμε:

α) Τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα

β) τα Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα –Σούρβαλα

γ) τα Λαζαρίσια και τα Πασχαλίσια κάλαντα

Β’ Τα Τραγούδια στους Μεταξάδες:

Τα Δημοτικά τραγούδια της Ενιαίας Θράκης

Τα Δημοτικά τραγούδια στους Μεταξάδες της Θράκης που χωρίζονται στις εξής κατηγορίες:

α. Ιστορικά τραγούδια :

«Το κρούσος της Ανδριανούπολης». «Της ωραιάς το κάστρο». «Μιχαήλ Μπέης», «Της Δέσπως» κ. άλλα

β. Κλέφτικα: «Ο Μενούσης» κ. άλλα

γ. Ακριτικά (που είναι τα αρχαιότερα δημ. τραγούδια)

δ. Παραλογές

ε. Της ξενιτειάς (τα τραγούδια αυτά είναι πολύ πονεμένα σαν Μοιρολόγια)

στ. Τα μοιρολόγια

ζ. Της αγάπης

η. Του γάμου ή της χαράς: Γαμήλια τραγούδια

Χορευτικά του γάμου

Θ. Βρεφικά και παιδικά τραγουδάκια

Νανουρίσματα

Τα παιζοτράγουδα

ι. Γνωμικά (εθιμικά τραγούδια)

α. Τα Χουβαρντάδικα-Περιγελαστικά-Σατυρικά

β. Σατυρικά τραγούδια των Μεταξάδων

ιβ. Εποχικά

ιγ. Επίμετρο

Επίλογος

Η κ. Σακαλίδου, πιστή στην μελέτη της στη θεωρία του λαογράφου, Δημήτρη Λουκάτου, μέσα από τα τραγούδια και τα κάλαντα κάνει παράλληλα μια έρευνα στο γλωσσικό ιδίωμα των Μεταξάδων με την χαρακτηριστική κώφωση των φωνηέντων της Θράκης. Η συγγραφέας μας μεταφέρει τα έθιμα και τα τραγούδια, μέσα από το Μεταξαδιώτικο γλωσσικό ιδίωμα, που είναι ένα αρμονικό και πολύχρωμο μωσαϊκό από λέξεις κάθε εποχής, και προέλευσης: (Λέξεις αρχαίες, περσικές, αραβικές, αιγυπτιακές, παλαιστινιακές, μεσαιωνικές, φράγκικες, ενετικές, τούρκικες, αραβοτούρκικες, βουλγαρικές, γενικά σλάβικες και τέλος λατινικές). Σε μερικά από τα τραγούδια διαπίστωσε την τροποποίησή τους και τον εγκληματισμό τους από άλλα μέρη στους Μεταξάδες και μέσω του γλωσσικού ιδιώματος απέκτησαν μια εντοπιότητα.

Για τα κάλαντα και τα τραγούδια, γράφει η κ. Χουρδάκη, τονίζοντας την ψυχική δύναμη των τότε ανθρώπων για τη χαρά και τη διασκέδαση: «Τα παλληκάρια του χωριού, παρά την κούραση της ημέρας στις γεωργικές και άλλες εργασίες, μαζεύονταν κάθε βράδυ σε κάποιο σπίτι για να κάνουν δοκιμές στα τραγούδια, να ορίσουν τον Ντραγουμάνο, να φτιάξουν τις νταρτζίκες (τα ντέφια), και τα δεκανίκια». Η συγγραφέας αναφέρεται στα μουσικά όργανα και στους γκαϊτατζήδες του τόπου. Αναφέρονται πλήθος εθίμων, όπως το διώξιμο των καρκατζελιών ή καλλικατζάρων, έθιμο πανάρχαιο που επιβίωσε στη θρακική φυλή ανά τους αιώνες και στην υπόλοιπη χώρα.

Θα αναφέρουμε επιλεκτικά ένα σατυρικό, πειρακτικό της γυναικείας φιλαρέσκειας, δημοτικό, των Χριστοιάννων, λόγω των ημερών, που το έλεγαν, μόνο τα παλληκάρια αποδεικνύοντας το ρομαντισμό των παλαιοτέρων ανθρώπων των Μεταξάδων:

«Κυρά μας λιανουπέρδικα κι χαμαηδουτριγόνα.

Κυρά μας ενεστουλίζονταν, στην εκκλησιά να πάει.

Κι στόλια δενεν, την έλαχαν, να στουλιστεί να πάει.

Κι ώσπου να βάναλει του ζουνάρ’, να βάλκι του βλατίκα.

Οι εκκλησιένες εσκόρπισαν κι οι προυβουδιένες πααίνουν.

Στα σύννιφανα την έκρυβαν να μην, την αβασκάνουν»

Τα τραγούδια της Δυτικής Θράκης διαφέρουν από της ανατολικής, όπου έχουμε ζωηρούς ρυθμούς και χορούς. Η ερευνήτρια τοποθετεί στο εκάστοτε ιστορικό πλαίσιο τα δημοτικά τραγούδια και εξιστορεί στον πρόλογο την υπόθεση του κάθε τραγουδιού, αναφερόμενη στους αφηγητές και στους ερμηνευτές.

Θα αναφέρουμε επιλεκτικά, το παρακάτω ιστορικό τραγούδι που έχει τον τίτλο: «ΔΟΜΝΑ ΒΙΣΒΙΖΗ», και αναφέρεται στη Θρακιώτισσα ηρωίδα, καπετάνισσα του 1821, από τον Αίνο της Ανατολικής Θράκης, που ήταν κάτι σαν τη Μπουμπουλίνα για τις Σπέτσες,σαν τη Μαντώ Μαυρογένους για την Πάρο κ.οκ.:

«Πουλάκι πόθεν έρχεσαι; Πουλάκι για αποκρίσου.

Μην είδες και μην άκουσες για την κυρά –Δομνίτσα,

Την όμορφη, τη δυνατή, την αρχικαπετάνα,

Πού ’χει καράβι ατίμητο και πρώτο μεσ’ τα πρώτα,

Καράβι γοργοτάξιδο, καράβι τιμημένο»

Κατά τον ακάματο Θρακιώτη ιστορικό-λαογράφο, Στίλπωνα Κυριακίδη, «στα δημοτικά τραγούδια και μάλιστα στις Παραλογές, έχουμε επιβίωση του αρχαίου παγανισμού μέχρι σήμερα παρά τις θεολογικές επιρροές. Έχουμε συγγένεια με μύθους των ινδοευρωπαϊκών λαών και αυτό αποτελεί μια ακόμη απόδειξη της αρχαιότητας προέλευσής τους και είναι καθοριστικό του πανανθρώπινου χαρακτήρα της λαϊκής τέχνης»

Τα Γνωμικά, είναι εθιμικά τραγούδια και η συγγραφέας ανθολογεί 13, όπως η Πιρπιρούνα, έθιμο των Μεταξάδων, κατά της ανομβρίας που τραγουδάνε μόνο οι γυναίκες.

Της Αγάπης τα τραγούδια, είναι σαν αυτό που παρέδωσε η μητέρα της ερευνήτριας, η Ευαγγελία Βλαχοπούλου- Σακαλίδου, σε μεγάλη ηλικία, κι έχει τον τίτλο: «ΤΗΣ ΑΠΑΡΝΗΜΕΝΗΣ» Θα σας το διαβάσω τιμητικά στη μνήμη της:

«Φιγγάρι μου, λαμπρό-λαμπρό κι λαμπρουγυρισμένου,

Αυτού ψηλά, που πιρπαρείς κι χαμηλά κοιτάζεις.

Μην είδγις του γ, καλό μου;

Σι ποια τραπέζια τρώει κι πίν’ κι τα δικά μου μένουν;

Τίνους ματάκια τουν κοιτάζ’ κι τα δικά μου κλαίνι;

Τίνους χιράκια του γ, κιρνούν κι τα δικά μου σκάζουν;

Κλάψιτι, μάτια μ’ κλάψιτι κι δακρουφουρτουθήτι,

Γιατί δα’ρθεί ένας κιρός,δα τσακιστεί η καρδιά μου,

Θα ν,του γυαλί δα τσακιστεί, θα,ν,του κιρί δα λιώσει.»

Από τα Τραγούδια του γάμου και της χαράς, η κ. Σακαλίδου, ανθολογεί 20 τραγούδια.

Στο Επίμετρο η συγγραφέας ανθολογεί τραγούδια από τα σχολικά της χρόνια που δεν λέγονται πια στα σχολεία κι έτσι διασώζει την σχολική μουσική παράδοση της εποχής της. Αναφέρει, επιλεκτικά τα: Ο πεύκος, Η φλαμουριά, Ο σπίνος, Η λαφίνα, Όμορφο χωριό, Η Ξανθούλα, Η μηλίτσα, Ο Μενούσης, κ. άλλα.

Αγαπητοί, κ Σακαλίδου, φίλες και φίλοι της «Ενώσεως Γυναικών Θράκης-Δόμνα Χ’ Αντώνη Βισβίζη»

Είμαι χαρούμενη ως φιλόλογος που είχα την τιμή να υπηρετήσω τη Ρωμιοσύνη και μέσα από την παρουσίαση του σοβαρού αυτού πονήματος της Θρακιώτισσας κ. Αναστασίας Σακαλίδου-Χουρδάκη, μετά από μια ευτυχή πρωτοβουλία του κοινού μας φίλου από χρόνια, Βασίλη Πολυζωγόπουλου, Γραμματέα του Συλλόγου Επιστημόνων, του Νομού Ηλείας, της οποίας είμαι και εγώ μέλος, και γενικά ενός εξαιρετικά δυναμικού Μωραίτη.

Η συγγραφέας, όπως επισημαίνει στον Επίλογο της, κατέγραψε τραγούδια από γυναίκες μεσήλικες και ηλικιωμένες στους Μεταξάδες που τις τα τραγούδησαν συγγενείς και φίλες σε χαρές και λύπες στις πλατείες του χωριού τους. Η κ. Σακαλίδου κατάφερε να μας κάνει να βιώσουμε τη Ρωμιοσύνη της Θράκης και των Μεταξάδων μέσα από τη λαϊκή ψυχή των τραγουδιών της, των υφαντών, των μεταξωτών κεντημάτων, των κοσμημάτων, των οργανοπαιχτών της. Ελπίζω το παρόν βιβλίο να αποτελέσει σημείο αναφοράς και αντίστασης για τους σύγχρονους και μελλοντικούς ερευνητές, για τους νέους των Μεταξάδων και της Θράκης που βιώνουν την σημερινή ισοπέδωση της παγκοσμιοποίησης μέσα από τα Μέσα Μαζικής Δικτύωσης που σαρώνουν την «Ταυτότητα» περνώντας από τις παλιές αξίες και την ντοπιολαλιά. Μέσα σ’ αυτό το βιβλίο, εκτός των περιεχομένων, θα βρουν μια πλούσια Βιβλιογραφία, φωτογραφίες του χωριού και των κατοίκων του, των σπιτιών και της φύσης.

Να κλείσουμε με τα λόγια του Ίωνα Δραγούμη, ως προτροπή: «Πήγαινε λοιπόν στα δημοτικά τραγούδια, στη δημοτική τέχνη και στη χωριάτικη και τη λαϊκή ζωή για να βρεις τη γλώσσα σου και τη ψυχή σου, και, μ’ αυτά τα εφόδια, αν έχεις ορμή μέσα σου και φύσημα, θα πλάσεις ό,τι θέλεις, παράδοση και πολιτισμό και Αλήθεια και Φιλοσοφία».

* Η Ευαγγελία Δαμουλή , είναι Δρ. Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας Ιονίου Παν/μίου