Εύα Στάμου: Η επέλαση της ροζ λογοτεχνίας

Συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη //

φώτο: Καμίλο Νόλλας

«Να διαβάσουν και να χαρίσουν βιβλία κλασικής και σύγχρονης πεζογραφίας και ποίησης, και να κουβεντιάσουν με τους φίλους ή τα παιδιά τους το θέμα της παραλογοτεχνίας. Με κάποιον τρόπο πρέπει όσοι απολαμβάνουμε τις χαρές της καλής λογοτεχνίας να αντισταθούμε στη ροζ λαίλαπα. Θεωρώ ότι είναι πράξη μεγάλης σημασίας για τον πολιτισμό μας, είναι πράξη πολιτική». Η συγγραφέας και ψυχολόγος Εύα Στάμου στο fractal σε μια μεγάλη συζήτηση για τον αφηγηματικό λόγο, την ροζ λογοτεχνία, τα ευπώλητα, τα εκδοτικά άλλοθι και την εποχή. Με αφορμή το δοκίμιό της «Η επέλαση της ροζ λογοτεχνίας».

-Ποια ήταν η αφορμή για να γραφεί το βιβλίο «Η επέλαση της ροζ λογοτεχνίας»;

Κάθε φορά που διάβαζα σε κάποια εφημερίδα την λίστα των ευπώλητων ένιωθα βαθιά απογοήτευση διαπιστώνοντας ότι αφορούσε στην πλειονότητά τους εγχώρια ή μεταφρασμένα βιβλία παραλογοτεχνίας. Είχα την απορία γιατί δύο διαφορετικά είδη, η λογοτεχνία κι η παραλογοτεχνία, δεν διαχωρίζονταν το ένα από το άλλο. Με αφορμή ένα ταξίδι μου στη Βοστώνη όπου παρατήρησα ότι τα ροζ βιβλία είχαν κατακλύσει και τις προθήκες του COOP του διάσημου βιβλιοπωλείου των Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων Χάρβαρντ και ΜΙΤ, αποφάσισα να μελετήσω το φαινόμενο της ροζ λογοτεχνίας πιο συστηματικά.

-Δίπλα στον τίτλο υπάρχει ο υπότιτλος «Για την ευδοκίμηση μιας μορφής αφηγηματικού λόγου». Μπορείτε να μας εξηγήσετε τι εννοείτε;

Προσεγγίζω τα ροζ βιβλία ως δείγματα ενός γραμματολογικού είδους με κοινή τεχνοτροπία αφήγησης και επαναλαμβανόμενη θεματολογία και υποστηρίζω ότι η ευδοκίμηση που εμφανίζουν, από άποψη παραγωγής και πωλήσεων, μπορεί να κατανοηθεί μόνο αν το φαινόμενο ιδωθεί υπό το πρίσμα της ευρύτερης κυριαρχίας της ροζ κουλτούρας.

-Το φαινόμενο της ροζ λογοτεχνίας έχει τις ρίζες του στο μακρινό παρελθόν. Ποια είναι όμως η ουσιαστική διαφορά με τα σημερινά βιβλία από τα ροζ βιβλία του παρελθόντος;

Η συστηματική διάδοση των ροζ βιβλίων μέσω της επιθετικής διαφήμισης σε ολόκληρο τον πλανήτη, μας βοηθά να συνειδητοποιήσουμε ότι πρόκειται για μια βιομηχανία παραγωγής ροζ κουλτούρας η οποία στοχεύει στο γυναικείο κοινό από τις απαρχές της εφηβείας έως την τρίτη ηλικία, άσχετα από την κοινωνική τάξη, το επάγγελμα και την πολιτική ή άλλη ιδεολογία των αναγνωστριών. Αυτή είναι η πρώτη σημαντική διαφορά. Η δεύτερη είναι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται οι ηρωίδες των ροζ μυθιστορημάτων, ταινιών, σήριαλ: δεν έχουμε πια να κάνουμε αποκλειστικά με την φτωχή, αγνή, όμορφη πρωταγωνίστρια του ’70 και του ’80. Στις μέρες μας η ηρωίδα μπορεί να προέρχεται από την μεσαία τάξη και να είναι μία δυναμική εργαζόμενη που απολαμβάνει τον έντονο τρόπο ζωής κάποιας μεγαλούπολης. Αυτό είναι το αποτέλεσμα της διάχυσης και της υπεραπλούστευσης των ιδεών του φεμινισμού στη μαζική κουλτούρα. Στην ουσία βέβαια και τα σύγχρονα ροζ βιβλία βασίζονται σε μία φόρμουλα που αναπαράγει τα πιο τετριμμένα και συντηρητικά κλισέ για τις σχέσεις των φύλων, τη θέση της γυναίκας και τον
έρωτα. Η ηρωίδα εξακολουθεί να είναι η ‘γυναίκα της διπλανής πόρτας’ που αναζητεί τον τέλειο άντρα που θα της προσφέρει μια παραμυθένια ζωή.

-Αλήθεια γιατί ονομάστηκε ροζ λογοτεχνία; Ποια είναι η διαφορά της από την ποιοτική λογοτεχνία;

Ονομάζεται ροζ γιατί ασχολείται αποκλειστικά με το θέμα των ερωτικών σχέσεων με τρόπο απλοϊκό και τυποποιημένο. Οι διαφορές εντοπίζονται στη γραφή και στη θεματολογία αλλά και στο γεγονός ότι η μοναδική μονάδα μέτρησης επιτυχίας των ροζ βιβλίων, από ειδικούς και κοινό, είναι η εμπορικότητα.

-Ο Άρθουρ Σοπενχάουερ γράφει «ότι όποιος γράφει για τους ανόητους βρίσκει πάντοτε ευρύ κοινό…» Που οφείλεται αυτή η άποψή του;

Στα αποσπάσματα που συνθέτουν το «Περί Ανάγνωσης και Βιβλίων», ο Σοπενχάουερ κάνει μία διάκριση ανάμεσα αφενός στην «μόνιμη» λογοτεχνία και τα «μόνιμα» βιβλία που είναι κατά τη γνώμη του ελάχιστα, και στα «ελαφρά» βιβλία που κυκλοφορούν κατά χιλιάδες κάθε σεζόν και με τη βοήθεια του ημερήσιου τύπου κάνουν σημαντικές πωλήσεις. Ο λόγος που οι περισσότεροι τα αναζητούν και τα διαβάζουν δεν είναι η λογοτεχνική ή φιλοσοφική αξία τους, αλλά η επιθυμία να κουτσομπολέψουν με τους γνωστούς τους το περιεχόμενο ή και την προσωπικότητα του συγγραφέα και με τον τρόπο αυτό να αισθανθούν ότι συμμετέχουν σε μία κοινότητα που ενημερώνεται, έχει άποψη για την επικαιρότητα, διαμορφώνει αναγνωστικές τάσεις και μόδες. Το κουτσομπολιό κι ο μιμητισμός αποτελούν λοιπόν τους κύριους λόγους που, σύμφωνα με τον Σοπενχάουερ, τα εύπεπτα και ευτελή αυτά αναγνώσματα σημειώνουν μεγάλη εμπορική επιτυχία.

Εύα Στάμου, Η επέλαση της ροζ λογοτεχνίας, εκδόσεις Gutenberg

-Τα μπεστ-σέλερ έχουν την βοήθεια της διαφήμισης. Τι θα συνέβαινε αν δεν είχαν αυτή την προώθηση;

Η επικράτηση της ροζ κουλτούρας στηρίζεται στη μαζική εφαρμογή μεθόδων του εμπορικού μάρκετινγκ. Πρόκειται για μια χαμηλή μορφή τέχνης που στοχεύει απλά στο να πουλήσει όσο περισσότερα αντίτυπα γίνεται σε μικρό χρονικό διάστημα, όπως ακριβώς ισχύει για οποιαδήποτε άλλη βιομηχανία καταναλώσιμων προϊόντων. Θα ήταν ενδιαφέρον, όμως, όπως αναφέρω και στο βιβλίο μου, να ρισκάρουν οι εκδοτικοί οίκοι δίνοντας επιτέλους τα χρήματα που προορίζουν για την προώθηση των ροζ βιβλίων, για την υποστήριξη της καλής σύγχρονης λογοτεχνίας και ποίησης. Μόνο τότε θα γνωρίζαμε αν το κοινό θα εξακολουθούσε να καταναλώνει τα ροζ αναγνώσματα με τέτοια μανία ή αν θα στρεφόταν στην αναζήτηση ποιοτικών βιβλίων.

-Η ροζ λογοτεχνία εστιάζεται στις ερωτικές σχέσεις και στη συγκίνηση του αναγνωστικού κοινού. Είναι όμως αυτά αρκετά για να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των αναγνωστών και να αυξήσουν τις πωλήσεις των βιβλίων;

Λόγω της απουσίας επίσημης πολιτικής βιβλίου στη χώρα μας και της συνακόλουθης έλλειψης αναγνωστικής παιδείας, αρκετοί αναγνώστες δεν αντιλαμβάνονται τη διαφορά ανάμεσα σε ένα βιβλίο κλασικής ή σύγχρονης λογοτεχνίας κι ένα εύπεπτο ροζ βιβλίο με ημερομηνία ληξης. Το κοινό χρειάζεται ενημέρωση, εκπαίδευση και εύκολη πρόσβαση σε δανειστικές βιβλιοθήκες, κάτι που στην Ελλάδα ακόμα δυστυχώς λείπει.

-Η ροζ λογοτεχνία έχει στην πλειοψηφία γυναίκες αναγνώστες. Τι είναι αυτό που τις κερδίζει;

Η ψευδαίσθηση που σκόπιμα καλλιεργείται από την βιομηχανία των ροζ προϊόντων ότι η ανάγνωση ροζ βιβλίων αποτελεί φυσικό κι αναπόσπαστο μέρος της θηλυκότητας, ότι είναι με άλλα λόγια μια απόλυτα φυσική ενασχόληση για γυναίκες κάθε ηλικίας, επαγγέλματος, λάιφ στάιλ και ιδεολογίας.

-Ποια είναι η διάκριση μεταξύ λογοτεχνίας και παραλογοτεχνίας;

Η παραλογοτεχνία χαρακτηρίζεται από τη χρήση μιας μη λογοτεχνικής γλώσσας, πρόχειρης, άτεχνης, γεμάτης «καλολογικά» στοιχεία, κλισέ και επαναλήψεις. Σε αντίθεση με τη λογοτεχνία, η απόδοση των χαρακτήρων στην παραλογοτεχνία είναι επιδερμική, η σκιαγράφηση του κοινωνικού και ψυχολογικού προφίλ των χαρακτήρων ελλιπής. Τέλος, η θεματολογία στην παραλογοτεχνία στηρίζεται σε μία συγκεκριμένη συνταγή αναπαραγωγής στερεοτύπων όσον αφορά τις ερωτικές σχέσεις και τη γυναικεία ταυτότητα.

-Μυθιστορήματα όπως «Το ημερολόγιο της Μπρίτζετ Τζόουνς», «Σεξ και η πόλη» και «Οι πενήντα αποχρώσεις του γκρι», γιατί έκαναν απίστευτες πωλήσεις;

Προβλήθηκαν ως προϊόντα που απενοχοποιούν την γυναικεία σεξουαλικότητα και προάγουν την γυναικεία χειραφέτηση. Στην πραγματικότητα, όμως, πρόκειται για συντηρητικά αναγνώσματα αφού βασίζονται σε δοκιμασμένα, χιλιοφορεμένα κλισέ για τους άντρες, τις γυναίκες, και τον έρωτα. Αναπαράγουν ένα συντηρητικό μοντέλο ζωής που απευθύνεται σε όσους αρνούνται να σκεφθούν ή να δοκιμάσουν οτιδήποτε πρωτοπορειακό ή ανατρεπτικό στη ζωή αλλά και στη λογοτεχνία.

-Μερικοί ισχυρίζονται ότι αν ένας εκδοτικός οίκος κάνει μια εμπορική επιτυχία μπορεί τότε να βγάλει και άλλα ποιοτικά βιβλία αφού θα έχει πλεόνασμα χρημάτων. Εσείς συμφωνείτε με αυτή την γνώμη;

Πρόκειται για το ωφελιμιστικό επιχείρημα υπερ της παραλογοτεχνίας. Η αλήθεια όμως είναι ότι δεν γνωρίζουμε τι θα συνέβαινε αν τα χρήματα που επενδύουν οι εκδοτικοί οίκοι για την συστηματική προώθηση των μεταφρασμένων κι εγχώριων «άρλεκιν», πήγαιναν στην προβολή βιβλίων λογοτεχνίας. Μήπως τότε θα είχαμε μία ανατροπή της υπάρχουσας κατάστασης που θα καθιστούσε άκυρο το ωφελιμιστικό επιχείρημα;

-Πώς αντιμετωπίζει η κριτική τη ροζ λογοτεχνία;

Τα τελευταία χρόνια, σοβαροί κριτικοί έχουν γράψει κατά συγκεκριμένων ροζ βιβλίων εφιστώντας την προσοχή των αναγνωστών στην αφρόντιση γλώσσα και στην τυποποιημένη θεματολογία αυτών των κειμένων. Αυτό, όμως, που έχουμε ανάγκη είναι μια επίσημη ειδολογική διαφοροποίηση ανάμεσα στα είδη της λογοτεχνίας και της παραλογοτεχνίας που θα ενισχύσει την σωστή πληροφόρηση του κοινού. Είναι επίσης αναγκαίο να συνειδητοποιήσουμε ότι πρόκειται για ένα παγκόσμιο φαινόμενο που χρειάζεται σοβαρή, οργανωμένη αντιμετώπιση. Στη χώρα μας το αναγνωστικό κοινό είναι τόσο περιορισμένο που δεν υπάρχει δυστυχώς χώρος για την επιτυχία όλων των ειδών. Το γεγονός ότι τα ροζ βιβλία έχουν παραγκωνίσει την καλή σύγχρονη και κλασική λογοτεχνία δεν είναι κάτι που πρέπει να μας αφήνει αδιάφορους.

-Υπάρχουν υπερασπιστές της ροζ λογοτεχνίας; Τι γράφουν;

Έχω αφιερώσει ένα κεφάλαιο του δοκιμίου σε αυτό το θέμα. Χωρίζω τους υπερασπιστές της παραλογοτεχνίας σε τρεις κατηγορίες: τους ελιτιστές, τους μηδενιστές και τους ωφελιμιστές, που είναι και οι περισσότεροι στη χώρα μας. Αναλύω τα κύρια επιχειρήματα και των τριών τύπων υπεράσπισης της ροζ λογοτεχνίας, και καταδεικνύω τα λογικά και άλλα σφάλματα στα οποία υποπίπτουν. Πιστεύω ότι αξίζει οι αναγνώστες να διαβάσουν κατευθείαν το σχετικό κεφάλαιο από το βιβλίο και να μην αρκεστούν σε μια σύντομη περιγραφή μου που είναι πιθανόν να αδικήσει ένα τόσο σοβαρό ζήτημα.

-Αλήθεια ποια , κατά την γνώμη σας, στο μέλλον θα επικρατήσει; Η ροζ ή η ποιοτική λογοτεχνία;

Η ροζ λογοτεχνία επικρατεί ήδη στις προθήκες των βιβλιοπωλείων, στις λίστες των ευπώλητων, στα εκδοτικά προγράμματα αρκετών οίκων. Χωρίς συγκεκριμένη επίσημη πολιτική βιβλίου, δίχως δανειστικές βιβλιοθήκες, και με τον τρόπο που διδάσκεται σήμερα το μάθημα της λογοτεχνίας στην μέση εκπαίδευση, δεν είμαι ιδιαίτερα αισιόδοξη για το μέλλον της λογοτεχνίας στη χώρα μας.

-Ποια ήταν η ανταπόκριση του βιβλίου σας από τους κριτικούς αλλά και από τους αναγνώστες;

Υπάρχει ανταπόκριση από τους κριτικούς και ακόμη μεγαλύτερη από το κοινό. Το σημαντικό για μένα είναι ότι αποτέλεσε αφορμή για να τεθεί και πάλι το ζήτημα προς συζήτηση, οδηγώντας σταδιακά σε μία σύνθεση απόψεων που θα φωτίσει αυτό το περίπλοκο πρόβλημα. Πρόκεται για ζήτημα που αφορά όσους αγαπούν τη λογοτεχνία και ασχολούνται συστηματικά με το βιβλίο.

-Τι θα προτείνατε στους αναγνώστες που θα διαβάσουν την συνέντευξή σας;

Να διαβάσουν και να χαρίσουν βιβλία κλασικής και σύγχρονης πεζογραφίας και ποίησης, και να κουβεντιάσουν με τους φίλους ή τα παιδιά τους το θέμα της παραλογοτεχνίας. Με κάποιον τρόπο πρέπει όσοι απολαμβάνουμε τις χαρές της καλής λογοτεχνίας να αντισταθούμε στη ροζ λαίλαπα. Θεωρώ ότι είναι πράξη μεγάλης σημασίας για τον πολιτισμό μας, είναι πράξη πολιτική.