Fractal
Home / Βιβλιοκριτικές / «Η σκιά, η κραυγή κι ο τρελός αχινός»
19/09/2023, 10:17 μμ

«Η σκιά, η κραυγή κι ο τρελός αχινός»

Γράφει η Μαργαρίτα Παπαγεωργίου // *

 

 

 

Νάνα Παπαδάκη «Αρχέγονη», εκδ. Μελάνι 2023

 

Τι είναι αυτό που κατοικεί κάτω, μέσα στο πιο στύγιο σκοτάδι μας, καμωμένο όχι από τα υλικά των ονείρων όπως θα έλεγε ο Πρόσπερο στην Τρικυμία του Σαίξπηρ, αλλά από τα ίδια μας τα σκοτεινά σωθικά; Προϋπήρχε της γέννησής μας, κινείται κάτω από τη σάρκα μας, είναι η σκιά μας, καθώς λέει η ποιήτρια Νάνα Παπαδάκη στην τέταρτη ποιητική της συλλογή με τίτλο Αρχέγονη (Μελάνι 2023). Ποια είναι, ή μάλλον, το καίριο ερώτημα της ποιητικής συλλογής  «Ποια είμαι;».

Είναι εκεί.

Στην άλλη άκρη της σάρκας.

Στο πιο τυφλό αγκίστρι του εαυτού της.                                                      (ΚΑ΄ σ. 29, απόσπασμα)

 

Σε μια υπαρξιακή βυθομέτρηση των εσώτερων αβύσσων τα ποιήματα της Αρχέγονης επιχειρούν να ανασύρει στο φως τα βυθισμένα κομμάτια που αποτελούν τον εαυτό του ανθρώπου. Τα 55 ποιήματα-στιχουργήματα της συλλογής είναι αριθμημένα με γράμματα της ελληνικής αλφαβήτου, παραπέμποντας ίσως, στην ιερή σχέση των τριών εννεάδων του Πλωτίνου. «Αποσύρσου στον εαυτό σου και κοίτα· […] και όσα είναι σκοτεινά κάνε τα να γίνουν λαμπρά» (Πλωτίνος Εννεάδες, I. 6, 9.1.). Τα κρυμμένα «σπαράγματα», οι μύχιες πλευρές μας, τα απωθημένα τραύματά μας, είναι θραύσματα ενός όλου. Όλα όσα το συνειδητό δεν αποδέχεται, απορρίπτει, αποστρέφεται. Όλα αυτά που καταβαραθρώνει στον «θάνατο» του Κάτω Κόσμου μας, μέσα στο ασυνείδητο μέρος του εαυτού μας. Ο ψυχίατρος Καρλ Γιουνγκ είχε μιλήσει για τη Σκιά, την άγνωστη «σκοτεινή πλευρά» της προσωπικότητάς μας. Και είναι σκοτεινή επειδή συνίσταται κυρίως από πρωτόγονα ένστικτα, ενορμήσεις, σεξουαλικό πόθο, κοινωνικά ή θρησκευτικά απωθημένα, παιδικά τραύματα, αρνητικά συναισθήματα όπως ενοχές,  φθόνο, οργή.  Το καταπιεσμένο μέρος του εαυτού μας όμως δεν εξαφανίζεται επειδή το κρύβουμε.Η Σκι  ά, κατά τον Γιουνγκ αλλά και κατά την Παπαδάκη στην Αρχέγονη, υπερισχύει του συνειδητού μας εαυτού και παίρνει τον έλεγχο, συχνά χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Κινεί τα νήματα της ζωής μας. Όσο ο άνθρωπος δεν φωτίζει τις κρυφές πτυχές του, είναι τυφλός. Η Σκιά του είναι αυτή που τον χειρίζεται.

 

Με διώχνει από μέσα.

Εγκαθίσταται στον θρόνο και προστάζει τ’ άστρα.

Ξέρει καλύτερα από μένα.

Φλέγεται απ’ τον θυμό.

Δανείζεται τη χροιά της φωνής μου.

Με κάνει σκύλο της.

Μου δίνει παράξενα ονόματα.

Κάνει τον λώρο μας λουρί και μ’ αμολάει στην αυγή σαν λυσσασμένη.

Τα μάτια είναι σάβανα που τη θέλουν σαν φως.                                              (Θ’, σ. 17)

 

 

Η Αρχέγονη παραπέμπει στον βαθύτερο εαυτό μας ο οποίος μας συνδέει με την αρχέτυπη, ζωώδη φύση που παραμένει άφωνηׄ  γράφει η Παπαδάκη: «Παγώνει τον χρόνο και στήνει αυτί στο κτήνος της./ Κι αυτό είναι σιωπή.»  (ΛΓ΄, σ 41). Και ο Γιουνγκ παρατηρεί ότι οι έσχατες διακλαδώσεις της Σκιάς φθάνουν πίσω στο βασίλειο των ζωικών μας προγόνων περιλαμβάνοντας έτσι ολόκληρη την ιστορική όψη του ασυνείδητου. Και στον Πλωτίνο βρίσκουμε την ιδέα του Εν ως ρίζα του δέντρου της δημιουργίας. Και για την Παπαδάκη είναι η ίδια η φύση, φορέας τόσο καταστροφής όσο και δημιουργίας. Σαν την Μεγάλη Μητέρα- φύση, συνιστά ένα πρόσωπο αρχετυπικής υφής, που υπάρχει μέσα μας a priori, δημιουργική αλλά και ανελέητη.

 

Ο φλοιός του δέντρου σπάει.

Ένας ζωντανός έλικας από φίδια φτάνει ώς τη νύχτα.

Είναι πλεγμένος μ’ αστέρια.

Αυτή είναι κορίτσι και παίζει το αιώνιο παιχνίδι της.

Στις άκρες των χεριών της που ‘ναι κλαδιά κάτι φιγούρες

Σαν να ξερίζωσε μόνη της ένα μεγάλο θέατρο σκιών

Απ’ το χώμα.                                                                                                               (ΜΑ’, σ. 49)

 

Σαν το «σκοτεινό κορίτσι» του Σεφέρη («Το φως», Κίχλη) που οδηγούσε από το χέρι τον τυφλό Οιδίποδα. Ή σαν την ηδονική και επικίνδυνη Σκοτεινή Κυρία των Σονέτων του Σαίξπηρ, την καταστροφική και μυστηριώδη Έντα Γκάμπλερ του Ίψεν, την φοβερή μάγισσα Συκόραξα της σαιξπηρικής Τρικυμίας, μια νεκρή μάνα που όμως ο Κάλιμπαν συνομιλεί μαζί της διαρκώς. Ίσως και στην Τρικυμία του Σαίξπηρ, όλα τα πρόσωπα, Πρόσπερο, Συκόραξα, Κάλιμπαν, Άριελ κλπ, δεν είναι παρά μεταμορφώσεις ενός προσώπου που πονά καθώς βιώνει μια «τρικυμία εν κρανίω». Σαν ένας άλλος Πρόσπερο, και η ποιήτρια, με τη μαγεία εδώ της ποίησης, στο δικό της παράξενο νησί, φυλακή ή κελί ψυχιατρείου, επιχειρεί μια Κατάβαση, ένα ταξίδι στον Κάτω Κόσμο της ψυχής. Η Αρχέγονη ως ομηρική «Νέκυια» όπου ο ποιητικός ήρωας εισχωρεί στον Άδη για να συνομιλήσει με τη μάνα. Τα ποιήματα είναι ο οβολός που πληρώνει στο πορθμείο για την προσωπική της καταβύθιση.

Το ποίημα

Στέκει για λίγο

Αντίκρυ της

Σαν είδωλο

Και σαν πορθμείο.                                                                                            (ΝΕ΄, σ. 63)

 

Νάνα Παπαδάκη

 

Στην Αρχέγονη ο ποιητικός λόγος είναι λιτός, ολιγόστιχος, σε κάποιες στιγμές οραματικός, αποσπασματικός ή σαν απολογία, σαν όνειρο. Συχνά ερμητικός, σκοτεινός, όπως ταιριάζει σε απόκρυφα κείμενα. Το ποιητικό υποκείμενο προσπαθεί να διαπεράσει το τοίχος της σιωπής και να ονομάσει τη Σκιά της. Με τις λέξεις της, τα ποιήματά της σαν ξόρκια μαγικά, αγωνίζεται να την φέρει στο φως. Η γλώσσα ναι, μπορεί να είναι ο θάνατος του νοήματος «Είμαι όλη μια άσκηση θανάτου.» (ΚΔ΄, σ.32), όμως μόνο με τις λέξεις ο άνθρωπος θα φέξει τις ζοφερές πτυχές του. Όσο παραμένουν ανεξερεύνητες και κυρίως μη αποκρυπτογραφημένες, τόσο μεγαλώνει ένα επικίνδυνο χάσμα. Το χάσμα ανάμεσα στο συνειδητό και στο ασυνείδητο. Το συνειδητό, «το κέλυφος» στην Παπαδάκη, είναι μια μάσκα που φτιάξαμε για να συμμορφωθούμε με τις κοινωνικές προσδοκίες και νόρμες. Η ποίηση, όπως και η Ακατέργαστη Τέχνη, η Art Brut, που οι τρελοί και απόκληροι δημιουργούσαν μακριά από την αλλοτρίωση του κοινωνικού κατεστημένου, είναι πιο κοντά στο ασυνείδητο, στην βαθύσκια φύση του ανθρώπου. Τα ποιήματα της Αρχέγονης είναι αναπαραστάσεις τις κραυγής του πόνου του υποκειμένου που βιώνει το χάσμα με τη σκιά του, τη ρίζα, την αρχέγονη φύση του.  «Η φύση κρύβεται μες στην κραυγή.»  (ΝΔ΄, σ. 62) γράφει η Παπαδάκη. Η κραυγή που βγαίνει από τον πόνο της ρήξης του Εν του εαυτού μας. Μέσω της αρχέγονης κραυγής, της τέχνης της ποίησης, απελευθερώνεται ο πόνος για να οδηγηθεί το ποιητικό υποκείμενο στην αυτογνωσία, και τελικά, στην ίαση. Η συγχώρεση, η αναγνώριση, η ενσωμάτωση του προσώπου με τη σκιά του, θα φέρει την κάθαρση. Για να μπορέσουμε να γίνουμε Εν, όλον, χρειάζεται de profundis να αποδεχτούμε τα σκοτάδια μας. Εκεί έγκειται το νόημα.

                                                           

Η σκοτεινή φύση σου, ο βυθός σου, έχει αγκάθιαׄ  όταν τον αγγίξεις, πονάει.  Έχει τρέλαׄ  όταν τον σκεφτείς, παραλογίζεσαι. Έχει σκοτάδιׄ όταν τον αποδεχτείς όμως, έχει φως. Όταν ενωθείς με τη σκιά σου, από τυφλός που ήσουν, θα δεις. Θα αποκαλύψεις την Αρχέγονη. Θα ανακαλύψεις την απάντηση στο αρχικό, αρχέγονο, ερώτημα:

Ποια είμαι;

Είμ’ ο τρελός αχινός.

Ο ακανθωτός βυθός του.

Το ρήμα του φωτός.                                                                                        (ΝΓ΄,  σ. 61)

 

 

 

* Η Μαργαρίτα Παπαγεωργίου εργάζεται ως φιλόλογος. Εργογραφία: Ποιητικές συλλογές:  Εξωτικά είδη, Σαιξπηρικόν 2022, Φιλιά στο κενό, Μελάνι 2020, Μεταπλάσματα, Σαιξπηρικόν 2017, Αλίπλοος Ουρανός, Γαβριηλίδης 2015.  Μεταφράζει αγγλόφωνη και ισπανόφωνη ποίηση και διαχειρίζεται τον ιστότοπο στροφές/strophess

 

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες: ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top