Ποιητική φαντασία και μύθος

Γράφει ο Δημήτρης Παπακωνσταντίνου // *

Σκέψεις πάνω στην ποιητική συλλογή του Δημήτρη Περοδασκαλάκη «Η Σφίγγα έστειλε email» εκδόσεων Γαβριηλίδη

    Στην εκφραστικότατη γλώσσα μας, “παραμυθία” σημαίνει παρηγοριά, ανακούφιση, μετριασμός της θλίψης. Με αφορμή αυτή τη σκέψη από τη μια και την ετυμολογική της προέλευση από την άλλη, αναρωτιέμαι πού βρίσκει αυτή τη δύναμη ο μύθος, ώστε να επιδρά σαν βάλσαμο στις ψυχές. Κι ενώ όλοι μας -μεγαλωμένοι σε μια εποχή ορθολογιστικής σκέψης και ταχύτατης επιστημονικής προόδου- είμαστε πεπεισμένοι πως πρέπει να καταρρίψουμε τους μύθους του παρελθόντος, για “να λάμψει παντού η αλήθεια”, νιώθουμε τη βαθιά γοητεία που ασκεί πάνω μας εκείνο το μακρινό παρελθόν, που έπλασε θεούς, θεές, ημίθεους, κενταύρους, πνεύματα των λιμνών και των ποταμών, που γέμισε τις ρεματιές και τις λαγκαδιές με απίστευτες οντότητες, λες και οι άνθρωποι ένιωθαν μοναξιά κι αναζητούσαν τη συντροφιά του υπερφυσικού.

Για τον Φρόυντ, οι μύθοι πηγάζουν από το συλλογικό ασυνείδητο, όπως περίπου αναδύονται από το ατομικό ασυνείδητο τα όνειρα. Ίσως κλείνουν μέσα τους αρχετυπικές εικόνες, ίσως ακόμη εκφράζουν την αιώνια ανάγκη του ανθρώπου να αναζητήσει το θείο και να ενωθεί μαζί του. Ο μύθος ίσως κρύβει μέσα του συμπυκνωμένες αλήθειες, μασκαρεμένες από αιώνες, για να μην έχουν πια τη δύναμη να μας πονέσουν. Έτσι όπως προσφέρονται ωραιοποιημένες, κάνουν το μυαλό μας να ταξιδεύει και να ξανοίγεται σε χιλιάδες πιθανές ή απίθανες εναλλακτικές εκδοχές της πραγματικότητας. Ακόμα κι όταν ο μύθος είναι λυπηρός, έχει τη δύναμη να λυτρώνει την ψυχή: Ο ήρωας πέφτει και συντρίβεται, γιατί αυτό απαιτούν οι αιώνιες δυνάμεις που διαφεντεύουν τον κόσμο και τις εύθραυστες ζωές μας. Γιατί είναι το μόνο που εξυπηρετεί την παγκόσμια τάξη και ισορροπία.

Στο ποιητικό έργο του Δημήτρη Περοδασκαλάκη η ποιητική φαντασία ενώνεται δημιουργικά με τη φαντασία που αναδίδουν οι μύθοι. Έτσι, διαβάζει κανείς με έκπληξη, τον εξαιρετικά πρωτότυπο τίτλο: “Η Σφίγγα έστειλε email”. Δεν καρτερά λοιπόν τους ανύποπτους διαβάτες στον δρόμο για τη Θήβα, ούτε ανακόπτει με βία την πορεία τους για να τους θέσει το αίνιγμα, από το οποίο θα κριθεί η ίδια τους η ζωή. Μεταχειρίζεται τη σύγχρονη τεχνολογία και κοινοποιεί το μυστικό της με email σε κάθε ενδιαφερόμενο. Φαντάζομαι τον ποιητή να λέει με μια δυνατή δόση αστεϊσμού και ειρωνείας:

“Στην εποχή μας, δεν χρειάζεται να διακινδυνέψει κανείς την ίδια του τη ζωή λύνοντας παράξενα αινίγματα. Η γνώση είναι εδώ, γυμνή μπροστά στα μάτια μας! Άραγε, αυτή η ευκολία κάνει πραγματικά, κτήμα μας την αλήθεια;” Φοβάμαι πως όσα παρέχονται χωρίς ιδρώτα και πόνο, δείχνουν στα μάτια μας ασήμαντα και τα αντιμετωπίζουμε με αδιαφορία.

Η ποιητική συλλογή του Δημήτρη Περοδασκαλάκη αποτελείται από είκοσι πέντε ευφάνταστα ποιήματα, μέσα από τα οποία παρελαύνει ο αρχαίος κόσμος, παραλλαγμένος κατάλληλα για να χωρά και να βρίσκει θέση στη σύγχρονη πραγματικότητα. Έτσι ο Όμηρος κινείται στην πόλη με το αστικό λεωφορείο κι ο Αχιλλέας πεθαίνει τραυματισμένος στην ευάλωτη φτέρνα του, αφού πάτησε ένα γυαλί από σπασμένο μπουκάλι  μπίρας “Μύθος”. Να που ο μύθος σκοτώνει τον ήρωα! Πώς θα μπορούσε άραγε να γλιτώσει; Αν ο μύθος λέει πως πρέπει κάποιος να πεθάνει, πεθαίνει ακόμα κι από σπασμένο μπουκάλι μπίρας με το ίδιο όνομα! Ο Οιδίποδας δεν αυτοτυφλώνεται απελπισμένος και καταντροπιασμένος, αλλά ως μικρό παιδί παίζει αμέριμνα στους αγρούς το αγαπημένο του παιχνίδι, την “τυφλόμυγα”. Η κόρη του Αισχύλου αγοράζει κουλούρια με σουσάμι στην οδό Ομήρου, ενώ ο Οδυσσέας συναντά τον Αίαντα στον Άδη, όμως είναι κι οι δυο τους ντυμένοι αποκριάτικα και πίσω από την ανωνυμία της μάσκας τους, κουβεντιάζουν ήρεμα, χωρίς να τους διχάζει κάποια αντιδικία.

Η φαντασία του ποιητή δεν έχει όρια: Ο Αριστοφάνης προσεύχεται να κάνει ο Δίας αμφίβιους τους ανθρώπους, σαν τους βατράχους, γιατί από τότε πλημμύριζε η Αθήνα σε κάθε νεροποντή. Ο Οδυσσέας, νεκρός πια στον Άδη, ως πολυμήχανος που είναι, χρησιμοποιεί το διαδίκτυο για να μάθει τα νέα του πάνω κόσμου. Κυρίως τον ενδιαφέρουν τα πικρά μαντάτα σχετικά με τη μοίρα των ναυαγών. Ο Έκτορας και η Ανδρομάχη βγάζουν την τελευταία τους selfie στις Σκαιές Πύλες κι ο Αστυάνακτας στην αγκαλιά της μάνας του, παίζει με το κινητό, δείχνοντας στην οθόνη τον πατέρα του. Ο Πλάτωνας εργάζεται ως σκιτσογράφος σε μια εφημερίδα, την “Πολιτεία”, ενώ ο Δίας καλεί έκτακτη σύνοδο των θεών για τη σωτηρία της γης των Αιθιόπων: Μα πώς άλλαξαν οι εποχές και είναι πια τόσο φτωχοί, αυτοί που είχαν όλα τα αγαθά και έκαναν πάντα στους θεούς πλουσιοπάροχες θυσίες;

Επιλέγω να παρουσιάσω ολόκληρο το ποίημα “Ο Μάντης”, εντυπωσιασμένος από τους παρακάτω στίχους: “Είδε γυμνή να λούζεται του κόσμου η αλήθεια

                                  κι έτσι -είπαν- έχασε το φως του”

Η αλήθεια λοιπόν δεν είναι μόνο δυσεύρετη! Πρέπει να μπορεί να την αντέξει κανείς! Διαφορετικά, χάνει το φως του, κι ας λένε συχνά οι άνθρωποι γύρω μας ότι ποθούν “το φως της αλήθειας”. Εκείνος που είδε την αλήθεια και τυφλώθηκε, δεν μπορεί παρά να ζήσει ως μάντης. Να όμως που κι αυτός λαχταρά να ζήσει ως φυσιολογικός άνθρωπος. Ο ποιητής μας στα περισσότερα ποιήματά του επιδιώκει την αναπάντεχη ανατροπή και τον αιφνιδιασμό του αναγνώστη. Είναι μια πολύ ωραία τεχνική που τη χειρίζεται με απαράμιλλη άνεση. Δεν είναι απλώς ένας καλός αφηγητής μύθων. Πλάθει μύθους παραλλάσσοντας τους ήδη γνωστούς ή ακόμα επινοεί νέους δίνοντας άλλες ιδιότητες, άλλες συνήθειες, άλλες ιδέες, σε ιστορικά ή πλαστά πρόσωπα της αρχαίας εποχής. Η φαντασία του ταξιδεύει με ασύλληπτη ταχύτητα.

Ο Μάντης

Από παιδί ήθελε να βλέπει πώς πέφταν τα νερά

τον μαγνήτιζαν οι πηγές και τα ποτάμια

ένιωθε πως του ξέπλεναν τα μάτια

Ώσπου ένα μεσημέρι σε κάτι καλαμιώνες στα κρυφά

είδε γυμνή να λούζεται του κόσμου η αλήθεια

κι έτσι -είπαν- έχασε το φως του

με το προνόμιο να είναι μάντης εφεξής

Έζησε γενεές πολλές ο Τειρεσίας

γνώριζε τα μελλούμενα, τα τωρινά και περασμένα

το μόνο όμως που ζητούσε ήτανε ένας οφθαλμίατρος

τον καταρράκτη του ματιού να θεραπεύσει

δεν ήθελε να ξέρει για Οιδίποδες ούτε για πολιτείες που νοσούν

συνηθισμένος άνθρωπος λαχτάριζε να είναι

Δημήτρης Ε. Περοδασκαλάκης

Το ποίημα “Ερινύες” πιστεύω πως εκφράζει πολύ χαρακτηριστικά τη βασική κοσμοθεωρία του ποιητή: Οι Ερινύες, γερασμένες πια και καθηλωμένες από τις ασθένειες, δεν μπορούν να καταδιώξουν τους  άδικους ανθρώπους. Έτσι, η αδικία μένει ατιμώρητη. Το αίμα χύνεται διαρκώς στη γη, αλλά κανένας δεν λογοδοτεί, ούτε υποχρεώνεται σε τελετές εξαγνισμού, ώστε να φύγει μακριά από την πόλη το μίασμα. Ίσως άλλαξαν πολύ οι εποχές! Ίσως ήταν απλώς θέμα χρόνου, το να χαθεί η ευαισθησία μας απέναντι στο άδικο:

Ερινύες

Δεν είχαν ύπνο κάποτε

και κυνηγούσαν τ’ άδικο μετά μανίας

ως και το ύψος ήλεγχαν του ήλιου

Ύστερα πείστηκαν ν’ αλλάξουν όνομα

να τους δοθεί σπίτι στο Άστυ

κι οι άνθρωποι το δίκιο να ορίζουν

Ζήτησαν όμως ρετιρέ με θέα την Ακρόπολη

– τιμητικό δεν ήταν σε υπόγειο να μένουν-

βέβαια πήγαιναν σε δίκες ως ακροάτριες κοινές

(πάντα καχύποπτες για διατάξεις και για νόμους)

Έτσι περάσανε τα χρόνια

τις πλάκωσαν αρθριτικά

και τώρα νοσηλεύονται με δύσπνοια

Βλέπουνε κάθε μέρα στις ειδήσεις

τι αίμα χύνεται στη γη

γι’ αυτό κουνούν απελπισμένα το κεφάλι τους:

“ Δεν έπρεπε το δίκιο στους ανθρώπους να αφήσουμε

Μας ξεγελάσαν όλους

ως και την Αθηνά την έξυπνη

Εκτός κι αν ήταν συμπαιγνία”

    Ο ποιητής Δημήτρης Περοδασκαλάκης δεν έχει ως μόνη του μέριμνα να τέρψει τον αναγνώστη με τον ήρεμο υπαινικτικό του λόγο. Οι πεζολογικοί του στίχοι, δοσμένοι με θεατρικότητα στοχεύουν στον προβληματισμό του αναγνώστη. Άλλωστε, ο μύθος έχει πάντα διδακτικό χαρακτήρα, έστω κι αν η διδαχή μας αγγίζει απαλά σαν χάδι και δεν μας ταρακουνάει με λόγια βαρύγδουπα κι απόλυτα. Η ποίηση του Δημήτρη Περοδασκαλάκη είναι ευχάριστη, δροσερή, μοντέρνα, ευφυής κι ευέλικτη. Κάποιες φορές ο λόγος του γίνεται δηκτικός, χωρίς όμως να ενοχλεί την αισθητική μας. Μας παραδίδεται χωρίς λεκτικές ακροβασίες κι άσκοπους εντυπωσιασμούς, με βαθιά γνώση του αρχαίου κόσμου, με σεβασμό στην παράδοση και με αγάπη στους ανθρώπους: Ο μύθος έχει πάντα κοινωνικό χαρακτήρα. Πάντα ενώνει τους ανθρώπους· τους μαζεύει σε κύκλο. Τους καθιστά ομάδα με μια δύναμη σχεδόν μαγική. Άλλωστε, αυτή τη δύναμη έχει συχνά κι η “μαγεία” της ποίησης.

* Ο ποιητής Δημήτρης Παπακωνσταντίνου, είναι μέλος της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης και της Πανελλήνιας Ένωσης Λογοτεχνών. Την άνοιξη του 2018 εκδόθηκε στην Αθήνα το 4ο ποιητικό του έργο, από τις εκδόσεις “ΕΝΤΥΠΟΙΣ”, με τίτλο “Ο Μέσα Ήλιος” .