«Σ΄ αυτήν τη ζωή που ξαναγεννιέται, να μη γυρίσεις να δεις ποτέ αυτούς που μόνο πληγές ανοίγουν»

Γράφει η Διονυσία Καρέτσου // *

Μαριέττα Πεπελάση «Προσωπογραφίες», εκδ. Ιανός

Είναι τουλάχιστον αισιόδοξο ανάμεσα στα τόσα που συμβαίνουν να μας δίνεται η ευκαιρία να μιλήσουμε για αγάπη και για ανθρώπους οι οποίοι «εξακολουθούν να αγαπούν χωρίς να περιμένουν ανταλλάγματα» όπως αναφέρει η συγγραφέας. Για να αναρωτηθούμε αν υπάρχει «σωστή» και λανθασμένη ή ,όπως συνηθίζουμε να λέμε, «λάθος» αγάπη.

Προσωπογραφίες: λέξη σύνθετη. Κατά κύριο λόγο η εύστοχη απεικόνιση ενός προσώπου σε ζωγραφικό πίνακα ή άλλη μορφή τέχνης αλλά παράλληλα και η απεικόνιση της προσωπικότητας, των συναισθημάτων και του ψυχικού κόσμου του προσώπου που απεικονίζεται. Χαρακτηριστική προσωπογραφία αποτελεί η Μόνα Λίζα του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, η απεικόνιση μιας γυναίκας με αινιγματική έκφραση προσώπου για την οποία έχουν υπάρξει αρκετές θεωρίες και ερμηνείες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αφορά το πώς «γράφουν», πώς επιδρούν πάνω μας και μέσα μας εξωτερικοί και εσωτερικοί παράγοντες. Οι διαμάχες μέσα μας όσο και οι αφόρητες εξωτερικές πιέσεις συνεργάζονται ώστε να διαμορφώσουν στάσεις ζωής και συμπεριφορές.

Όπως συχνά συμβαίνει στη ζωή, τα βασικά συστατικά που συνθέτουν το μυστήριο της είναι μπροστά στα μάτια μας, αρκεί να θέλουμε να τα δούμε και να τα ακούσουμε. Οι Προσωπογραφίες της Μαριέττας Πεπελάση αφορούν ακριβώς αυτό. Ανθρώπους που έρχονται αντιμέτωποι με τα πάθη τους, τις επιθυμίες τους, τις σκέψεις τους, τη χαμένη αγάπη, τις οικογενειακές σχέσεις, με τις πληγές που αφήνουν και γράφουν πάνω μας οι γονείς, τον πόνο της νοσταλγίας. Αφορούν ανθρώπους καθημερινούς οι οποίοι βιώνουν καταστάσεις αντίστοιχες με αυτές στις οποίες εμπλεκόμαστε και εμείς στην καθημερινότητά μας.

Τα διηγήματα αποτελούν κομμάτια της ζωής των ηρώων της Μαριέττας Πεπελάση. Ήρωες σε πίεση από τους άλλους, από τον χαρακτήρα τους, τις δύσκολες σχέσεις τους, την ίδια τη ζωή. Ο Ελύτης παρατηρεί ότι «η ζωή παντού μιμείται τον εαυτό της» (Προσανατολισμοί, 1941). Η παρατήρησή του αυτή έχει μια γενική ισχύ για κάθε επίπεδο της πραγματικότητας και του κόσμου. Στην εξελικτική πορεία της ζωής, το πέρασμα από το ένα επίπεδο στο άλλο δεν συνεπάγεται κατάργηση του προηγουμένου. Το προηγούμενο συνεχίζει να υπάρχει σιωπηλά σε ένα λανθάνον επίπεδο. Όπως οι ρίζες του δέντρου που δεν φαίνονται αλλά είναι υπεύθυνες για το στέριωμα και την τροφή του (Δ.Δαμίγος « Η ποιητική νοημοσύνη του Ο. Ελύτη και η α-νοησία της εποχής μας»,2002).

Οι ρίζες που δίνουν ζωή : ο πατέρας και η μητέρα. Η τροφοδότηση του δέντρου με αγάπη. Υπάρχει σωστή και λανθασμένη αγάπη; Υπάρχει η αγάπη που κάνει καλό και η αγάπη που κάνει κακό;

Ο πατέρας, μια φιγούρα ηρωική, προστατευτική, ένα σύμβολο άτρωτο και παντοδύναμο. Ο «στέρεος βράχος», «το άγγιγμα που με έμαθε να κολυμπώ στο θαλασσινό νερό». Η ίδια αλμυρή γεύση που έχει το δάκρυ που συνοδεύει την απώλειά του. Η απώλεια που ήρθε να αλλάξει το γνώριμο. Ωστόσο , η αγάπη για τον πατέρα δεν αναχαιτίζεται από τον θάνατο. Η παρουσία του πατέρα στην ψυχή εξακολουθεί να διώχνει κάθε φόβο. Όταν αποδέχεσαι την ιδέα του θανάτου και δεν την τοποθετείς στο περιθώριο της ζωής , μπορείς να προχωρήσεις για να βρεις την επόμενη αλήθεια. Μέσα από την απώλεια γεννιέται η αγάπη για τη ζωή που συνεχίζεται ή και που ξεκινάει μετά από αυτή. Ένα «τώρα» που συνεχίζεται ό,τι κι αν συμβεί στον χρόνο .

ΣΕΛ 19 : «Πάντα είμαστε μαζί … ανέπαφος».

…στο πλευρό μου. Δίπλα μου. Όχι μπροστά μου. «Στην τελική , δεν έγινα εσύ, πατέρα» , μας λέει ο ήρωας της «Μάσκας». Ό,τι κατάφερε να έχει, να αποκτήσει δεν πρόκειται να βγει στην επιφάνεια. Η μάσκα προστασίας από κάθε εξωγενή παράγοντα την οποία του φόρεσε ο πατέρας θα παραμείνει στη θέση της. Να προστατεύει από την έκθεση στην πραγματικότητα.

Η μάσκα ως απαραίτητο στοιχείο της υποκριτικής τέχνης. Η μάσκα ενός θλιβερού κλόουν που ξεγελά τους άλλους κρύβοντας τον φόβο και τον θυμό για έναν πατέρα ο οποίος γέννησε  «τον πιο βλάκα που δεν κάνει τίποτα σωστό». Έναν πατέρα που παραβιάζει ακόμα το μυαλό, που τρελαίνει και βιάζει την ψυχή. Η αέναη προσπάθεια να νικήσει αυτόν τον πατέρα τον οδηγεί στην εξουθένωση.

Ιδιαίτερη η παρουσία της μητέρας στις «Προσωπογραφίες». Η μητέρα, η παντοδύναμη, η προστάτιδα δύναμη, η δεδομένη αγκαλιά, η δεδομένη αγάπη. Οφείλει να τα δίνει όλα στα παιδιά της; Την κάνει αυτό καλή μητέρα; Ή όταν δίνει λιγότερα είναι απλώς μια αρκετά καλή μητέρα; Κατά τον Donald Winnicott, παιδίατρο και ψυχαναλυτή, «μια αρκετά καλή μητέρα ξεκινά από την πλήρη προσαρμογή της στις ανάγκες του βρέφους της και με την πάροδο του χρόνου προσαρμόζεται σταδιακά όλο και λιγότερο ανάλογα με την αυξανόμενη ικανότητα του βρέφους να αντιμετωπίσει την αποτυχία της. Μετρά η πρόθεση και η πρακτική της καλής γονικότητας, έστω κι αν η τελειότητα είναι ανέφικτη». Με λίγα λόγια , μια καλή μητέρα είναι αυτή που κάνει και λάθη.

Η ψυχραιμία της μητέρας στη φουσκοθαλασσιά, όταν το χέρι της δεν είναι διαθέσιμο, αλλά φτάνει και το άγγιγμα της άκρης από το μανίκι της ζακέτας της για να μεταγγίσει τη δύναμή της στο παιδί της την ιερή στιγμή του υπέρτατου φόβου του αφανισμού.

ΣΕΛ 22: «Πόσο κουράγιο… μητέρα μας».

«Μ΄ έμαθες μάνα μου, Γη μου. Μ΄ έμαθες… μ΄ έμαθες».

Το χέρι που κάθε βράδυ φέρνει το ποτήρι με το νερό στο κομοδίνο μας, το χέρι που μας σταυρώνει πριν τον ύπνο. Ο τρυφερός φύλακας- άγγελος που προσδίδει την ασφάλεια της σταθερότητας ακόμα και με την επιβολή του ύπνου από τις εννιά.

Πόσο δύσκολο να θέσουμε τη μητέρα στα ανθρώπινα μέτρα; Πόσο αιφνιδιαστική και δύσκολη η συνειδητοποίηση ότι έχει ανάγκες, όνειρα στα οποία εγώ στέκομαι εμπόδιο;

 «Τί θέλει άραγε η μητέρα; Έχει όνειρα η μητέρα; ».

ΣΕΛ 34:  «Πόσο ήθελα …συναντήσει».

Πόσο εμπόδιο είναι γι΄ αυτή μια πόρτα που αποτελείται από ένα απλό τσουβάλι; Σπίτι δεν είναι εκεί που μεγαλώνει η ζωή μέσα στην αγάπη; Τί λείπει επομένως από τη μητέρα και δεν είναι χαρούμενη; Γιατί η μητέρα δεν αγαπά αυτό το σπίτι; Γιατί ποδοπατά και ξεσκίζει την τσουβαλένια πόρτα; Μήπως θα ποδοπατήσεις και θα ξεσκίσεις κι εμένα μητέρα σαν την τσουβαλένια πόρτα που σου σταματάει τα όνειρα; Τα όνειρα της ζωής που δεν εκπληρώθηκαν γίνονται τροχοπέδη, παρά την αντικατάστασή τους από έναν σημαντικό ρόλο, αυτόν της μητέρας. Απαιτείται ευελιξία και προσαρμοστικότητα ακροβατώντας ανάμεσα στην πραγματική ζωή και στα όνειρά μας. Καθώς όπως η πραγματικότητα μπορεί να καταστρέψει το όνειρο, έτσι και το όνειρο μπορεί να καταστρέψει την πραγματικότητα.

Μαριέττα Πεπελάση

Όταν η αίσθηση της πραγματικότητας ωστόσο αλλοιώνεται από δυνάμεις πάνω από εμάς, όταν οδηγούμαστε σε σταδιακή απώλεια της αίσθησης του εαυτού, ποια είναι αυτά που εξακολουθούμε να θυμόμαστε;

ΣΕΛ 49 : «Κλαίω … θάλασσας»

ΣΕΛ 52: «Δίχως όρια… εξευτελισμός μου»

 «Μη μου λες τί να θυμάμαι!!!»

Η δύναμη του έρωτα στις Προσωπογραφίες παρουσιάζεται να ξορκίζει τον τρόμο. Άνθρωποι στην αναζήτηση της στοργής και της αγάπης που δεν πήραν από τους γονείς. «Ακατόρθωτο να καταλάβεις ότι σ΄ αγαπούν αληθινά όταν δεν μεγαλώνεις μέσα στον λόγο της αγάπης, όταν δεν σε νιώθει, δεν σ΄ αισθάνεται, μήτε σε βλέπει η μάνα σου» (Μ.Π). Η ψυχή σε αγρύπνια. Και το κενό του δωματίου τη νύχτα να γίνεται τεράστιο. Αναζητάμε να βγούμε στο φως, στο καθαρό φως του ζωογόνου ήλιου. Να θάψουμε τον πόνο και τη θλίψη. Να βουτήξουμε στο νερό. Να νιώσουμε την κάθαρση. Να αλλάξουν όλα για κάτι το ασύλληπτο, το άπιαστο από τη μικρή μας διάνοια.

Μόνο η αγάπη έχει τέτοια δύναμη. Η αγάπη του πατέρα που κάνει τον φόβο δύναμη. Η αγάπη της μητέρας που διαλύει τον φόβο της παιδικής ψυχής. Η αγάπη του αδερφού που προστατεύει. Η αγάπη του συντρόφου που ξορκίζει τον τρόμο. Η αγάπη για τον άνθρωπο. Η αγάπη που μπορεί να χωρέσει σε ένα δέμα, σε ένα βάζο με ελιές, σε ένα μπουκάλι λάδι. Η αγάπη της προσφοράς. Η αγάπη που θέλει χρόνο. Σιγά- σιγά.

Ο κόσμος όλος μπορεί να γίνει μια αγκαλιά. «Αγάπησε τον κόσμο γύρω της, την ομορφιά γύρω της, κατανόησε τη θλίψη των ανθρώπων». Και τότε η αγάπη μοσχοβολά φρεσκοκομμένο ελληνικό καφέ, γιασεμί, αγιόκλημα, λεμονιά, βασιλικό. Μοσχοβολά κουφέτο. Δένει το τώρα με τη νοσταλγία της ζωής που διέκοψαν σημαντικά ιστορικά γεγονότα. Δένει τη μοναχικότητα με τη γοητεία. Με την ομορφιά της ζωής που διεκδικεί την παρουσία της παντού. Όπως δυο κρίνα μέσα στα χαλάσματα.

«Σ΄ αυτήν τη ζωή που ξαναγεννιέται, να μη γυρίσεις να δεις ποτέ αυτούς που μόνο πληγές ανοίγουν».

 

Παρουσίαση του βιβλίου της Μαριέττας Πεπελάση «Προσωπογραφίες», 24-03-2023, Εκπαιδευτικό Κέντρο «Τσίρκα»  

* Η Διονυσία Καρέτσου είναι Φιλόλογος- Ειδική Παιδαγωγός