«…σε λίγους μήνες μάθαινα ό,τι ήταν γνωστό στον υπόλοιπο κόσμο επί δεκαετίες»

Από τον Άγγελο Πετρουλάκη //

«Το λούνα πάρκ στο ιερό βουνό», Σώτη Τριανταφύλλου,  Εκδόσεις Πατάκη

Η Σώτη Τριανταφύλλου αποτελεί ξεχωριστό κεφάλαιο της σύγχρονης διανόησης και όχι μόνο της πεζογραφίας. Η πυκνή αρθρογραφία της στοχεύει σε μια ιδιαίτερα υπεύθυνη κοινωνική κριτική, με κυρίαρχα χαρακτηριστικά το πολιτικό θάρρος και την κριτική τοποθέτησή της απέναντι στην τρέχουσα κοινωνική και πολιτική ιστορία.

Στην πεζογραφία της η διαδρομή της είναι μεγάλη και σημαντική. Τελευταίο της έργο το μυθιστόρημα «Το λούνα παρκ στο ιερό βουνό».

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου πληροφορούμαστε πως «Το λούνα παρκ στο ιερό βουνό» είναι «το τρίτο βιβλίο μιας εν εξελίξει τετραλογίας για τη Σοβιετική Ένωση. Στο “Εργοστάσιο των μολυβιών” (2000), η ιστορία αρχίζει πριν από την επανάσταση των μπολσεβίκων και τελειώνει τις παραμονές του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου· στις “Σπάνιες γαίες” (2013), ο κλόουν Πραβιέν Σεργκέγεβιτς Μακάρεφ ζει στη βορειοδυτική Ρωσία στα χρόνια του Στάλιν· σ’ αυτό το τρίτο μυθιστόρημα, ξετυλίγεται η ιστορία της οικογένειας Νόζατζε και οι τελευταίες μέρες της Σοβιετικής Γεωργίας».

Το χρονικό πλαίσιο της δεκαετίας τού 1980 οδηγεί τη σκέψη μας στις τελευταίες ημέρες τής Σοβιετικής Ένωσης και του Κομμουνισμού, στην περεστρόικα και στην γκλασνόστ. Η δική μου σκέψη πήγε αμέσως σε δυο βιβλία τής Λευκορωσίδας δημοσιογράφου Σβετλάνα Αλεξίεβιτς που βραβεύθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, τα «Το τέλος τού κόκκινου ανθρώπου» και «Τσερνόμπιλ» (Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ).

Στη δεκαετία τού 1980 έρχονται τα κάτω πάνω στις Σοβιετικές Δημοκρατίες και στην ίδια τη Ρωσία. Εκατομμύρια άνθρωποι ζουν την απώλεια της θρησκείας τους: την κατάρρευση του κομμουνισμού. Όλοι πλέον καλούνται να ζήσουν μιαν άλλη ζωή, με άλλες αρχές, άλλα όνειρα.

Όμως, λίγο πριν τη μεγάλη ανατροπή, τα γεγονότα εμπεριέχουν μια μυστική, υπόγεια, δραματικότητα. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που ονειρεύονται μια ζωή στη Δύση, εκείνοι που έχουν αντιληφθεί την χρεοκοπία τού προλεταριάτου και την κατεδάφιση του κομμουνιστικού ονείρου.

Η Ιρίνα Νόζατζε που ζει στην Τιφλίδα τής Γεωργίας, τη δεκαετία τού 1980, κι έχει σπουδάσει δημοσιογραφία, εργάζεται στην εφημερίδα “Χρονικά της Σοβιετικής Γεωργίας”, περνάει τις μέρες της αντιγράφοντας δελτία για την αγροτική παραγωγή και τα επιστημονικά επιτεύγματα της σοσιαλιστικής δημοκρατίας. Άλλωστε και κατά τη διάρκεια των τεσσάρων ετών που σπούδαζε στο πανεπιστήμιο, όπως έλεγε ο φίλος της Ίβανε, «δεν μαθαίναμε πώς να αποκαλύπτουμε ειδήσεις, μαθαίναμε πώς να τις κρύβουμε – ‘‘συγκάλυψη’’, ‘‘στρεψοδικία’’, ‘‘κρυψιβουλία’’, έλεγε…»

Στην εφημερίδα η απογοήτευση είναι καθοριστική για τα όνειρά της. «Αντέγραφα τα Δελτία Τύπου της Ακαδημίας Επιστημών της Τυφλίδας – τα επιτεύγματα της σοσιαλιστικής μας δημοκρατίας στη βιολογία, στην ιατρική και στην τεχνολογία του διαστήματος – και τα δελτία Τύπου των κολχόζ για τη γαλακτοκομία και την αμπελουργία. Τα δελτία έμοιαζαν τόσο μεταξύ τους, ώστε μπορούσα να χρησιμοποιήσω το ίδιο δελτίο ξανά και ξανά…», αφηγείται.

Η Ιρίνα θα συνειδητοποιήσει κάποια στιγμή πως έφτασε στα 27 της έχοντας ζήσει μέσα στην άγνοια, «πιστεύοντας στα παραμύθια». Ζει μέσα στη μιζέρια μιας υποβαθμισμένης γειτονιάς τής Τιφλίδας, το Βαρκέτελι:

«…το Βαρκέτελι καλό είναι – αν δεν έχεις σχέδια για τη ζωή σου κι αν δεν σε νοιάζει να ζεις μαζί με άλλους που δεν έχουν σχέδια για τη δική τους ζωή».

Σώτη Τριανταφύλλου

Η Σώτη Τριανταφύλλου χρησιμοποιώντας στο ύφος της μιαν ελαφριά ειρωνεία, που ενίοτε αγγίζει τα όρια του αυτοσαρκασμού, κατορθώνει να δώσει ανάλαφρα ακόμα και τις πλέον γκρίζες ατμόσφαιρες:

«Ο μπαμπάς δούλευε στη σαπωνοποιία, η μαμά επίσης, αλλά στο λογιστήριο, όχι στη γραμμή παραγωγής: θυμάμαι ότι μας έλειπε το κρέας, το χαρτί, τα αυγά (δεν ήταν ότι δεν είχαμε αυγά, ήταν ότι δεν τρώγονταν: μια φορά, από ένα αυγό βγήκε ένα κοτοπουλάκι, σοβαρολογώ), όμως ποτέ δεν μας έλειπε το σαπούνι. Ο μπαμπάς αστειευόταν ότι, αν τρώγαμε σάντουιτς με σαπούνι, θα βγάζαμε μπουρμπουλήθρες απ’ τα αυτιά…»

Στην απόλυτη ακινησία μιας ζωής με περιορισμένα όρια, στην οποία ακόμα και η απόκτηση στέγης απαιτούσε γάμο («… για να εξασφαλίσω στέγη έπρεπε να βρω σύζυγο: αυτά τα δυο πάνε μαζί…»), δυο γεγονότα προκαλούν αναταράξεις στην καθημερινότητα της Ιρίνα. Το ένα είναι η καταστροφή στο Τσερνόμπιλ. Το άλλο μια αποτυχημένη αεροπειρατεία από τέσσερις νεαρούς, αφελείς, Γεωργιανούς, οι οποίοι αποπειρώνται να καταφύγουν στη Δύση, αλλά εξουδετερώνονται πανεύκολα, όχι όμως και ανώδυνα. Οι επίλεκτες δυνάμεις που έχουν σταλεί για την αντιμετώπισή τους, σκορπίζουν αδιακρίτως τον θάνατο, χωρίς να τις απασχολεί αν θα μπορούσε ν’ αποφευχθεί τόσο αίμα μεταξύ τών επιβατών.

Η Ιρίνα, αντιμέτωπη με την κρατική προπαγάνδα, προσπαθεί να δώσει απάντηση στα ερωτηματικά που χορεύουν εφιαλτικά μπροστά στα μάτια της. Η Σώτη Τριανταφύλλου, όμως, με το χάρισμα της γραφής της, δίνει μιαν ατμόσφαιρα μετριασμένης δραματικότητας, έτσι ώστε ο αναγνώστης να περνά δίπλα από τα γεγονότα, χωρίς να βυθίζεται στην απελπισία ή την κατάθλιψη που απειλεί την Ιρίνα. Η Σώτη Τριανταφύλλου ξέρει τα όρια της γραφής και την τέχνη να περιγράφει ακόμα και τις σκληρότερες καταστάσεις με έναν τρόπο μοναδικό.

Η Ιρίνα, ερευνώντας, τις συνθήκες με τις οποίες κατεστάλη η παρωδία αεροπειρατείας, θα βρεθεί μπροστά στον πατέρα τού Ίβανε, δηλαδή στο ίδιο το καθεστώς, ο οποίος νοσταλγεί έντονα τις παλιές ημέρες και νιώθει άβολα και με την περεστρόικα, αλλά και με την γκλασνόστ.

«… Ο κοσμοπολιτισμός είναι σκουλήκι που κατατρώει τα θεμέλια της κοινωνίας μας…

[…]

»Κανείς δεν κολάκευε τον Στάλιν: όλα πήγαιναν ρολόι, ο θεός βρισκόταν στον παράδεισό του κι ο Στάλιν στο Κρεμλίνο.

[…]

»Το ξέρεις ότι Αμερικανοί συρρέουν στη σοβιετική πρεσβεία στην Ουάσιγκτον; Ζητάνε να έρθουν εδώ, να γλιτώσουν από την κόλαση του καπιταλισμού.

[…]

»Να πάτε όλοι σας στην Αμερική και να δείτε με τα ματάκια σας πώς είναι. Ζούγκλα είναι! Πουτάνες και νταβατζήδες! Αιμομείκτες και φονιάδες! Έμαθες για τον καρκίνο… των… των ομοφυλόφιλων;

»Να που κατέληξαν οι αλλαξοκωλιές. Πιάσε διάβασε τον μεγάλο Μπρεχτ! Γερμανός… Έχει αηδιάσει απ’ τους μαφιόζους κι απ’ τους καπιταλιστές που ανεβάζουν τα πόδια τους πάνω στα γραφεία με τις σόλες στη μούρη του επισκέπτη τους…»

Στη δε επίμονη ερώτηση της Ίρινα για το τι έχει να πει για την αεροπειρατεία, «για την εκτέλεση», η απάντησή του είναι: «Είστε αχάριστα παιδιά. Αυτό έχω να πω…»

Η Ιρίνα δεν θα αργήσει να καταλάβει πως ανάμεσα στην κομματική ταυτότητα και στον ρόλο τού γονιού το σημαντικότερο ήταν η κομματική ταυτότητα. Η μητέρα του δεύτερου της παρέας, θα της πει: «Κανείς και τίποτα δεν θα ’πρεπε να μπαίνει ανάμεσα σ’ εμάς και την κομματική μας ταυτότητα».

Το ίδιο αφοπλιστικός είναι και ο πατέρας τού νεαρού, που – κατά την επίσημη εκδοχή – αυτοκτόνησε όταν αντιλήφθηκε ότι η απόπειρα της αεροπειρατείας ήταν χαμένη υπόθεση: «Ντρέπομαι που ο γιός μου ήταν κακός κομμουνιστής…», της λέει.

Έντεχνα η Σώτη Τριανταφύλλου οδηγεί τη μυθοπλασία της στα γεγονότα που επίσπευσαν τις ιστορικές αλλαγές στη Σοβιετική Ένωση και απέδειξαν πόσο σαθρό ήταν το κρατικό οικοδόμημα. Το Τσερνόμπιλ ήταν ένα απ’ αυτά:

«Η πολιτική της γκλασνόστ, ‘οσο εφαρμοζόταν, είχε πολλαπλασιάσει τις πληροφορίες με καταιγιστικό τρόπο, δεν ήξερα πώς να τις βάλω σε τάξη μέσα στο κεφάλι μου…», αφηγείται η Ιρίνα, καθώς περιγράφει τη νέα πραγματικότητα:

«Ξαφνικά, μαθαίναμε κακά μαντάτα – για νεκρούς από ποδοπάτημα φιλάθλων σε γήπεδο – και παράδοψες αποκαλύψεις για πειράματα με εγκεφάλους νεκρών επιστημόνων… Ένιωθα ότι σε λίγους μήνες μάθαινα ό,τι ήταν γνωστό στον υπόλοιπο κόσμο επί δεκαετίες – κι ότι παρόλα αυτά παρέμεινα πίσω, η ψυχή μου είχε γεράσει πρόωρα: διάβαζα ακόμα ρωσικά μυθιστορήματα του 19^ου αιώνα…

»Αλλά ο κόσμος γύρω μου δεν χόρταινε τα καινούργια βιβλία ή εκείνα που ανακάλυπτε μετά από δεκαετίες λήθης ή λογοκρισίας και που εκδίδονταν τώρα χωρίς περικοπές. Πολλοί έλεγαν ότι το διάβασμα είχε γίνει πιο συναρπαστικό από τη ζωή…»

[…]

»Στο μεταξύ, καθώς πλήθαιναν οι τηλεοπτικές εκπομπές ‘‘γνώμης’’ όπου μπορούσες να λες τη γνώμη σου, είτε ήταν σωστή είτε ήταν λάθος, αναρωτιόμουν αν ο Ίβανε θα εγκατέλειπε τη Σχολή Δημοσιογραφίας ακόμα και στις σημερινές συνθήκες, όπου, αν πιστέψουμε όσα άκουσε ο μπαμπάς στο εργοστάσιο, κάλεσαν στην τηλεόραση τον Αντρέι Σάχαροφ, που πήρε το Νόμπελ επειδή έλεγε τη γνώμη του, να την πει κι εκεί…»

Η Σώτη Τριανταφύλλου υφαίνει τη μυθοπλασία της πάνω στην πραγματικότητα, δημιουργώντας έτσι ένα μυθιστόρημα που διεκδικεί την αλήθεια και την υποστηρίζει με απλότητα και σαφήνεια. Το μυθιστόρημα της Ιρίνα, είναι το μυθιστόρημα της Γεωργίας, που πέρασε από την ανελευθερία τού κομμουνιστικού καθεστώτος στην εντελώς άγνωστη κατάσταση του φιλελευθερισμού, με τους ανθρώπους όμως να σημαδεύονται από τις μνήμες που χρόνια τους συνόδευαν.

Λάρισα, 16/12/2019