«Ανακαλύπτοντας τις φλέβες στο έργο του Παπαδίτσα»

Γράφει η Ελένη Λιντζαροπούλου // *

Ελένη Λαδιά (2020). “Ο Αγαπημένος του Όντος”  – Δοκίμια για την ποίηση του Δ. Π. Παπαδίτσα, τρίτη έκδοση, Αθήνα: Εκδόσεις Αρμός

Η Ελένη Λαδιά ό,τι γνωρίζει, ό,τι ανακαλύπτει, ό,τι μελετά και φυσικά ό,τι εμπνέεται και ό,τι την εμπνέει το μοιράζεται. Έτσι σε αυτό το βιβλίο που αισίως έφτασε στην τρίτη του – επαυξημένη και συμπληρωμένη – έκδοση, η Ελένη Λαδιά μοιράζεται μαζί μας πρώτα και κύρια την αίσθηση από την ανάγνωση των ποιημάτων του Δημήτρη Παπαδίτσα, ώστε να μας ανοίξει δρόμους για την πρόσληψή της.

Ήδη από την πρώτη σελίδα του βιβλίου η συγγραφεύς προειδοποιεί αλλά και σχεδόν παρηγορεί, με έναν τρόπο, τον αναγνώστη που επιθυμεί να προσεγγίσει την ποίηση του Παπαδίτσα αλλά έχει ακούσει τόσα πολλά για την δυσκολία της.

Αντιγράφω … «Ο αναγνώστης ή ο μελετητής που θα έρθει σε γνωριμία με την ποίηση του Παπαδίτσα, πρέπει να διαθέτει εκ προοιμίου την υπομονή και την γνώση ενός αρχαιολόγου, που έχει μπροστά του ένα αγγείο όπου τα διάφορα επιθέματα των πολλών επιχώσεων καθιστούν δύσκολη την στρωματογράφησή του και κατά συνέπεια την σωστή του χρονολόγηση. Συγχρόνως όμως – και αυτό είναι το ριζοσπαστικό μυστικό κάθε μεγάλης τέχνης – το αγγείο αυτό συγκινεί και καλύπτει την αισθητική των πολλών με τα ωραία του χρώματα ή κοσμήματα, όπως ακριβώς και η ποίηση του Παπαδίτσα μαγεύει παράξενα τον αναγνώστη με την γλωσσοπλαστική της δύναμη, που είναι ένας επουράνιος αντίλαλος. Κοντολογής, με την θαυματουργή “ηχητική” της, που εν πολλοίς είναι ανεξάρτητη από την κατανόηση ή όχι του περιεχομένου».

Η μεγάλη τέχνη συγκινεί όποιον την συναντά, αυτό μας λέει εδώ η Λαδιά. Έτσι ο αναγνώστης και ο μελετητής θα μεταλάβουν από την ποίηση του Παπαδίτσα ό,τι και όσο ο καθένας μπορεί, αναλόγως με την υπομονή, την άσκηση και τις γνώσεις του. Και η υπομονή και η άσκηση και οι γνώσεις του αναγνώστη και του μελετητή θα διευρυνθούν και θα αυξηθούν σημαντικά από την ανάγνωση αυτού του πολύτιμου έργου.

Ο Δημήτρης Παπαδίτσας, ποιητής της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, κατατάσσεται συχνά στην νεοϋπερρεαλιστική ποίηση. Την κατάταξη μιας τόσο σφαιρικής ποίησης σε καλλιτεχνικά ρεύματα και καθορισμένα καλούπια, η Ελένη Λαδιά θα τη χαρακτηρίσει «σκανδαλωδώς άδικο». Αν και υποθέτει ότι «η αναφορά του ποιητή στον κατάλογο των υπερρεαλιστών γίνεται γιατί ο ίδιος έτυχε να έχει  πλούσιο ασυνείδητο και γιατί συμπίπτει χρονικά μαζί τους». Ο ίδιος ο ποιητής, με το πεζό του σημείωμα στην Εναντιοδρομία, αρνείται την πραγματικότητα των υπερρεαλιστών, «γιατί αυτή στηρίζεται στο όνειρο και στο τυχαίο παιχνίδι της φαντασίας και  της σκέψης».

Ο Αγαπημένος του Όντος αποτελείται από 180 περίπου σελίδες εξαιρετικά πυκνής ερμηνευτικής σκέψης καθώς και από ένα σημαντικό βιβλιογραφικό παράρτημα πολύτιμο για τους μελετητές της ποίησης του Παπαδίτσα με αναφορές σε δημοσιεύσεις που τον αφορούν.

Με τον Αγαπημένο του Όντος, η Ελένη Λαδιά «χαρίζει» τον Παπαδίτσα στις επόμενες γενιές. Τον «ανακαλύπτει» για τους μελλούμενους, τον αποδίδει στους αναγνώστες συστηματικά. Δανείζομαι τα λόγια του Ανδρέα Καραντώνη για το βιβλίο: «Σπάνια γράφτηκε στη γλώσσα μας κριτικό δοκίμιο, με θέμα τη σύγχρονη ποίηση, τόσο διεισδυτικό στα επάλληλα πνευματικά της στρώματα».

Και πραγματικά νομίζω δεν υπάρχει ανάλογου εύρους και βάθους μελέτη για σύγχρονο ποιητή κι αυτό είναι το πραγματικά δυναμικό και σπουδαίο στοιχείο που μας δωρίζει το ποιητικό αισθητήριο της συγγραφέως, η οποία, να σημειώσω ισχυροποιώντας τον ισχυρισμό μου, εκτός από δικά της εξαιρετικά ποιήματα, το Φάθι Ζαρατούστρα και τον Δισχιλιετή Μονόλογο, μας έχει χαρίσει τα Άρθρα για την Καβαφική ποίηση, το μελέτημά της Ποιητές και Αρχαία Ελλάδα (Σικελιανός-Σεφέρης-Παπαδίτσας),αλλά και τις σπουδαίες μεταφράσεις Ορφικών και Ομηρικών Ύμνων και της λ’ Ραψωδίας της Οδύσσειας σε συνεργασία με τον ποιητή.

Αν δεν ήταν τόσο σημαντική πεζογράφος θα ήταν ποιήτρια, ομολογούν διαχρονικά οι κριτικοί του έργου της και θα συμφωνήσω. Το ένστικτό της, η ποιότητα της γλώσσας της και, κυρίως, η συμπύκνωση του λόγου της, θεμελιώδες συστατικό της ποίησης, νομιμοποιούν την συγγραφέα όχι μόνο να καταπιάνεται με την ποίηση των μέγιστων ποιητών μας, ως ειδική και μύστης, αλλά και να θέτει οδοδείκτες στην πορεία προσέγγισής τους, παρότι η ίδια με σεμνότητα ισχυρίζεται ότι «έχει βαθιά την επίγνωση πως κάθε απόπειρα να κριθεί ένα έργο τέχνης είναι κατώτερη του κρινόμενου έργου, και πως ένα ποιητικό έργο ειδικότερα δεν έχει ευδιάκριτη φλέβα, για να την πετύχει κανείς».

Παρά την σεμνότητα όμως, η οποία αρμόζει κυρίως σε εκείνους που έχουν βαθύτατη γνώση του αντικειμένου που μελετούν, η Ελένη Λαδιά ανακαλύπτει τις φλέβες κυκλώνοντας ερμηνευτικά το έργο του Παπαδίτσα, εμβαθύνοντας ή αποκαλύπτοντας σταδιακά τα νοήματά του, πάντα όμως, όπως μας λέει, «με γνώμονα την “υπόθεση”», με την οποία ευρύνεται το πεδίο των ερμηνειών.

Εισαγωγικά, στο ομότιτλο με τον τίτλο του βιβλίου κεφάλαιο, η Ελένη Λαδιά κάνει μια πρώτη είσοδο στην ποίηση του Παπαδίτσα, επιλέγοντας να διευκρινίσει τις ιδέες του έτσι όπως η ίδια τις συλλέγει και τις επισημαίνει για εμάς. Πριν από αυτό όμως ερμηνεύει την φαινομενική αδυναμία ολοκλήρωσης των ποιητικών του συνθέσεων η οποία στην πραγματικότητα αναδεικνύει «το ελάχιστο με φωνές όλου», δηλαδή «το αδιαχώριστο και το συνεχές του βάθους του».

Η Ελένη Λαδιά αναφέρεται στην σχέση του ποιητή με την φιλοσοφία και την φυσική, τον θαυμασμό του αλλά και την σχέση της ποίησής του με τους Προσωκρατικούς, την αφοριστική δύναμη των στίχων του, το ένστικτο και τον λόγο του, την πρισματική ματιά, την αγωνιώδη αναζήτηση του όντος, την συμπύκνωση της σκέψης του. Όχι μια συμπύκνωση αφαιρετική, όπως εξηγεί η συγγραφεύς, αλλά μια «δεύτερη σκέψη» η οποία αποτελεί ποιοτική επεξεργασία του λόγου του.

Επίσης η συγγραφεύς οριοθετεί το σημείο μετάβασης από την Ποίηση Ι στην Ποίηση ΙΙ ανακαλύπτοντας και αποκαλύπτοντας τις φιλοσοφικές του συγγένειες και συνδέσεις, αλλά και την άχρονη προφητική του δύναμη.

«Στην Ποίηση Ι», γράφει η Λαδιά, «ανακαλύπτουμε έναν ποιητή “ανθρώπινο” και “τρυφερό” με την έννοια της “ανθρωπομέριμνας”, ως θα έλεγε ο Χάιντεγκερ ή έναν ποιητή ευρισκόμενο στο ηθικό στάδιο κατά τον Κίρκεγκωρ. Φυσικά μέσα στην Ποίηση Ι υπάρχουν στίχοι καταπληκτικής έμπνευσης και διαύγειας που προμηνύουν το “ποιοτικό άλμα” όπου θα κάνει ο ποιητής και θα βρεθεί σε υψηλότερο στάδιο, όπου θα γίνει ο ασχολούμενος με το Όν και συνάμα ο αγαπημένος του Όντος».

Στο κεφάλαιο με τον τίτλο Δεντρολατρία, η Ελένη Λαδιά ερμηνεύει το δένδρο στην ποίηση του Παπαδίτσα ως στοιχείο, σημάδι και σηματοδότη της ποιητικής αθωότητάς του.

Το δέντρο ως σύμβολο του όντος, ως σύμβολο της ζωής, ως μεταμόρφωση της ίδιας της ζωής «όπου βαθιά συγγενεύει η ποίηση με τις μινωικές και μυκηναϊκές δοξασίες οι οποίες έβλεπαν το δένδρο ως μεταμόρφωση της θεότητας, ως την ίδια την θεότητα, ως σύμβολο ζωής και θανάτου».

Η συγγραφεύς ανιχνεύει το σημείο σε ολόκληρο το έργο του ποιητή αναδεικνύοντάς το σε κυρίαρχο σύμβολο στις δικές του πια ποιητικές μεταμορφώσεις από την Δωδώνη ως την Πάτμο, από την ελληνική μυθολογία ως την άχρονη αιωνιότητα, από τον Απολλώνιο ως τον Διονυσιακό δυναμισμό.

Ελένη Λαδιά

Βασική επίσης έννοια στην ποίηση του Παπαδίτσα, όπως διευκρινίζει η Ελένη Λαδιά, η αυτοαναίρεση.

Η συγγραφεύς ερμηνεύει αυτό που συζητάμε όλα τα χρόνια, κυρίως  από τον θάνατο του ποιητή και εντεύθεν, γιατί δηλαδή η ποίηση του Παπαδίτσα είναι, όπως την χαρακτηρίζει η Ελένη Λαδιά, «απρόσιτη για τους πολλούς και ευέλικτη για τους ολίγους».

Γράφει: «Ο νους τροφοδοτούμενος από την έννοια της αυτοαναίρεσης πετάει βλαστάρια που αμέσως τα καίει, για να ξαναβγάλει άλλα που θα τα κάψει, και έτσι γίνεται μια αλλόκοτη μάχη με τα ανεξάντλητα κεφάλια μιας νοητής Λερναίας Ύδρας. Η αυτοαναίρεση έχει σημείο αναφοράς την πρόταση ότι ο νους είναι πεπερασμένος, και η απόλυτη αλήθεια ή δεν υπάρχει ή δεν μπορεί να βρεθεί. Είναι λοιπόν απολύτως φυσικό η ποίηση του Παπαδίτσα εννοιολογικά και όχι μορφολογικά κρινόμενη να μην έχει οπαδούς: ο οπαδός αναζητά την σιγουριά κάποιας θεωρίας. Έχει όμως κάτι περισσότερο: έχει εραστές και συντρόφους, γιατί είναι μία ποίηση εφηβική, γεμάτη διανοητικούς ακροβατισμούς, άθληση και ρωμαλεότητα».

Δεν θα πω και δεν μπορώ να πω τίποτε περισσότερο εδώ… θα υπενθυμίσω μόνον ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι γεμάτα από ποιητικά «τσιτάτα», τα οποία, πολλές φορές,  περνιούνται για στίχοι από εκείνους που ακολουθούν την ποίηση ως οπαδοί, όπως εύστοχα επισημαίνει η Ελένη Λαδιά, αναγνωρίζοντας από πολύ νωρίς ένα σημάδι ποιητικής ένδειας του καιρού μας.

Σημαντικό σημείο του βιβλίου αποτελούν οι αισθητικές παρατηρήσεις στην ποίηση του Παπαδίτσα οι οποίες λειτουργούν ερμηνευτικά και ως προς την ποίησή του αλλά και ως προς την σκέψη της συγγραφέως.

Τα σύμβολα, το νέο και παλιό στην ποίηση για τα οποία η Λαδιά εισηγείται να τα δούμε ως «άλλο τρόπο» έκφρασης, κάποιες φορές προερχόμενο από ενός είδους κορεσμού της πραγματικότητας και αναζήτησης ενάντιου δρόμου. Επίσης ανιχνεύεται η ψυχολογική ερμηνεία της αισθητικής κατά τον Γιούγκ, το γιατί σε έναν τύπο ανθρώπου αρέσει το ένα είδος τέχνης και σε άλλον το έτερο, η έννοια της εναντιοδρομίας, η εικόνα στην ποίηση του Παπαδίτσα, η γλωσσοπλαστική δύναμη του ποιητή, το πλήθος των σύνθετων επιθέτων που κατακλύζουν την ποίηση του, η βαθιά του έγνοια για τον λόγο και την γλώσσα,.

Να σημειώσω εδώ πως η βαθύτατη έγνοια για τον λόγο και την γλώσσα, η οποία συνέδεε τον ποιητή με την συγγραφέα, εκφράστηκε δημιουργικά και λαμπρά στις μεταφράσεις τους των Ορφικών και Ομηρικών Ύμνων και της Νέκυιας.

Η αρχαιογνώστρια και αρχαιολόγος Ελένη Λαδιά μύησε τον ποιητή όχι μόνο στην σπουδή αυτών των δοξαστικών ύμνων που η καταγωγή και ο χρόνος δημιουργίας τους τοποθετείται στα βάθη του πολιτισμού μας, αλλά και στο μαγευτικό καθαρτήριο φως των αρχαιολογικών χώρων που επισκέπτονταν μαζί κάθε Σάββατο, με κυριότερο αυτόν της Ελευσίνας από όπου και η φωτογραφία του ποιητή που κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου, λήψη της Ελένης Λαδιά το 1984.

Η σοφία και η υγεία που χαρακτηρίζουν το έργο του Δημήτρη Παπαδίτσα επισημαίνονται διεξοδικά από την Ελένη Λαδιά για την ανάδειξη της συμπαντικής υφής αλλά και της αρρενωπής ελληνικότητας, όπως θα την όριζε ο Νίτσε, της ποίησής του.

Με την βαθύτατη γνώση της φιλοσοφίας που διαθέτει η συγγραφεύς έχει δυνατότητα να προσδιορίσει ερμηνευτικά τους στίχους του ποιητή και να αντλήσει από αυτούς τα στοιχεία που οδηγούν από το προσωπικό του πόνου ή του έρωτος στο συμπαντικό, στο κοσμογονικό, στο διαρκώς ανανεούμενο όλο.

Ο ποιητής πέθανε στην Αθήνα στις 22 Απριλίου 1987.

Η Ελένη Λαδιά ουδέποτε εγκατέλειψε την φιλία τους και το έργο του Δημήτρη Παπαδίτσα.

Τα ποιητικά του κατάλοιπα συγκεντρώθηκαν στον τόμο των απάντων του, ενώ τα μεταθανάτια κείμενά της για την ποίησή του βρίσκονται στον Αγαπημένο του Όντος.

Στην τρίτη αυτή έκδοση, μάλιστα, συμπληρώνονται με δύο κείμενα γραμμένα με αφορμή την επέτειο των 30 και των 31 χρόνων από τον θάνατό του και ένα γραμμένο τα Χριστούγεννα του 2019 με τίτλο: «Ένα αστροκέντητο πρωτόλειο», όπου η Ελένη Λαδιά αναζητά στην νεανική συλλογή Γυμνάσματα, του μόλις 21 ετών το 1943 Δημήτρη Παπαδίτσα, και αναδεικνύει στίχους που έχουν, όπως γράφει η ίδια, «κάτι το ουράνιο και το κοσμογονικό», που προμηνύουν την μετέπειτα ποιητική του πορεία.

Γιατί, όπως γράφει ο Δημήτρης Παπαδίτσας στον στίχο του από την συλλογή του Όπως ο Ενδυμίων που ανέδειξε η Ελένη Λαδιά ως επίγραμμα του κειμένου της: «Η χάρις έρχεται απ’ το πούπουλο κι όχι απ’ το φτέρωμα του παγωνιού».

* Η Ελένη Λιντζαροπούλου είναι μελετήτρια του έργου της Ελένης Λαδιά, ποιήτρια και θεολόγος.