Ο κρυπτογραφημένος Καβάφης

Γράφει η Σταυρούλα Δημητρίου //

 

Κρυπτογραφημένη λέξη ερωτικού πάθους του Καβάφη σε ιστορικοφανές ποίημά του με ανάγραμμα της ίδιας λέξης

Κρυπτογραφημένα, στίχος και λέξεις, ομοίως, ερωτικού πάθους μέσα στο ίδιο ποίημα

Μια (προσωπική μου) αναλυτική προσέγγιση του ποιήματος του Καβάφη ‘’ΤEMEΘΟΣ, ΑΝΤΙΟΧΕΥΣ 400 μ.Χ’’, (Προδημοσίευση μέρους Μελέτης μου υπό έκδοση με τίτλο: ‘’Η μυστική γραφή στην ποίηση του Καβάφη’’).

Επειδή μου αρέσει ο συμβολισμός των ποιητών και η ενδιάθετη κρυπτογραφημένη επιθυμία τους μέσα στην τέχνη της Ποιητικής τους. Όπως ο Καβάφης.

Και επειδή η υψηλή ποίηση, όπως του Καβάφη, ουδέν περιττόν επιτρέπει στο κείμενο. Και οι λέξεις, μελετημένες, παραδίνονται στον μυημένο αναγνώστη να τις αποκρυπτογραφήσει. Για να επιβεβαιωθεί ο κανόνας που είπε ο Starobinski, ότι ‘’Κάθε κείμενο περιέχει και περιέχεται’’.

«Τέμεθος, Αντιοχεύς• 400 μ.X.»

Στίχοι του νέου Τεμέθου του ερωτοπαθούς.

Με τίτλον «Ο Εμονίδης»— του Aντιόχου Επιφανούς

ο προσφιλής εταίρος• ένας περικαλλής

νέος εκ Σαμοσάτων. Μα αν έγιναν οι στίχοι

θερμοί, συγκινημένοι είναι που ο Εμονίδης

(από την παλαιάν εκείνην εποχή•

το εκατόν τριάντα επτά της βασιλείας Ελλήνων!—

ίσως και λίγο πριν) στο ποίημα ετέθη

ως όνομα ψιλόν• ευάρμοστον εν τούτοις.

Μια αγάπη του Τεμέθου το ποίημα εκφράζει,

ωραίαν κι αξίαν αυτού. Εμείς οι μυημένοι

οι φίλοι του οι στενοί• εμείς οι μυημένοι

γνωρίζουμε για ποιόνα εγράφησαν οι στίχοι.

Οι ανίδεοι Aντιοχείς διαβάζουν, Εμονίδην.

Με την πρώτη αισθητική ανάγνωση του ποιήματος αντιλαμβανόμαστε ότι ο Καβάφης μας πληροφορεί για τα εξής 9 σημεία:

1. Ότι ένας άλλος ποιητής ονομαζόμενος ‘’Τέμεθος’’, ο οποίος ερωτευόταν εύκολα (ερωτοπαθής και πιθανώς φανταστικό πρόσωπο), έγραψε ένα ποίημα με τίτλο «Ο Εμονίδης» και είναι αφιερωμένο στον προσφιλή εταίρο του βασιλιά της Συρίας Αντιόχου Δ΄ του Επιφανούς.
2. Ότι ο νέος αυτός ήταν εξαιρετικής ομορφιάς και κατάγονταν από τα Σαμοσάτα, την πρωτεύουσα, δηλαδή, της Κομμαγηνής (πιθανώς φανταστικό πρόσωπο και ο Εμονίδης).
3. Ότι ο (φανταστικός) ποιητής Τέμεθος, όπως λέει ο τίτλος στο ποίημα του Καβάφη, κατάγονταν από την Αντιόχεια και τοποθετείται χρονικά στο 400 μ.Χ., (μια χρονολογία, που την συναντάμε άλλες δύο φορές στην ποίηση του Καβάφη και καθόλου τυχαία: Θέατρον της Σιδώνος, 400 μ.Χ, Νέοι της Σιδώνος, 400 μ.Χ).
4. Ότι ο Καβάφης μας εξηγεί, ότι οι θερμοί στίχοι του ποιήματος, εκφράζουν συγκίνηση για τον Εμονίδη, που έζησε σε μιαν άλλη εποχή, την εποχή ‘’της βασιλείας των Ελλήνων’’ το 137 π.Χ και λίγο πιο πριν.
5. Ότι ο ‘’Εμονίδης’’ ετέθη στο ποίημα ‘’ως όνομα ψιλόν, ευάρμοστον εντούτοις’’
6. Ότι το ποίημα αυτό το έγραψε ο Τέμεθος για κάποια δική του αγάπη, ωραία και ισάξια αυτού.
7. Ότι ο Καβάφης μας πληροφορεί ότι στο δικό του σύγχρονο παρόν υπάρχει ‘’κοινότητα μυημένων φίλων’’ του (φανταστικού ) ποιητή Τέμεθου, στην οποία εντάσσει και τον εαυτό του.
8. Ότι όλοι αυτοί ‘’οι μυημένοι στενοί φίλοι’’ του Τέμεθου, και ο ίδιος ο Καβάφης, γνωρίζουν ότι το ποίημα είναι ένα ‘’άλλοθι’’ του Τέμεθου και ότι το έγραψε για κάποιον άλλον τον οποίο γνωρίζουν.
9. Και στον τελευταίο στίχο, ειρωνευόμενος ο Καβάφης μας λέει ότι ‘’οι ανίδεοι Αντιοχείς (συμπατριώτες του ποιητή Τέμεθου) διαβάζουν ‘’Εμονίδην’’.

Σε μια δεύτερη όμως ανάγνωση, από τους δύο τελευταίους στίχους γεννώνται στον αναγνώστη τα εξής δύο ερωτήματα:

1) Για ποιό ‘’παρόν’’ μιλάει ο Καβάφης όταν μας λέει ότι ‘εμείς οι μυημένοι στενοί φίλοι του γνωρίζουμε για ποιόνα εγράφησαν οι στίχοι’’; Για το παρόν του ίδιου του Καβάφη όταν έγραφε το ποίημα ή κατά μίμησιν καθιστά τον εαυτό του σύγχρονο του Τέμεθου;

Και 2), το πλέον σημαντικό, ποιό είναι αυτό που διαβάζουν λάθος οι ”ανίδεοι Αντιοχείς”, επανερχόμενος στο στίχο ο Καβάφης στο 400 μ.Χ;

Επειδή ο ορισμός της κρυπτογραφίας (μυστικής γραφής) είναι ότι το ίδιο το ‘’κλειδί’’ της κρυπτογράφησης χρησιμοποιείται και στην αποκρυπτογράφηση.

Το ‘’κλειδί’’ της αποκρυπτογράφησης του τελευταίου στίχου, μας το έχει δώσει από το 1977 ο Καθηγητής της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Πάντοβα Massimo Peri στο βιβλίο του ‘’Quattro saggi su Kavafis,Milano. Και είναι αξιοπερίεργο πώς οι δεκάδες αναλύσεις ελλήνων καβαφιστών, κυρίως πανεπιστημιακές, δεν έλαβαν υπόψη τους αυτή τη σημαντική πληροφορία του Ιταλού Καθηγητή και περιορίστηκαν σε ‘’επιπολής’’ αναλύσεις φιλολογικού υπομνηματισμού της πρώτης ανάγνωσης για το συγκεκριμένο ποίημα.

Με την μέθοδο, λοιπόν, του γλωσσολόγου Saussure, αυτήν του αναγράμματος, μας αποκαλύπτει ο Massimo Peri την κρυπτογραφημένη (αντεστραμμένη) λέξη στον δεύτερο στίχο του ποιήματος:

Εμονίδης——-emoniδis——–siδinome—— σοι δίνομαι

Ο Massimo Peri, λοιπόν, μας εξηγεί γιατί κατά την ειρωνεία του Καβάφη, οι ‘’ανίδεοι Αντιοχείς’’ διαβάζουν λάθος ’’Εμονίδην’’ αντί του ορθού ‘’Εμονίδης’’.

Ο Μ. Peri δεν προβαίνει σε συστηματική ανάλυση του ποιήματος, αλλά με την μέθοδο της ‘’διά της εις άτοπον απαγωγής’’ μας εξηγεί βήμα βήμα πώς έφθασε στην ανακάλυψη του αναγράμματος, και ξεδιπλώνοντας τον καμβά της τριπλής και εναλλασσόμενης χρονολόγησης μέσα στο ποίημα (400 μ.Χ, 137 π.Χ και ασαφές ”ποιητικό” παρόν) και περιοριζόμενος μόνον σ’ αυτό, θέτει ερωτήματα και απαντήσεις, που τον οδήγησαν στη τόσο χρήσιμη ανακάλυψη του αναγράμματος.

Και αυτό στάθηκε η αφορμή για την δική μου αναλυτική προσέγγιση.

Γιατί θεωρώ ότι ο Καβάφης δεν ήταν τόσο αυτάρκης στα ερωτικά του ποιήματα, ώστε κατά ποιητική μίμηση να εκφράσει το ερωτικό του πάθος σε ολόκληρο ποίημα με ένα μόνο ρήμα, το ‘’σοι δίνομαι’’. Όταν μάλιστα γνωρίζουμε ότι ήταν βαθύς γνώστης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και γραμματείας, και με την αξιωματική παραδοχή της ομοφυλοφιλίας του και το συμπλέγματός του που ο ίδιος βίωνε, είναι βέβαιον ότι τα ‘’ηδονικά’’ του ποιήματα τα ‘’έντυνε’’ πολύ καλά πριν τα βγάλει στο φως της ποίησης, γράφοντας κρυπτογραφικά. Και είναι βέβαιον ότι μιμήθηκε στην κρυπτογραφία αρχαίους έλληνες ποιητές, όπως για παράδειγμα τον Αρχίλοχο κ.ά, χρησιμοποιώντας λέξεις με την αρχέτυπη και κατά κυριολεξία αρχαία ελληνική σημασία τους.

Προχωρώντας τη δική μου αναλυτική προσέγγιση του ως άνω ποιήματος, ανατρέχω στο Ομηρικό Λεξικό του Georg Autenrieth, μεταφρασμένο στην Ελληνική ‘’Εν Αθήναις Τύποις και Αναλώμασι Π.Δ.Σακελλαρίου, 1890’’ και με έκπληξή μου διαβάζω:

-Ψιλός= γυμνός (από το ψαύω= ψηλαφώ, αγγίζω)

-Ευάρμοστος, από το ευ + αρμόζω, αρμόζω= συνταιριάζω θώρακα με σώμα

-Όνομα= φήμη

Όσον αφορά το ‘’εμείς οι μυημένοι στενοί φίλοι του’’, είναι προφανές ότι αναφέρεται σε ‘’κοινότητα ομοφυλοφίλων’’. Άλλωστε, στον πρώτο του στίχο του ποιήματος, ήδη μας έχει δώσει την ερωτική ταυτότητα του Τέμεθου: ‘’του ερωτοπαθούς’’, δηλ.του ‘’ομοφυλόφιλου’’, δεδομένου ότι δεν θα βρει ο αναγνώστης πουθενά την λέξη ‘’ομοφυλόφιλος’’. Αντιθέτως, δίνει διάφορους ορισμούς, όπως πχ. αισθητής, στο ποίημα ‘’Η προθήκη του Καπνοπωλείου’’, ’’Το πέρασμα’’ κ.ά.

Ώστε, από τον στίχο ‘’όνομα ψιλόν, ευάρμοστον εντούτοις’’ και από το ανάγραμμα της λέξης ‘’Εμονίδης’’, να αποκρυπτογραφείται στίχος, σε ελεύθερη απόδοση ’’Σου δίνομαι, σώμα, φημισμένο γυμνό, που συνταιριάζεις με το σώμα μου’’. Μιλώντας προφανώς στον εραστή του, κατά ποιητική μίμηση, του οποίου ή των οποίων το όνομα ποτέ δεν έχει δώσει στην ποίησή του. Και ώστε το ποίημα όλο να αποτελεί το ”άλλοθι” του Καβάφη για να εκφράσει ο ίδιος το ερωτικό του πάθος σε μια δική του ”ωραία και ισάξιά του” αγάπη, και όχι ο Τέμεθος, κατά ποιητική μίμηση ακριβώς με τα λόγια του στίχου.

Καθόλου τυχαίος ο χρονολογικός διασκελισμός στο ποίημα. Η χρονολογία ‘’400 μ.Χ’’ έχει ιδιαίτερη εννοιολογική σημασία για τον Καβάφη, αφού πλέον τότε έχει επικρατήσει ο χριστιανισμός κι έχει αλλάξει τα ήθη της κοινωνίας -, όπως είναι ο έρωτας. Έτσι, το πάθος για το κάλλος του σώματος ενός ωραίου νέου, που μέχρι το 137 π.Χ και πιο πριν ήταν αποδεκτό και εξυμνείτο, κυρίως με την ποίηση, τώρα ,το 400 μ.Χ, αντιμετωπίζεται ως κάτι το ανήθικο, ως αμαρτία.

Όσον αφορά τους ιστορικούς καμβάδες που ξεδιπλώνει ο ποιητής για να συνθέσει πολλά από τα ιστορικοφανή ποιήματά του (η κατηγορία ανήκει στους μελετητές), θα παραθέσω την άποψη (την οποία και ενστερνίζομαι) του κατ’ εξοχήν μελετητή του έργου του Καβάφη και βιογράφου του, του Τίμου Μαλάνου, πολέμιου αρκετές φορές του ποιητή, ο οποίος είπε: ‘’To πάθος του Καβάφη (η ομοφυλοφιλία του) είναι η βασική αφορμή για την επαφή του με την ιστορία. Προτίμησε τις μάσκες που του πρόσφεραν οι προηγούμενοι αιώνες. Εδιάλεγε το άψυχο πρόσωπο που του ταίριαζε μ’ εκείνα που τολμούσε να πει, και του δάνειζε το ιδιαίτερό του αίσθημα. Έκαμε έτσι ένα μεγάλο ταξίδι στις εποχές. Ταξίδεψε στην ιστορία όχι για να ανακαλύψει το άγνωστο, αλλά για να ζητήσει τις μάσκες. Το δράμα υπήρχε, έλειπαν οι ηθοποιοί’’.

Όσον αφορά τον αναφερόμενο παρόντα χρόνο στο ‘’εμείς οι μυημένοι στενοί φίλοι του γνωρίζουμε’’, αδιαμφισβήτητα είναι ο χρόνος του ποιητή, όταν γράφεται το ποίημα.

Επειδή η πιο κακή μοίρα ενός ποιητή είναι να τον διαβάζουν χωρίς να τον καταλαβαίνουν.

Επειδή ο ίδιος ο Καβάφης στο ποίημα ‘’Κρυμμένα’’ μας ζητάει να τον εξερευνήσουμε λέγοντας: ‘’Η (!) πιο απαρατήρητές μου πράξεις-και τα γραψίματά μου τα πιο σκεπασμένα-από εκεί μονάχα θα με νοιώσουν…’’

Μήπως, λοιπόν, οι μελετητές του έργου του με την μέθοδο της αποκρυπτογράφησης, επιτύχουν την ‘’ανασημασιολόγηση’’ των ερωτικών ποιημάτων του, πλουτίζοντας συγκινησιακά τον αναγνώστη;