Fractal
Home / Βιβλιοκριτικές / Λογοτεχνία του τραύματος
27/04/2022, 12:00 μμ

Λογοτεχνία του τραύματος

Γράφει ο Σπύρος Χ. Μουστάκας // *

 

Γιώργος Ρουσόπουλος «Horex Regina», εκδ. 24 Γράμματα, σελ. 260

 

Διαβάζοντας το Horex Regina, είναι αλήθεια ότι απολαμβάνεις ένα κείμενο με πλοκή που τρέχει σαν την μηχανή του κεντρικού ήρωα. Η αφήγηση μοιάζει να μην έχει φρένα, ο ρυθμός της πάει ολοταχώς προς τον τελικό προορισμό. Ο αναγνώστης αφήνεται σαν τον αμέριμνο συνεπιβάτη να απολαμβάνει το τοπίο και να ρουφάει λαογραφικές και ηθογραφικές εικόνες που ξετυλίγονται μπροστά στα μάτια του. Το έργο δεν έχει περίπλοκη δομή, ούτε μυθιστορηματικές διακλαδώσεις και επικίνδυνες διασταυρώσεις. Τα επεισόδια που το συγκροτούν σκιαγραφούν το ήθος της εποχής τους και δίνουν μια αίσθηση του κλίματος που επικρατούσε τις προηγούμενες δεκαετίες. Σκηνές χαλαρά δεμένες μεταξύ τους, μας συστήνουν τα πρόσωπα και από την πρώτη στιγμή δημιουργούν συμπάθειες και καχυποψίες απέναντί τους.

Βέβαια, η ανάγνωση ενός κειμένου είναι πολύ περίπλοκη και αυστηρά προσωπική διαδικασία. Λένε πως ο κάθε αναγνώστης διαβάζει το κείμενο σύμφωνα με τις δικές του εμπειρίες και τα δικά ιδεολογικά εργαλεία. Ερμηνεύει εντελώς προσωπικά πολλά από τα δεδομένα του κειμένου και βλέπει αυτό που συνήθως θέλει να δει. Στην ουσία ο αναγνώστης είναι τα διαβάσματά του, κουβαλάει στην ψυχή του τα αποτυπώματα όλων των ιδεών, των πεποιθήσεων, των επιθυμιών και των υποσυνείδητων έλξεων και απωθήσεων με αποτέλεσμα να διαβάζει εντελώς προσωπικά το κάθε κείμενο.

Από την πρώτη στιγμή ζωντάνεψε στη σκέψη μου μια  παλαιά διαμάχη: εκείνη της λογοτεχνίας με την ιστορία. Γιατί; Είναι ξεκάθαρο ότι η πρώτη ύλη του Γιώργου και σ’ αυτό το μυθιστόρημα είναι η ιστορία. Και ο λογοτεχνικός καμβάς γίνεται η επιφάνεια πάνω στην οποία απλώνεται το ιστορικό υλικό. Το σημαντικό είναι ότι και εδώ έχουμε να κάνουμε με την βιωμένη ιστορία, όχι με την ακαδημαϊκή ανάγνωση. Με τα γεγονότα όπως τα έζησε και τα προσέλαβε ο Γιώργος ως δρων υποκείμενο μέσα σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό γίγνεσθαι στο οποίο η σκληρότητα της βιοπάλης και ο μόχθος της καθημερινότητας συμπλέκονται με την ανεμελιά της νιότης και την ευτοπία του παλιού καλού καιρού. Πραγματικά, δεν είμαι σίγουρος αν ο Γιώργος γράφει για να ξορκίσει το κακό και την διχόνοια που δηλητηρίασε την μεταπολεμική ελληνική κοινωνία, αν η πένα του τροφοδοτείται από κάποιο παράπονο, από την πρόσληψη της ιστορίας ως τραύματος ή για να αναπολήσει την ευτοπία της παλιάς ζωής, την εποχή της νιότης του και μιας βιοτικής απλότητας που άφηνε μια γλυκιά και μακρά επίγευση.

Ανέφερα και προηγουμένως την παλαιά διαμάχη ιστορίας και λογοτεχνίας. Νομίζω έχει σημασία να την παρακολουθήσουμε, αν θέλουμε να ξεκαθαρίσουμε κάπως ως τί θα διαβάσουμε το συγκεκριμένο βιβλίο. Είναι ιστορικό αφήγημα; Είναι λογοτεχνική μυθοπλασία; Ή μήπως ιστορικό μυθιστόρημα; Θεωρώ πως η κατάταξή του σε ένα είδος θα μας βοηθήσει να προσεγγίσουμε το έργο πληρέστερα και θα αναδείξει αυτά τα εργαλεία με τα οποία διαχειριζόμαστε την κάθε ανάγνωση, όπως είπα και παραπάνω.

Συνηθίζουμε να αντιλαμβανόμαστε τα ιστορικά κείμενα ως προϊόντα μεθοδολογικής έρευνας των πηγών μιας εποχής στα οποία το ζητούμενο είναι η αντικειμενικότητα. Αυτή είναι η παραδοσιακή αντίληψη που έχουμε για την ιστορία. Σήμερα η άποψη αυτή έχει παταγωδώς καταρρεύσει. Οι σύγχρονοι ιστορικοί και θεωρητικοί συμφωνούν ότι τα ιστορικά έργα έχουν μια πλοκή ρομαντική, τραγική, κωμική ή σατιρική και πως κάθε μια από αυτές τις επιλογές αποδίδει ένα διαφορετικό νόημα και ύφος στην ιστορική αφήγηση. Που σημαίνει ότι τα ιστορικά έργα είναι αφηγήματα κατασκευασμένα με λογοτεχνική αρχιτεκτονική και το καθένα απηχεί την προσωπική αίσθηση του γράφοντος απέναντι στα γεγονότα. Κοντολογίς, η μοντερνιστική αυτή θεωρία μας λέει ότι ιστορία δεν μπορεί να υπάρξει. Υπάρχουν μόνο προσωπικές ματιές και προσωπικές φωνές που μας παρουσιάζουν υποκειμενικά τα γεγονότα (White, 1973).

Από την άλλη, η λογοτεχνία για αιώνες θεωρούνταν μίμηση και αναπαράσταση της πραγματικότητας. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη ο λογοτέχνης αφηγείται γεγονότα αληθινά ή αληθοφανή, όπως έγιναν ή όπως θα μπορούσαν να συμβούν. Σήμερα, η θεωρία της λογοτεχνίας επιμένει στην αυτονομία του λογοτεχνικού έργου και μάλιστα στην υπεροχή της μορφής του, της έκφρασης και της τεχνικής του έναντι της αναπαράστασης (Compagnon, 2003). Το κείμενο δηλαδή έχει μια δική του αυτόνομη ζωή, αποκτά αξία έξω απ’ το ιστορικό συγκείμενο και επιβιώνει έχοντας κόψει τον ομφάλιο λώρο με την πραγματικότητα. Το απολαμβάνεις χωρίς να χρειάζεσαι κατ’ ανάγκη υποστηρικτικά ιστορικά δεκανίκια. Η αλήθεια είναι ότι το λογοτεχνικό προϊόν είναι παιδί της εποχής του, άρρηκτα δεμένο με το ιστορικό γίγνεσθαι και σε ένα βαθμό μας βοηθάει να κατανοήσουμε την εποχή στην οποία δημιουργήθηκε αλλά και την εποχή στην οποία αναφέρεται.

 

Γιώργος Ρουσόπουλος

 

Δεν μπορούμε να πούμε ότι το Horex Regina είναι ιστορικό μυθιστόρημα γιατί αυτό εξ αρχής συνδέθηκε με εθνικά οράματα, ζητήματα εθνικής ταυτότητας και στην πιο σύγχρονη εξέλιξή του με πολιτισμικές διαπλοκές του ελληνισμού με τον Άλλο, με τον ξένο, μέσα σε ένα περιβάλλον πολιτισμικής πολυφωνίας (Πολίτη, 2004). Ο τίτλος ιστορικό μυθιστόρημα μπορεί πολύ εύκολα να αποδοθεί σε όλα σχεδόν τα λογοτεχνήματα που συνδιαλέγονται με την ιστορία, αλλά είναι μάλλον μια εύσχημη και εύκολη λύση αβασάνιστης κατηγοριοποίησης.

Ως τί λοιπόν θα το διαβάσουμε το Horex Regina; Πρόκειται για μια περίπου ηθογραφική αφήγηση που αναπλάθει όχι μόνο το πνεύμα μιας εποχής, αλλά κυρίως το ατομικό  και συλλογικό υποκείμενο, την ιστορική διαδικασία και τη διαλεκτική της σύγκρουσης δύο κόσμων. Το βαθύ τραύμα του Εμφυλίου, η διάλυση των κοινωνικών δομών, οι διαρκείς ανατροπές τροφοδοτούν τη μυθοπλαστική πράξη του Γιώργου. Η συλλογική και η ατομική μνήμη, δηλαδή αυτό που ο Γιώργος θυμάται αλλά και οι ιδεολογίες που σκιάζουν τη ζωή, κινούνται σε τροχιές παράλληλες. Δεν είναι, λοιπόν, άτοπο να εντάξουμε το Horex Regina στην λεγόμενη «λογοτεχνία του τραύματος» παρά το ηθογραφικό του επίχρισμα (Αποστολίδου, 2010). Αυτού του είδους η λογοτεχνία προσφέρει μια αρένα πολύ πιο ασφαλή απ’ ό, τι το πεδίο της ιστορίας και της πολιτικής. Στην λογοτεχνική και μυθοπλαστική αρένα, λοιπόν, δοκιμάζονται ακίνδυνα οι μνήμες και τα βιώματα. Όλες οι πολιτικές και ιδεολογικές εντάσεις που τυραννούσαν την ελληνική κοινωνία και προξενούσαν βαθιές πληγές σε έναν λαό που ασφυκτιούσε και ζητούσε να ζήσει ήσυχος, να επιδοθεί σε έργα ειρηνικά και να χτίσει πάνω σε ερείπια βρίσκουν σε τούτη την μυθοπλαστική αρένα τον ζωτικό χώρο που θα τις εκτονώσει.

Η διαδρομή όμως δεν ήταν ήρεμη. Πολλά τα σκαμπανεβάσματα· και δεν φταίει ο οδηγός της μηχανής μας. Είναι ο δρόμος δύσκολος και το τιμόνι βαρύ. Η βόλτα με την Horex Regina κάθε άλλο παρά αναψυχή και ευχαρίστηση επιφυλάσσει.

 

 

Βιβλιογραφία

Αποστολίδου, Β. (2010). Τραύμα και μνήμη. Η πεζογραφία των πολιτικών προσφύγων. Αθήνα: Πόλις.

Compagnon, A. (1998).  Le démon de la théorie. Littérature et sens commun, Éditions du seuil, ελλ. μτφρ. Λαμπρόπουλος, Α. (2001). Ο δαίμων της θεωρίας, Λογοτεχνία και κοινή λογική, Μεταίχμιο, Αθήνα.

Πολίτη, Τ. (2004). «Λόγοι της Ιστορίας και λόγος περί Ιστορίας κατά τη γέννηση του ιστορικού μυθιστορήματος». Στο Δοκίμια για το ιστορικό μυθιστόρημα. Σταθμοί στην εξέλιξη του είδους. Δοκίμια για τους Walter Scott, Charles Dickens, Patrick Süskind. Αθήνα: Άγρα

White, H. (1973). Metahistory. The Historical Imagination in Nineteenth Century Europe. Βαλτιμόρη και Λονδίνο:The Johns Hopkins University Press.

 

 

 

* Ο Σπύρος Χ. Μουστάκας γεννήθηκε στα Φάρσαλα το 1980. Σπούδασε κλασική φιλολογία στο Α.Π.Θ. (2004) και είναι μεταπτυχιακός φοιτητής στο ΕΑΠ στο πρόγραμμα “Language Education for Refugees and Migrants”. Υπηρετεί στην ιδιωτική εκπαίδευση από το 2006.

 

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες: ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top