Η επιστολογραφία ως αυτοβιογραφία: Τα 400 γράμματα του Νίκου Καζαντζάκη στον Παντελή Πρεβελάκη [1]

Γράφει η Δέσποινα I. Δούκα //

 

«Αδελφέ [εν Χριστώ]» αποκαλεί ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης τους παραλήπτες των επιστολών του, «αγαπημένε/αγαπητέ/μονάκριβε αδερφέ [στη λογοτεχνία και στον στοχασμό]» αποκαλεί τον Παντελή Πρεβελάκη (1909-1986) ο Ν ί κ ο ς  Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η ς (1883-1957) στα 400 (442, για την ακρίβεια)[2] μνημόνια – πολυσέλιδα επί το πλείστον γράμματα, άλλα αυτόγραφα και 34 φωτογραφίες – του διαστήματος 1926-1957 που δημοσιεύει ο παραλήπτης τους.

Φαινόμενο πολυγράφου δημιουργού όπως ο Κωστής Παλαμάς και ο Άγγελος Σικελιανός, ο Καζαντζάκης συνέθεσε ποίηση, πεζογραφία, αυτοβιογραφία, ταξιδιωτική εντύπωση, δοκίμιο και έγραψε «ημερολόγια, σημειώσεις, γλωσσάρια, ριμάρια, μεταφράσεις, […], επιστολές. Όντας πολύ ευγενής και συνεπής, δεν άφηνε καμιά γραφή αναπάντητη».[3] Από την εκτενή αλληλογραφία του είδαν το φως σε αυτοτελείς τόμους οι επιστολές στην πρώτη σύζυγό του Γαλάτεια Αλεξίου, τα γράμματα στον Πρεβελάκη και οι επιστολές του στον Μηνά Δημάκη,[4] ενώ πρώτιστο φιλολογικό ζητούμενο είναι η δημοσίευση του συνόλου της αλληλογραφίας του Κρητικού συγγραφέα.[5]

Στα ογκώδη και άκρως σημαντικά Τετρακόσια γράμματα ο παραλήπτης «μεταμορφώνεται» σε εκδότη – όπως και στη περίπτωση των Γραμμάτων του Σικελιανού στη σύζυγό του Άννα. Με μια ιδιαίτερα φροντισμένη έκδοση, δείγμα φιλολογικής επάρκειας, έμπρακτης φιλίας και αφοσιωμένης εντιμότητας, ο Πρεβελάκης, αποσιωπώντας τον δικό του επιστολικό λόγο[6] και δίνοντας έμφαση στην ιστορική προοπτική καί διά της δόμησης του τόμου,[7] πριμοδοτεί τη θεμελιακή αυτοθεωρησιακότητα του εξομολογητικού επιστολικού λόγου του Καζαντζάκη και αξιοποιεί την επιστολογραφία σαν αυτοβιογραφία του μεγάλου δημιουργού[8] λόγω του αριθμού, της σημασίας και της χρονικής ευρύτητας των επιστολών, αλλά και ως μαρτυρία για την Ελλάδα και την εποχή. Παράλληλα αξιολογεί την εν λόγω επιστολογραφία σαν «ένα ιδιότυπο λογοτεχνικό κείμενο» όπου προοδευτικά αποκαλύπτεται ο ζωντανός άνθρωπος «σαν σε ένα καλό μυθιστόρημα» – [9] πρώτη ύλη ενός μυθιστορήματος λοιπόν με κέντρο τον Καζαντζάκη. Πρώτος στην εφαρμογή των απόψεών του, ο Πρεβελάκης, με τη σημαντική βοήθεια των επιστολών, προχωρεί, αντί Εισαγωγής, σε ένα φωτισμένο «Σχεδίασμα εσωτερικής βιογραφίας» του Καζαντζάκη.

Ως καθοριστικός για την πολυλειτουργικότητα των επιστολών αξιολογείται ο ρόλος του παραλήπτη: η απεύθυνση σε έναν ομότεχνο, επίσης Κρητικό, λογοτέχνη αξιώσεων, τον στενότερο φίλο του και «μαθητή», «προσδιορίζει την ποιότητα των θεμάτων του και την ποιότητα του ύφους του, και συνάμα ευνοεί μιαν ειλικρίνεια που πολλές φορές φτάνει στην εξομολόγηση», σε συνδυασμό με την καθαρότητα του βίου και την ευγένεια των σκοπών του Καζαντζάκη.[10]

Τους κύριους θεματικούς άξονες της επιστολογραφίας ενός αναζητητή και δημιουργού, μιας φύσης θεμελιακά θρησκευτικής, προσδιορίζει ο ίδιος ο Πρεβελάκης με την υπόδειξη ότι μπορούν να συγκροτηθούν σε ενότητα, προφανώς την ενότητα του προσώπου του επιστολογράφου και λογοτέχνη: «[…] ο αδιάκοπος λογισμός ‘πώς ο άνθρωπος γίνεται αθάνατος’. Η ποιητική δημιουργία και η μοναξιά. Η Οδύσσεια. Τα ταξίδια. Τα διαβάσματα. Η μέθη από τη φαντασμαγορία του κόσμου. Το βιοτικό πρόβλημα. Η ποιητική τέχνη και η μοίρα του ποιητή. Η δημοτική γλώσσα και η Ελλάδα. Η Κρήτη. Ο Γκρέκο. Οι ήρωες του στοχασμού και της δράσης. Η παιδευτική σχέση μας. Τα κοινά έργα μας. Οι προσωπικές δημιουργίες μας. Οι κρίσεις του γι’ ανθρώπους και γεγονότα. Η αποξένωση από τους ομοτέχνους του κι από τα δήθεν πνευματικά τους προβλήματα. Ο σύγχρονος κόσμος. Η Ρωσία κι ο κομμουνισμός. Η απόπειρα και η στέρηση της πολιτικής πράξης. Η παρακμή του δυτικού πολιτισμού. Η ηθική αναρχία. Η πνευματική αγωνία του. Ο ίλιγγος από το μεταφυσικό κενό. Οι υπαγορεύσεις του Χρέους. Ο διάλογος με το έργο του. Ο διάλογος με τον κόσμο. Οι Ακαδημίες και οι Εκκλησίες. Οι εκδότες και τα θέατρα. Οι επιτυχίες και οι απογοητεύσεις. Η αμοιβαία εγκαρδίωση. Ο κλοιός της δόξας, η αρρώστια, τ’ απραγματοποίητα σχέδια, η εξοικείωση με το επικείμενο Τέλος».[11]

Στην αντίληψη για την Ελλάδα και τη σχέση της με την ξένη – ευρωπαϊκή κυριότατα – διανόηση αλλά και όσον αφορά στη λογοτεχνική σύνθεση, τις συνθήκες και τις δυσχέρειές της, το λογοτεχνικό εργαστήρι, τη δημιουργία ως υψιπετή έμπνευση και επίπονη υλοποίηση, την αξιολόγηση του έργου, την αναπροσαρμογή των στόχων, την αυτοαξιολόγηση του ανθρώπου και λογοτέχνη, τις πτώσεις και τις εξάρσεις, μπορούμε να ανιχνεύσουμε αναλογίες ή/και ομοιότητες με τον Σεφέρη της αλληλογραφίας, λογοτέχνη με διαφορετική ιδιοσυγκρασία και άλλον εγχρονισμό, αλλά με τον καημό της Ρωμιοσύνης και την ιδιότητα του πλάνητα για διαφορετικούς λόγους.[12]

Ο εξομολογητικός τόνος των επιστολών επικυρώνει τη συγγένεια με το ημερολόγιο και το στοχαστικό δοκίμιο,[13] ο αφηγηματικός τους τόνος την εγγύτητα στην ταξιδιωτική εντύπωση, χωρίς να σημαίνει ότι δεν έχουμε κείμενα υψηλής επιστολικής λογοτεχνικής ποιότητας καθαυτά. Την ιδιοτυπία της παρούσας επιστολογραφίας συμπληρώνουν η πολυτοπία της αποστολής, το πολυπρόσωπο των γραμμάτων, η πολυλειτουργία των αλλεπάλληλων υστερογράφων, ορισμένα από τα οποία συνιστούν νέα γράμματα ξεπερνώντας σε μέγεθος την κύρια επιστολή – χαρακτηριστικό που εντοπίζουμε και στην επιστολογραφία Σεφέρη.

Η γλώσσα των επιστολών, «μια ήπια και εκφραστική δημοτική, παράλληλη με τη γλώσσα των ταξιδιωτικών του κειμένων, […], πρόσθετη συμβολή του […] στη νεοελληνική λογοτεχνική πράξη »,[14] ενσωματώνει λέξεις του κρητικού ιδιώματος αλλά και άφθονες γαλλικές λέξεις, ενδεικτικές της παιδείας αποστολέα και παραλήπτη αλλά και της σχέσης του αποστολέα με τη γαλλική διανόηση λόγω και της παραμονής του στη Γαλλία. Γλώσσα παραστατική, ποιητική, με το πλήθος των σχημάτων λόγου, με την αφθονία των σημείων στίξης – κυριότατα θαυμαστικά, ερωτηματικά και παύλες εν είδει παρενθέσεων –  με τη συγκινησιακή της φόρτιση, εικονοποιεί τις εξάρσεις και τις πτώσεις του Καζαντζάκη και αποσκοπεί να προσδιορίσει με ακρίβεια τους σταθμούς της πνευματικής και δημιουργικής του πορείας.

Τέλος, οι προσφωνήσεις με το στερεότυπο «αδελφέ» και τη διαφοροποίηση των προσδιορισμών της συγκεκριμένης λέξης, οι «αντρίκειες» επιφωνήσεις που εμφατίζουν την αμείωτη θέρμη των υψηλών συναισθημάτων φιλίας και την υποκατάσταση της σωματικής επαφής από την επιστολή («Σας σφίγγω το χέρι/τον ώμο πάντα»), η στερεότυπη υπογραφή («Ν»), και από την άλλη, η αξιοπαρατήρητη χρήση του πληθυντικού της ευγένειας σε όλη τη διάρκεια της πολύχρονης επιστολογραφίας, υπογραμμίζουν το κλίμα της ευγενούς σχέσης και τη μοναδικότητα του πολύτιμου συνοδοιπόρου παραλήπτη και της επιστολικής επικοινωνίας στην υπαρξιακή και διανοητική μοναχική περιπέτεια του desperado στοχαστή και λογοτέχνη: «Είμαι πάντα μαζί σας και πάντα χαίρουμαι γιατί υπάρχετε».[15]

Νίκος Καζαντζάκης και Παντελής Πρεβελάκης στο Gottesgab της Τσεχοσλοβακίας (1932)

______________________________

[1] Με αφορμή το 2017 ως έτος αφιερωμένο στον Νίκο Καζαντζάκη η μελετήτρια δημοσιεύει απόσπασμα σχετικό με τον Κρητικό συγγραφέα ως επιστολογράφο από την υπό έκδοση διδακτορική διατριβή της με τίτλο Συμβολή στη Νεοελληνική Επιστολογραφία. Ο επιστολογράφος Σεφέρης. Η αλληλογραφία του με τον Ευάγγελο Λουίζο (υποστήριξη: ΕΚΠΑ 2011).

[2] Συν τέσσερα γράμματα της Ελένης Καζαντζάκη, με τα οποία κλείνει ο τόμος Τετρακόσια γράμματα. Τα γράμματα της Ελένης – η μοίρα της συζύγου που «κλείνει» συχνά την αλληλογραφία του πνευματικού άνδρα – μαρτυρούν, μέσα στη συγκινησιακή τους φόρτιση με την αφήγηση του τελευταίου διαστήματος της ζωής και του τέλους του συγγραφέα, εκφραστική και πνευματική ταύτιση με τον Καζαντζάκη.

[3] Νίκος Καζαντζάκης, Επιστολές προς Γαλάτεια, Εισαγωγή-σχόλια Έλλης Αλεξίου, β΄έκδοση, Δίφρος 1984, σελ. 14^α, «Εισαγωγή της Έλλης Αλεξίου».

[4] Μηνάς Δημάκης, Καζαντζάκης. Επιστολές Καζαντζάκη στον Μηνά Δημάκη-Σχόλια. [Εκδόσεις] Το Ελληνικό Βιβλίο, Αθήνα 1975.

[5] Τα ζητούμενα της αλληλογραφίας Καζαντζάκη προσδιόρισε διαυγέστατα ο Π.Δ.Μαστροδημήτρης στα δημοσιεύματά του: α) «Φιλολογικά ζητούμενα για το έργο του Καζαντζάκη», στον τόμο του ιδίου: Προοπτικές και Προσεγγίσεις. Μελέτες νεοελληνικής φιλολογίας, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1991, σελ. 133-135, και  β) «Αποτιμήσεις και φιλολογικά ζητούμενα της επιστολογραφίας του Νίκου Καζαντζάκη», Ημερίδα για τον Νίκο Καζαντζάκη, Τρίτη, 27 Νοεμβρίου 2007,  Πρακτικά, Ακαδημία Αθηνών, Αθήναι 2010,  σελ. 51-58 (και ανάτυπο) [α΄ δημοσίευση: «Αποτιμήσεις και ζητούμενα της καζαντζακικής αλληλογραφίας», Νέα Εστία, τόμ. 162, τεύχ. 1806, Αφιέρωμα στον Νίκο Καζαντζάκη, Δεκ. 2007, σελ. 1192-1199].  Στο δεύτερο δημοσίευμα ο Μαστροδημήτρης αποτιμά το σύνολο της εκδεδομένης καζαντζακικής αλληλογραφίας καταδεικνύοντας με πολλαπλή τεκμηρίωση την αξία της. Εμείς επιθυμούμε να δώσουμε έμφαση στη δημοσίευση όχι μόνο της επιστολογραφίας αλλά της αλληλογραφίας Καζαντζάκη, καθώς σημαντικότατος είναι για τη συγγραφή και την αποτίμηση των επιστολών του ο ρόλος των αλληλογράφων του.

[6] Ο Πρεβελάκης αποδίδει την παράλειψη των δικών του επιστολών στην αποφυγή περαιτέρω διόγκωσης του τόμου με 400 επιπλέον σελίδες και επιφυλάσσεται για το μέλλον (Τετρακόσια γράμματα, σελ. πη΄, «Η Μέθοδος της έκδοσης»).

[7] Η πρόθεση του Πρεβελάκη είναι ορατή και στην Εισαγωγή με τον εύγλωττο τίτλο «Σχεδίασμα Εσωτερικής Βιογραφίας» και με τη διάκριση των επιστολών σε επιμέρους χρονικές ενότητες των οποίων προτάσσονται πίνακες των γεγονότων της ζωής του Καζαντζάκη με τίτλο «Τα Βιογραφικά».

[8] Η Αναφορά στο Γκρέκο περιέχει τον απολογισμό της ζωής του Καζαντζάκη έως το 1924, χρονιά κατά την οποία ξεκινά τη συγγραφή της Οδύσσειας. Για τα μετέπειτα τριάντα έτη μόνη «πρώτη πηγή» αποτελούν τα 400 γράμματα (Τετρακόσια γράμματα, σελ. κγ΄, σημ.2, «Ο Καζαντζάκης. Σχεδίασμα εσωτερικής βιογραφίας» του Πρεβελάκη).

[9] Τετρακόσια γράμματα, σελ. ια΄, «Ο Καζαντζάκης. Σχεδίασμα εσωτερικής βιογραφίας» του Πρεβελάκη.

[10] Τετρακόσια γράμματα, ό.π.

[11] Τετρακόσια γράμματα, σελ. ις΄-ιζ΄, «Ο Καζαντζάκης. Σχεδίασμα εσωτερικής βιογραφίας» του Πρεβελάκη.

[12] Δυνατότητες παραλληλισμού και σύγκρισης της επιστολογραφίας Καζαντζάκη με την επιστολογραφία Παλαμά και Σικελιανού εντόπισε ήδη ο Μαστροδημήτρης («Αποτιμήσεις και φιλολογικά ζητούμενα της επιστολογραφίας του Νίκου Καζαντζάκη», όπου στη σημ. 5, σελ. 53-54).

[13] Τα γράμματα στον Πρεβελάκη μοιάζουν με πολιτικά δοκίμια διαχρονικής προοπτικής εκτιμά ο Μαστροδημήτρης («Αποτιμήσεις και φιλολογικά ζητούμενα της επιστολογραφίας του Νίκου Καζαντζάκη», όπου στη σημ. 5, σελ. 55).

[14] Μαστροδημήτρης, «Αποτιμήσεις και φιλολογικά ζητούμενα της επιστολογραφίας του Νίκου Καζαντζάκη», όπου στη σημ. 5, σελ. 55-56.

[15] Επιστολή 3.2.1930, Τετρακόσια γράμματα, σελ. 178.