Το γυναικείο σώμα και η Πορφυρή Δούλη

Γράφει η Βιολέττα-Ειρήνη Κουτσομπού // *

Το σώμα πρέπει να είναι δικό μας.

Ούτε του κράτους, ούτε της αγοράς

Σίλβια Φεντερίτσι

Η Margaret Atwood ξεκινά το ποίημά της «At the Tourist Centre in Boston» γράφοντας «Είναι η χώρα μου κάτω από γυαλί, Ένα λευκό ανάγλυφο -Χάρτης με κόκκινες κουκίδες για τις πόλεις, Τόσο μικρές στο μέγεθος του τοίχου». Διαβάζοντας τους στίχους αυτού του ποιήματος και αφού είχα τελειώσει το βιβλίο της συγγραφέως «Η ιστορία της Πορφυρής Δούλης» (The Handmaid’s Tale) άρχισαν να εγείρονται μέσα μου ερωτηματικά, σκέψεις και προβληματισμοί σχετικά με την κοινωνία και ιδιαίτερα με το γυναικείο σώμα και το ρόλο του σ’ αυτή. Η Margaret Atwood αφήνει ένα εσώκλειστο σημείωμα στο τέλος του βιβλίου της για τον αναγνώστη, στο οποίο οφείλω να ομολογήσω δεν είχα δώσει την προσοχή που έπρεπε. Η Atwood προκαλεί την προσοχή μου, λοιπόν, από τον ισχυρισμό της ότι η φανταστική κατάσταση που περιγράφει στο βιβλίο της δεν είναι στην πραγματικότητα επινόημα, αλλά μια κοινωνία θεοκρατίας και ένας ολοκληρωτισμός που υπήρχε πάντα και εξακολουθεί να υπάρχει στον κόσμο.

Πρόκειται για ένα τυπικό δυστοπικό μυθιστόρημα τοποθετημένο στις ΗΠΑ το οποίο παρουσιάζει ένα ζοφερό μελλοντικό όραμα σχετικά με τη θέση των γυναικών, οδηγώντας στη μείωση της εικόνας τους σε μηχανή παραγωγής παιδιών μέσα από ένα ολοκληρωτικό, θεοκρατικό κράτος τη «Δημοκρατία του Γιλεάδ», όπως ονομάζεται. Ένα καθεστώς που επιστρέφει στον τρομοκρατικό φανατισμό των πρώτων πουριτανών και στηρίζεται στην «κατά γράμμα» εφαρμογή της Βίβλου, για να καταπολεμήσει την υπογεννητικότητα και τη στειρότητα. Ένας κύκλος φανατικών κυριεύει με πραξικόπημα την εξουσία και, μεταξύ άλλων, ιδρύει τάγματα «γυναικών ικανών προς τεκνοποίησιν», τις λεγόμενες «πορφυρές». Οι γυναίκες αυτές αποσπώνται δια της βίας από τις οικογένειές τους, τα παιδιά τους, τους άντρες τους· τους αφαιρείται το δικαίωμα της ιδιοκτησίας και το δικαίωμα να φέρουν επώνυμο, να διαβάζουν και να γράφουν. Η «δουλειά» τους είναι να υπηρετούν τα σπίτια της άρχουσας αλλά άγονης τάξης. Αποκαλούνται δε «η του Φρεντ», «η του Φρανκ», κατά το όνομα του ιδιοκτήτη τους.

Η αφηγήτρια της ιστορίας είναι η Offred η οποία κάτω από τη μάσκα της παθητικότητας και της απαισιόδοξης στάσης της, είναι κάθε άλλο παρά μια ήσυχη και ελεγχόμενη πορφυρή δούλη. Αντιθέτως, προσπαθεί με νύχια και με δόντια να διατηρήσει την ταυτότητά  της διερευνώντας τον εσώτερο εαυτό της και αντλώντας τη δύναμή της μέσω του σώματός της ενώ ταυτόχρονα ανακατασκευάζει μέσω της εσωτερικής αφήγησης, τη ζωή και το εγώ της. Η αναδρομική αφήγηση και η ικανότητά της αυτή φαίνεται να την ισχυροποιεί τόσο βαθιά ώστε να ξεπερνά τα δεσμά του σωματικού περιορισμού με τέτοιο τρόπο που επιτυγχάνει να αφηγείται την ιστορία μιας οποιασδήποτε Offred και τελικά μέσα από αυτή τη διαδικασία καταφέρνει να ξανακερδίσει την αυτοκυριαρχία της με ένα καθαρά προσωπικό τόνο. Εντούτοις, το σώμα της Offred είναι παγιδευμένο όπως το ζώο που πιάστηκε στην παγίδα του κυνηγού. Ο τρόπος που είναι εγκλωβισμένο το σώμα της Offred θυμίζει κομμάτια από ηρωίδες παραδοσιακών παραμυθιών. Η ίδια φέρνει στο μυαλό μας την Κοκκινοσκουφίτσα όχι μόνο λόγω χρώματος ρούχων αλλά επειδή το σώμα της τρέχει να εκτελέσει τις εντολές των άλλων αντίστοιχα θυμίζει τη Ραπουνζέλ καθώς τα μαλλιά της είναι ακούρευτα και μακριά αλλά καθώς περνά τον περισσότερο χρόνο μόνη της στο δωμάτιό της περιμένοντας προσταγές ανωτέρων της.

Το σώμα της έχει ένα σκοπό δοσμένο από το καθεστώς. Αναμένεται να μην κάνει τίποτα παρά να δουλέψει, να παράγει έργο και το έργο αυτό είναι να φέρει στη ζωή υγιή μωρά. Με όλους αυτούς τους περιορισμούς στο σώμα της το οποίο θεωρείται εθνική ιδιοκτησία σ’ αυτή τη γυναικεία δυστοπία, η Offred ανακαλύπτει κρυφά την εξουσία της μέσα από εκείνο κι ίσως αυτό είναι απ’ τα πιο σπουδαία μηνύματα που θα μπορούσαμε να πάρουμε από εκείνη. Η Jeanette Winterson στο βιβλίο της «The Gap of Time» γράφει: «Στην αρχή δεν υπήρχαν αντικείμενα-μόνο ενέργεια. Μετά, ύστερα από το Μπιγκ Μπάνγκ ή τη Δημιουργία, ανάλογα με τη θεώρηση του καθενός, ο ίδιος ο κόσμος έγινε ένα αντικείμενο (ή μετά-αντικείμενο;) γεμάτο άλλα αντικείμενα. Αυτά έπρεπε να ονομαστούν- η Ονοματοδοσία των Αντικειμένων. Αργότερα ακόμα, πολλά αντικείμενα εφευρέθηκαν: η Εφεύρεση των Αντικειμένων. Έπειτα, υπέθετε, με τους πολέμους και τη γενικότερη ανθρώπινη ηλιθιότητα, υπήρξε η Καταστροφή των Αντικειμένων. Και υπήρχαν Αντικείμενα του Πόθου». Το γυναικείο σώμα-εργαλείο που περιορίζεται να θεωρείται και να γίνεται εθνική περιουσία. Κλεισμένη στο δωμάτιό της, η ηρωίδα καταφέρνει χρησιμοποιώντας το κορμί της να προσδιορίσει την ύπαρξή της ως άτομο με αληθινή προσωπική ιστορία και αυτογνωσία. Μερικές φορές «ακούει» κάτι μέσα στο σώμα της να καταρρίπτεται. Η ίδια αισθάνεται να καταστρέφεται εξαιτίας του διαχωρισμού του σώματος και της ψυχής της. Αγωνίζεται να διατηρήσει τον τρόπο που υπήρχε στο παρελθόν. Μέσα από την προσπάθεια διατήρησης της ταυτότητάς της, αυτή η εμπειρία του χωρισμού του σώματος και του εαυτού της, επιτρέπει στην Offred να καταλάβει πώς το γυναικείο σώμα είναι το αντικείμενο του βλέμματος, το αντικείμενο της επιθυμίας και φτάνει στο τέλος να μετατρέπεται το ίδιο απλά σε αντικείμενο.

Το καθεστώς έχει πετύχει. Μετατρέποντας το θηλυκό σώμα σε αντικείμενο, η Δημοκρατία της Γιλεάδας διεισδύει την εξουσία της σε ολόκληρο το έθνος. Τα γυναικεία κορμιά, όπως συμβαίνει εδώ στις Πορφυρές Δούλες, μελετώνται λεπτομερώς και εξηγούνται οι τρόποι με τους οποίους το κορμί μπορεί να είναι υπάκουο, και ειδικά το γυναικείο. Οι γυναίκες αυτές είναι ένα παράδειγμα του πώς οι άνδρες στην εξουσία, όπως λόγου χάρη εδώ είναι οι λεγόμενοι Διοικητές και οι Άγγελοι, επιβραβεύονται από γόνιμες γυναίκες λαμβάνοντάς τες ως τρόπαια. Ομοίως, οι Παρθένες γίνονται νύφες στους Αγγέλους. Οι υπόγειες πόρνες είναι ένα άλλο παράδειγμα γυναικών- βραβείων που χρησιμοποιούνται για την τέρψη και την διασκέδαση των Διοικητών και των ξένων πελατών τους. Ως εθνική περιουσία, τα σώματα των γυναικών αναμένεται να είναι χρήσιμα και απολύτως
ελεγχόμενα από τους άνδρες στην εξουσία. Η Simon de Beauvoir υποστηρίζει ότι ο εαυτός χρειάζεται η ετερότητα προκειμένου να αυτοπροσδιοριστεί. Αυτό που ουσιαστικά ανακαλύπτει η Beauvoir στην διερεύνησή της όσον αφορά τη γυναίκα είναι ότι η γυναίκα ορίζεται ως ο Άλλος από τον άνδρα, ο οποίος άνδρας αναλαμβάνει το ρόλο του εαυτού. Άλλωστε, όπως η ίδια εξηγεί στο βιβλίο της «The Second Sex», η γυναίκα είναι το τυχαίο, το επουσιώδες, το αντίθετο του ουσιώδους. Ο Άνδρας είναι το υποκείμενο, αυτός είναι το απόλυτο-η γυναίκα είναι ο Άλλος. Για να είναι πιο αποτελεσματική, η Γιλεάδα εξουσιοδοτεί μερικές μη γόνιμες γυναίκες, τις λεγόμενες Θείες, να έχουν την απόλυτη δύναμη και εξουσία ελέγχου στο τάγμα των Πορφυρών, ώστε να ελέγχει η άρχουσα τάξη την κατάσταση δηλαδή ότι όλες οι γυναίκες εποπτεύονται και εκπαιδεύονται τόσο ιδεολογικά όσο και σωματικά. Κάθε θηλυκό σώμα που επαναστατεί πρέπει να τιμωρείται και να εκπαιδεύεται μέχρις ότου γίνει όργανο που να ακολουθεί την τάξη. Ο χωροταξικός έλεγχος στη Γιλεάδα είναι μια μορφή αυτού που ο Foucault ονομάζει «σκελετική δομή της κοινωνίας [με την] σύλληψη του σώματος και την αέναη παρατήρησή του». Έτσι, οι Θείες τιμωρούν βάναυσα ώστε να πετύχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα που η διοίκηση επιβάλλει: την απόλυτη υπακοή. Ναι, αυτό επιθυμούν. Ναι , είναι και αυτές γυναίκες. Ναι είναι αυτές που βασανίζουν και πονούν άλλες γυναίκες. Το φύλο που χαρακώνει βαθιά κι αλύπητα το σώμα του φύλου, με τις κόκκινες κηλίδες να στάζουν από τα χέρια γυναικών-εκτελεστικών οργάνων του δογματικού καθεστώτος.

Για την Δημοκρατία της Γιλεάδας, το γυναικείο σώμα αντιμετωπίζεται σαν να υπήρχε μόνο ένα σώμα, σαν από πάντα, σαν ένα συλλογικό θηλυκό σώμα. Οι γυναίκες αντιμετωπίζονται όχι ως άτομα, αλλά ως διαφορετικές ομάδες κοινωνικών ρόλων. Ανεξάρτητα από το ποια κοινωνική θέση έχει μια γυναίκα, το σώμα της δεν σημαίνει τίποτα άλλο παρά τη λειτουργία της και μπορεί να αντικατασταθεί από οποιοδήποτε άλλο με την ίδια λειτουργία. Κατά κάποιον τρόπο, όλος ο αυστηρός έλεγχος του νου και του σώματος των γυναικών ενσαρκώνει τη θεωρία της πειθαρχικής εξουσίας του Foucault (docile bodies). Για να καταστήσει κανείς τα γυναικεία σώματα χρήσιμα αλλά όχι επικίνδυνα, η πειθαρχία της Γιλεάδας κάνει πραγματικότητα το «δεν είναι πλέον απλώς μια τέχνη διανομής σωμάτων και συσσώρευσης χρόνου, αλλά σύνθεσης δυνάμεων προκειμένου να αποκτηθεί μια αποτελεσματική  μηχανή», κάνοντας μια ελεύθερη μετάφραση στα λόγια του Foucault. Ρίχνοντας μια γρήγορη ματιά στο τέλος του βιβλίου, δεν είναι δύσκολο να αντιληφθούμε πώς ούτε η κοινωνία πριν ούτε το καθεστώς της δημοκρατίας της Γιλεάδας ήταν διαφορετική τόσο από αυτή που δημιουργήθηκε στη μετά-Γιλεάδας εποχή. Συγκεκριμένα, η πατριαρχική κυριαρχική δύναμη που εξακολουθεί να δραστηριοποιείται στην κοινωνία και μετέπειτα. Το θηλυκό σώμα έχει πάντα αντιμετωπιστεί ως αντικείμενο ανδρικής κυριαρχίας αλλά και γυναικείας κακομεταχείρισης μέσω αυτής της κυριαρχίας.

Ανάμεσα σε ένα παρελθόν πραγματικών γεγονότων και σε μια δυστοπία, το σήμερα που βρίσκει το γυναικείο σώμα; Ποια η θέση των θηλυκών σωμάτων σήμερα; στον κόσμο αυτό; Όχι, δεν θα δώσω απαντήσεις, δεν είναι αυτός ο στόχος του άρθρου αυτού. Περισσότερο θα ‘θελα να προβληματίσω μέσα από ένα λογοτεχνικό κείμενο για να σκεφτούμε όλοι το που τελικά θεωρούμε ότι βρίσκεται το γυναικείο σώμα σ’ αυτή τη μεταμοντέρνα περίοδο της ιστορίας. Ο βασικός μου προβληματισμός είναι που τοποθετούμαστε οι γυναίκες σ’ όλο αυτό το κομμάτι. Ζούμε κάτω απ αυτό το γυαλί της κοινωνίας, των social media, μιας πλασματικής πραγματικότητας όπου τα γυναικεία κορμιά και η ομορφιά αποτιμώνται περισσότερο από άλλα πιο προσωπικά χαρακτηριστικά, πιο ανθρώπινα με αυτά του φαίνεσθαι. Με το λευκό ανάγλυφο μάλλον κομματιασμένο και το ερώτημα παραμένει καρφωμένο στον πίνακα του μυαλού μου. Θέλουμε να είμαστε κόκκινες κουκίδες;

Βιβλιογραφία

• Atwood, Margaret. The Handmaid’s Tale. London: Virago Press, 1985.
• Cixous, H, Beran, Carol L. “Images of Women’s Power in Contemporary Canadian Fiction by Women.” Studies in Canadian Literature. 15. 2, 1990.
• Cixous, Helene. “The Laugh of The Medusa.” Feminisms. New Jersey: Rutgers UP, 1991.
• De Beauvoir, Simone. The Second Sex. Information as retrieved from the website  http://socialpolicy.grl
• Foucault, Michel. The History of Sexuality: An Introduction. Volume I Trans. Robert Hurley New York: Vintage Books, 1980.
• Foucault, Michel. Discipline & Punish: The Birth of the Prison Paperback. Vintage Books, 1995
• Malak, Amin. “Margaret Atwood’s The Handmaid’s Tale and the Dystopian Tradition.” Canadian Literature 112 Spring, 1987

* Η Βιολέττα-Ειρήνη Κουτσομπού [MBPsS (BA, MA, Dip.CounsPsy, MSc) είναι Εκπαιδεύτρια σε Θέματα Ψυχικής Υγείας – Καθηγήτρια Αγγλικής Φιλολογίας