Για το “Σώμα γυμνό”

Γράφει η Λίλια Τσούβα //

 

Φιλολογικός Όμιλος Ελλάδος «Σώμα γυμνό», Ποίηση και ποιητική στο έργο της Χλόης Κουτσουμπέλη. Μελετήματα, εκδ. Γράφημα Θεσσαλονίκη, 2023

Μεγάλη χαρά και τιμή για εμένα, ανάμεσα σε εκλεκτές ομιλήτριες και εκλεκτούς παρευρισκομένους, να αναφερθώ σήμερα στον συλλογικό τόμο «Σώμα γυμνό» του Φιλολογικού Ομίλου Ελλάδος. Και μεγαλύτερη χαρά και τιμή γιατί ο τόμος είναι αφιερωμένος στις πνευματικές δημιουργίες της Χλόης Κουτσουμπέλη, μιας εμβληματικής λογοτέχνιδας του καιρού μας, που ανανέωσε την τέχνη του λόγου και με την ιδιαιτερότητα της φωνής της δημιούργησε σχολή. Ευχαριστώ τον Φιλολογικό Όμιλο Ελλάδος για την εμπιστοσύνη και τη χαρά αυτή και θα ήθελα εξαρχής να τον συγχαρώ για δύο πρωτοβουλίες του που αφορούν το συλλογικό αυτό έργο. Πρώτον γιατί επέλεξε να επιβραβεύσει με τον τρόπο αυτό μία λογοτέχνιδα, μία γυναίκα και μάλιστα νέα, στην ακμή της δημιουργίας της -στη χώρα μας είθισται να επιβραβεύουμε μετά θάνατον τους καλλιτέχνες- και δεύτερον γιατί θέτοντας στόχους υψηλούς ως προς τη βιβλιογραφία και την έκταση των κειμένων, έστρεψε προς την επιστημονική έρευνα, συνεπικουρώντας στην ανανέωση των ερμηνειών της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Η κριτική θεωρία είναι καλό να πορεύεται παράλληλα με το δημιουργικό έργο. Σπουδαίοι κριτικοί μας, όπως ο Τάκης Καγιαλής, ο Τάκης Καρβέλης, ο Ανδρέας Καραντώνης, ο Αλέξης Ζήρας, η Νόρα Αναγνωστάκη, η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, παλαιότερα ο Τέλλος Άγρας, ο Κωστής Παλαμάς και άλλοι πολλοί, με τις εμπεριστατωμένες κρίσεις και μελέτες τους δεν ανέδειξαν απλώς την αξία της ανθρώπινης δημιουργίας αλλά συνετέλεσαν στην προαγωγή της αισθητικής θεωρίας και τέχνης.

Στο βιβλίο του «Απόψεις περί κριτικής», ο ποιητής Τάκης Σινόπουλος αναφέρει ότι ο κριτικός είναι και ο ίδιος συγγραφέας. Στην προσπάθειά του να ξαναδημιουργήσει -αν αυτό είναι εφικτό- την πραγματικότητα του έργου, να γεφυρώσει δηλαδή το χάσμα ανάμεσα στον συγγραφέα και σε αυτό, εγκαθιστά τη δική του προσωπική πραγματικότητα. Ακόμη και αν είναι αρνητική αυτή η πραγματικότητα, ακόμη και αν είναι απομακρυσμένη από το έργο, είναι πάντοτε αποδεκτή και χρήσιμη, με την προϋπόθεση να πηγάζει από ανιδιοτέλεια και πνευματικό πάθος.

Η παρουσία τόσων μελετημάτων στον τόμο «Σώμα γυμνό» για το έργο της Χλόης Κουτσουμπέλη όχι απλώς γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα στη συγγραφέα και τα δημιουργήματά της, αλλά συνιστά προσφορά στα γράμματα. Οι συγγραφείς Έφη Χ. Πέτκου, Διώνη Δημητριάδου, Μάνια Μεζίτη, Σοφία Σκλείδα, Αντωνία Καππέ, Αφροδίτη Διαμαντοπούλου, Γεώργιος Ορφανίδης, Δέσποινα Καϊτατζή-Χουλιούμη, Σοφία Πολίτου-Βερβέρη, Κωνσταντίνος Λίχνος, που καταθέτουν στον τόμο τα σκιρτήματα και τις αναλαμπές της σκέψης τους, εργάστηκαν με ανιδιοτέλεια και πνευματικό πάθος, όπως η ποιήτρια και μεταφράστρια Κατερίνα Λιάτζουρα που συνέθεσε την κατατοπιστική εισαγωγή και ο Δημήτρης Παπακωνσταντίνου που έγραψε τον πρόλογο.

Παιδί της Θεσσαλονίκης η Χλόη Κουτσουμπέλη, μιας πόλης γοητευτικής και με πλούσια ιστορία, εργάστηκε στην Τράπεζα μετά τις σπουδές της στη Νομική. Συνδυάζοντας αρμονικά τις γήινες ενασχολήσεις ενός Τραπεζικού συστήματος, τις βαθιά ανθρώπινες ανάγκες όπως η δημιουργία οικογένειας και η μητρότητα, με τον ιδεαλισμό, την ουτοπία της λογοτεχνίας, έχει προσφέρει ένα πλούσιο έως σήμερα έργο, βραβευμένο με τις υψηλότερες τιμές από τη χώρα μας.

Έντεκα ποιητικές συλλογές, τρία μυθιστορήματα και δύο θεατρικά. Η ποιητική της συλλογή «Οι ομοτράπεζοι της άλλης γης» (εκδόσεις Γαβριηλίδης 2016) τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο ποίησης το 2017. Το μυθιστόρημά της «Ο βοηθός του κυρίου Κλάιν» (εκδόσεις Μελάνι 2020) υπήρξε υποψήφιο για το Athens Prize of literature. Το θεατρικό της «Ορφέας στο μπαρ» ανέβηκε στο θέατρο «Αγορά» στην Πάτρα, ενώ ποιήματά της μεταφρασμένα σε πολλές γλώσσες έχουν δημοσιευτεί σε ξενόγλωσσα περιοδικά και έχουν συμπεριληφθεί σε ελληνικές και ξένες ανθολογίες. Συλλογή ποιημάτων της με αρχαιόθεμες δημιουργίες, μεταφρασμένη από τον Ισπανό ποιητή Jose Antonio Moreno Jurado, εκδόθηκε στη Σεβίλλη.

Η απολύτως αποδεκτή επιλογή του Φιλολογικού Ομίλου να εστιάσει στο έργο της Χλόης Κουτσουμπέλη εκπορεύεται -μεταξύ των άλλων- και από το γεγονός ότι η λογοτέχνιδα χαίρει ευρείας απήχησης και αναγνώρισης. Κάποτε ρώτησαν τον Βρετανό σκηνοθέτη Πήτερ Μπρουκ ποια έργα θεωρεί διαχρονικά. Εκείνος απάντησε τα αυθεντικά. Και όταν τον ρώτησαν ποιο έργο θεωρεί αυθεντικό, είπε πως είναι αυτό που έχει να κάνει με ερωτήματα αιώνια. Τα έργα της Χλόης Κουτσουμπέλη απηχούν τα μεγάλα και αιώνια ερωτήματα της ύπαρξης: τον θάνατο, τον έρωτα, τη δημοκρατία, την πάλη ανάμεσα στο καλό και το κακό. Ψαύουν τους αρχέγονους φόβους μας, εμφαίνουν τους βαθύτερους σκοπούς της ζωής. Πολιτικό στην ουσία το περιεχόμενό τους, με την ευρύτερη σημασία του όρου, τη σχέση του πολίτη με την πόλη, και υπαρξιακό, συνιστά κραυγή αλήθειας. Ο φακός εστιάζει στα μεγάλα προβλήματα της ανθρωπότητας: τον ανθρωπισμό, την τέχνη, την αυτογνωσία, τον έρωτα, τη βία, την οικολογία, την προσφυγιά, τη γυναίκα. Κυρίως φωτίζει τις αποτυχίες του πολιτισμού, την αδυναμία του να συμβάλλει στην επικράτηση των αξιών της ισότητας, της αγάπης, της δικαιοσύνης.

Διαθέτοντας ισχυρή λογοτεχνική παιδεία η Κουτσουμπέλη, τις δημιουργικές της αναγνώσεις μετουσιώνει σε πονήματα που φέρουν τη σφραγίδα της. Γι΄ αυτό και τις περισσότερες φορές απευθύνεται σε μυημένους αποδέκτες, εξοικειωμένους με τα δημιουργήματα της τέχνης. Μισώντας την ευκολία, επεξεργάζεται τα όσα διαδραματίζονται με λοξή ματιά. «Πες την αλήθεια, αλλά πες την διαφορετικά», έλεγε η Αμερικανίδα ποιήτρια Έμιλυ Ντίκινσον. Και η Χλόη Κουτσουμπέλη χειρίζεται με τρόπο ευφυή την ανοικείωση, έναν όρο που εισήγαγαν -στις αρχές του προηγούμενου αιώνα- οι Ρώσοι φορμαλιστές, προκειμένου να εξηγήσουν μια αναγκαία, σύμφωνα με αυτούς, λειτουργία της λογοτεχνίας: την ανατροπή της συμβατικής γλώσσας και την έκφραση μέσα από την ιδιόμορφη σύνταξη, τη μεταφορά, τη μετωνυμία, τον ρυθμό, την παρομοίωση, ποικίλες αφηγηματικές τεχνικές. Για τους φορμαλιστές η λογοτεχνία είναι μια κατασκευή. Προβάλλει ξεκάθαρα τους μηχανισμούς που χρησιμοποιεί. Η απογύμνωσή τους υπενθυμίζει ότι αυτό που διαβάζουμε είναι κάτι τεχνητό, μια αυτόνομη κατασκευή, που δεν σχετίζεται άμεσα με την πραγματικότητα. Η αληθινή τέχνη, σύμφωνα με αυτούς, δεν πρέπει να είναι μια σκιά της πραγματικότητας, μια αντανάκλαση του κόσμου γύρω μας, αλλά μια ιδιόμορφη αναδιοργάνωση, μια ανασημασιοδότησή του.

Ιδιαιτέρως ανοικειωτικό το καλλιτεχνικό σύμπαν της Κουτσουμπέλη, αποτυπώνει τις εμπειρίες μέσω της ανασηματοδότησης των αρχαίων μύθων, μέσω του παράδοξου, της δυστοπίας. Με τρόπο εικαστικό επίσης και ευφάνταστο. Στο βάθος πολλών συνθέσεων υποφώσκει η ειρωνεία, ο σαρκασμός. Ο λόγος γεμάτος συμβολισμούς, αλληγορίες, προσωποποιήσεις, μεταφορές, μετωνυμίες, υπερρεαλιστικές εικόνες, αναπαραστάσεις δηλαδή συνειρμικές που ξεπηδούν από το ασυνείδητο, όπως συμβαίνει με τα όνειρα.

Τα συγκεντρωτικά μελετήματα του τόμου «Σώμα Γυμνό» αναδεικνύουν με τρόπο αποτελεσματικό την πολυποίκιλη και πολυπρόσωπη δημιουργία της Χλόης Κουτσουμπέλη. Εισχωρούν στον πολυδαίδαλο κόσμο της. Τα περισσότερα εστιάζουν στην ανατρεπτική χρήση που κάνει του μύθου στην ποίησή της, στο εντελώς ανοίκειο περιβάλλον που δημιουργεί. Επισημαίνουν επίσης την καταβύθιση στο ασυνείδητο, τη χρήση αρχετύπων. Το μοτίβο της ματαίωσης που κατακλύζει το έργο της ακόμη και στο θέμα του έρωτα, αναλύεται διεξοδικά, όπως και η ανάδειξη του ρόλου της γυναίκας, η αποδόμηση της πατριαρχικής σκέψης μέσω της παρουσίας γυναικείων μορφών που επανέρχονται, πρόσωπα υπαρκτά ή επινοημένα, λογοτεχνικά ή των ιερών κειμένων: Αντιγόνη, Πηνελόπη, Σφίγγα, Λίλιθ. Επισημαίνουν την τόλμη της στην έκφραση του πόθου και της ηδονής, την παρουσία της Θεσσαλονίκης, αναλύουν το ζήτημα της λογοτεχνικής γενιάς, της γυναικείας γραφής, με την έννοια της αποτύπωσης στο έργο έμφυλων στερεοτύπων, την παρουσία του ζωικού βασιλείου, την πλούσια διακειμενικότητα –τη συνομιλία των έργων με δημιουργήματα της τέχνης.

Ένα αυστηρό μάτι θα έψεγε ίσως το έργο για μερίκευση, ότι το διέπει απουσία ευρύτερης θέασης και θεωρητικολογία. Θα αδικούσαμε έτσι το όλο εγχείρημα. Η συγκέντρωση τόσων εμπεριστατωμένων μελετών σε έναν τόμο για μία σπουδαία ποιήτρια του καιρού μας αποτελεί καινοτομία, όμως και κοινωνικής απήχησης δημιουργία. Πρώτον γιατί προσεγγίζει τις βασικές πλευρές του έργου της Χλόης Κουτσουμπέλη, απογυμνώνοντας τους μηχανισμούς του σύμφωνα με τις αντιλήψεις των φορμαλιστών -ο τίτλος «Σώμα γυμνό» παραπέμπει σε αυτό-, δεύτερον γιατί με την επιμονή του Φιλολογικού Ομίλου Ελλάδος προς μία επιστημονικού τύπου καταγραφή, ανεβάζει ψηλά τον πήχη των μελλοντικών αναγνωστικών απαιτήσεων. Η επιχειρηματολογικού τύπου προσέγγιση προάγει τον αποφαντικό λόγο και την έρευνα, απαλείφει τη ρητορεία και την κενολογία. Η πλούσια βιβλιογραφία, από την άλλη, αποτελεί οδηγό για το έργο της Χλόης Κουτσουμπέλη και γενικότερα για τη λογοτεχνία, ενώ οι προσωπικές φωνές των μελετητών συνιστούν αποτύπωμα των κοινωνικών και αισθητικών αρχών της εποχής μας.

Καταξιώνοντας έτι περαιτέρω τον Φιλολογικό Όμιλο Ελλάδος για τις πρωτοβουλίες του ο τόμος «Σώμα γυμνό» συνιστά εφαλτήριο για οποιονδήποτε στο μέλλον επιθυμεί να μελετήσει τη δυναμική του έργου της Χλόης Κουτσουμπέλη. Απλοί αναγνώστες και αναγνώστριες, εκπαιδευτικοί, σπουδάστριες, σπουδαστές, μπορούν στο εξής να ανατρέχουν σε αυτόν. Η ύπαρξή του αποτελεί πλούτο για τη νεοελληνική μας γραμματεία, ενώ αποτίει φόρο τιμής προς μία σημαντική συγγραφέα του καιρού μας, μια γυναίκα που με τις δημιουργίες της δοξάζει τη Θεσσαλονίκη και την Ελλάδα.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Το κείμενο αποτέλεσε παρουσίαση του τόμου «Σώμα γυμνό» που εξέδωσε ο Φιλολογικός Όμιλος Ελλάδος για το έργο της Χλόης Κουτσουμπέλη. Η παρουσίαση έγινε στις 6.4.2024, στο Βιβλιοπωλείο Μαλλιάρης της Θεσσαλονίκης.