«Ένα δυνατό μήνυμα για την αρμονική ισότιμη σχέση των αντιθέτων»

Γράφει η Αριστούλα Δάλλη //

 

Λίλια Τσούβα, «Γοβάκια από πάγο», εκδόσεις Κουκκίδα, 2023, Αθήνα.

Η Λίλια Τσούβα με το πρόσφατο βιβλίο της «Γοβάκια από πάγο», και τα δύο προηγούμενα βιβλία, «Το τραγούδι των Ινουίτ» και  «Εγκέφαλος ψάρι», κλείνει μία άτυπη τριλογία που αφορά τους πολιτισμούς του κόσμου, τις διαφορετικότητες και τις ομοιότητες της κάθε κουλτούρας και χώρας. Προσεγγίζει με σεβασμό τις ιστορίες και τις ανθρώπινες σχέσεις με μυθοπλασία, αλληγορία, συμβολισμό, ανατέμνοντάς τες με τη εμβριθή ματιά του γνώστη και το πάθος της αναζήτησης της ιστορικής, και όχι μόνο, αλήθειας.

Στη συλλογή διηγημάτων «Το τραγούδι των Ινουίτ», ο αναγνώστης συνταξιδεύει με την συγγραφέα μέσω της τέχνης σε δρόμους και χώρες του πραγματικού και μυθοπλαστικού κόσμου.

Στην ποιητική συλλογή «Εγκέφαλος ψάρι» κινείται ανάμεσα στον συνειδητό κόσμο της με δάνειο τις αρχέγονες καταγραφές του προσωπικού και συλλογικού ασυνειδήτου.

Στο βιβλίο της «Γοβάκια από πάγο» ανασύρει από τον παρελθόντα χρόνο με μυθιστορηματική αφήγηση το αρχέτυπο της θηλυκής αρχής εμβληματικών γυναικών απέναντι στο αρχέτυπο της αρσενικής  αρχής, που δεν διαφέρει στην ουσία από την δράση και αντίδραση της γυναίκας και του άνδρα στον παρόντα χρόνο.

Η ιδέα για τη συλλογή προϋπήρχε, όπως λέει η συγγραφέας, την αφορμή έδωσε η επικαιρότητα.

Το γυναικείο ζήτημα κατέχει σημαντική θέση με αγώνες και θυσίες αίματος ακόμη και σήμερα, καθώς η δύναμη του άνδρα υποβιβάζει τη γυναίκα σε αντικείμενο μόνο των επιθυμιών του. Ο ευρηματικός τίτλος της συλλογής «Γοβάκια από πάγο», θυμίζει στον αναγνώστη την ευθραυστότητα του θηλυκού μετά το τέλος της μητριαρχίας και την ανάδυση της πατριαρχίας στον αρχαίο κόσμο και συνεχίζει να κυριαρχεί σαν αρχέτυπο έως σήμερα. Δεν είναι τα γυάλινα γοβάκια της Σταχτοπούτας του παραμυθιού  αλλά τα γοβάκια της γυναίκας με τη διάφανη ομορφιά και σκληρότητα του πάγου μαζί με το γρήγορο αφανισμό-λιώσιμο τους σε κάθε αλλαγή των καιρικών συνθηκών.

Προϊδεάζει η Λ.Τ με το εικαστικό έργο του Έντβαρτ Μουνκ στο εξώφυλλο «Λευκό και κόκκινο», συμβολισμός του δίπολου της αγνότητας και του πάθους. Στην ιστορία του βιβλίου της με τίτλο «Δεν είμαι εγώ γυναίκα;», καταγράφεται με πόνο ο ρατσισμός, η σκληρή υπεροχή της αρσενικής δύναμης, του λευκού δέρματος πάνω στην αβοήθητη ινδιάνα ταπεινωμένη γυναίκα. Σιωπά από φόβο το πουλημένο ως πρόβατο εννιάχρονο κορίτσι με μαύρο δέρμα, με μαλλιά δεμένα στον αυχένα, χωρίς να μπορεί να κλάψει, ως παιδί η Ιζαμπέλα Μπάουμφρι, μπροστά στον αυταρχικό αφέντη άνδρα. Παρ΄ όλη την κακοποίηση, τα μαστιγώματα, την σεξουαλική βία, τις απανωτές γέννες και θανάτους κανένας δεν κατάφερε τελικά την υποδούλωση της αρχέγονης θηλυκής ψυχικής της δύναμης. Κραυγάζει η γυναίκα με το αλλαγμένο της όνομα ως Σότζερνερ Τρουθ, με τον ίδιο τρόμο που κραυγάζει ο Μουνκ στο ομώνυμο εμβληματικό έργο του πάνω στη γέφυρα, όταν βλέπει στο ματωμένο ηλιοβασίλεμα τον βιασμό της φύσης, όμοιο με τον βιασμό της γυναικείας φύσης.

Γράφει στο διήγημα « Δεν είμαι εγώ γυναίκα;», (σελ. 53).

«Εμένα δεν με βοηθά ποτέ κανείς ν’ ανέβω στην άμαξα, να περάσω απ’ τις λάσπες ή να καθίσω στην καλύτερη θέση. Εγώ δεν είμαι γυναίκα; Κοιτάξτε με! Κοιτάξτε το μπράτσο μου!..» Αλλοίμονο όμως, κανένας δεν κοιτάζει τις χαρακιές της κακοποίησης πάνω στο δέρμα της.

Η συγγραφέας με ιδιαίτερη προσοχή και μελέτη των πηγών αποτυπώνει τις ιστορικές αλήθειες στις εποχές που εδραιώθηκαν οι ρόλοι των δύο φύλων, η κυριαρχία του αρσενικού, η υποδούλωση του θηλυκού σ’ αυτόν, η ματαίωση της ύπαρξης της ως ισότιμη οντότητα στον κόσμο. Παράλληλα καταγράφεται η επανάσταση των γυναικών σε βάθος χρόνου, προκειμένου να αλλάξουν οι ρόλοι και η θέση τους στα οικογενειακά και κοινωνικά συστήματα με τίμημα πολλές φορές την θυσία τους.

Επιλέγει μέσα από την ιστορία, θέλοντας ν’ αναδείξει τη διαφορετικότητα στις γυναικείες προσωπικότητες, έντεκα εμβληματικές γυναίκες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι μόνο αυτές που επηρέασαν τις αλλαγές  και τα διάφορα κινήματα υπέρ της ισότητας των φύλων.

Ιουδήθ, Μπουντίκα, Σαπφώ, Σακατζαγουία, Θεοφανώ, Ασπασία, Σότζερνερ Τρουθ, Υπατία, Ροσβίτα, Άννα Μαρία Βαν Σούρμαν, Θεοδώρα, έντεκα διαφορετικές προσωπικότητες με ανάλογη δράση και μέσα, έτσι ώστε η κάθε μία ξεχωριστά συνέβαλε στην αλλαγή της αντίληψης του γυναικείου θέματος με το δικό της τρόπο και στο δικό της τομέα. Στάθηκαν απέναντι στα παλαιά στερεότυπα σχέσεων των δύο φύλων και με την σθεναρή θέση τους και την θυσία, πέτυχαν να βάλουν τα πρώτα θεμέλια της παραδοχής ότι, κι οι γυναίκες έχουν το δικαίωμα να υπάρχουν αυτόνομες και να ορίζουν τον εαυτό τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι.

Είναι γυναίκες που η κάθε μία ξεχωριστά ανέδειξε τα ταλέντα της φύσης της και με αυτά στάθηκε με θάρρος απέναντι στην ανδρική ανταγωνιστικότητα και κυριαρχία. Υποστήριξαν την μητρότητα, την θηλυκότητα, την ομορφιά του έρωτα και της ψυχής,  το πνεύμα στις επιστήμες και τα γράμματα, στις τέχνες, στον πολιτισμό, στην πατρίδα.

Σκλάβες με σκούρο δέρμα, έκπτωτες βασίλισσες, πριγκίπισσες, γυναίκες που αναδύθηκαν σοφές μέσα από το μη αποδεκτό παρελθόν τους, γυναίκες απέναντι στον θρησκευτικό φανατισμό και την ταξική πάλη. Αυτές οι γυναίκες δεν φορούσαν γυάλινα γοβάκια χαρισμένα από έναν άνδρα αλλά φτιαγμένα από πάγο, με πόνο της δικής τους προσωπικής τέχνης, που με τη ζέστη της ψυχής τους τα λιώνουν ακαριαία και ελευθερώνονται.

Ποιες είναι αυτές οι περσόνες, που ίσως όχι τυχαία, επέλεξε η συγγραφέας να παρουσιάσει και να τις συστήσει στον αναγνώστη ως αρχέτυπο σύμπλεγμα της θηλυκής αρχής; Είναι οι γυναίκες της ζωής και του θανάτου, του έρωτα και του μίσους, κόρες της θεάς Ινάνα, της Εκάτης, της Αθηνάς, της Αφροδίτης, της Δήμητρας, της Αρχέγονης Γαίας.

Ανοίγει τις αφηγήσεις της με την ιστορία της Ιουδήθ, της χήρας του Μανασσή. Θέλει να σώσει τον λαό της από την πολύμηνη πολιορκία και την παράδοση της πόλη στον εχθρό. Αναλαμβάνει τον ρόλο, αν ζούσε, του μαχητή άνδρα της, μόνο που η στρατηγική της επιτυχίας της δεν είναι η σωματική δύναμη αλλά η ομορφιά της. Χειριστικό μέσο η σαγήνη και η αποπλάνηση του κατακτητή Ολοφέρνη με δόλο, γίνεται αντικείμενο ερωτικής επιθυμίας και τον τυλίγει στο δίχτυ αποκεφαλίζοντας τον με άγριο τρόπο. Η Ιουδήθ με αυτόν το φόνο δεν χάνει την γυναικεία της υπόσταση, δεν είναι πολεμοχαρής, με ταπεινότητα επιστρέφει στο σπίτι της τιμώντας την αρχέγονη γυναίκα Μητέρα.

Για τον ίδιο λόγο, επόμενη ηρωίδα είναι η Μπουντίκα, βασίλισσα επαναστάτρια της Κέλτικης φυλής των Ικενών αλλά υποτελής στη Ρωμαϊκή κυριαρχία. Χήρα, διάδοχος του βασιλιά Πρασουτάγου και μητέρα δύο κοριτσιών, κακοποιείται ομαδικά και βιάζεται μαζί με τις κόρες της δημόσια από τον Ρωμαίο κατακτητή. Η θηλυκή της ψυχή ξυπνάει το αρχέτυπο της αμαζόνας γυναίκας. Επαναστατεί και ξεσηκώνει τον λαό ενάντια στον στρατό. Τα καταφέρνουν ως την στιγμή που η οργή και το πάθος της εκδίκησης την παγιδεύει. Πολεμάει σαν άνδρας, νικιέται και θυσιάζει πολεμώντας τις κόρες και τη ζωή της. Είναι σύμβολο της περηφάνιας των λαών του Βορρά  και της γυναικείας δύναμης.

Εκείνη που συγκεντρώνει τις πολλαπλές δυνατότητες της αρχέγονης γυναίκας με τις μετουσιώσεις και τις αντοχές στην σκληρότητα της ανδρικής κυριαρχίας, είναι η κεντρική ηρωίδα της συλλογής με το παράξενο όνομα: «Εκείνη που ξεκινά να ταξιδεύει με βάρκα». Η Σακατζαγουία, το κορίτσι με το ινδιάνικο χρώμα δέρματος και το λευκό φως του πνεύματος και της ψυχής. Πολλαπλοί οι ρόλοι της: Εγγονή, κόρη, γυναίκα, μητέρα, σύζυγος, οδηγός και ανθεκτική οδοιπόρος σε νέες ανακαλύψεις, ισότιμη και πιο άξια από τους άνδρες της ζωής της. Σπάει τα πρότυπα και γίνεται η πρώτη μεταφράστρια και σύμβουλος των λευκών ανδρών και ας ήταν λάφυρο ανδρικού τζόγου. Και όταν ο θάνατος των αγαπημένων παιδιών της την γονατίζει, εξαφανίζεται σαν πουλί που ανοίγει τα φτερά του σ’ έναν χωρίς όριο ουρανό.

Και ακολουθούν οι γυναίκες που αγωνίστηκαν με το πνεύμα, την λογική, την αγάπη για τις τέχνες και τις επιστήμες, την φιλοσοφία και την ποίηση, τα μαθηματικά, την αστρονομία, την θεολογία και την υπηρεσία με πίστη στο Θείον.

Λίλια Τσούβα

Σπαρακτική και επώδυνη η ιστορία της Υπατίας στο διήγημα «Η αφέγγαρη νύχτα», (σελ.59-64), μιας ιέρειας-δασκάλας της επιστήμης των μαθηματικών, της φιλοσοφίας και της αστρονομίας, κόρη σπουδαίου σοφού πατέρα, που χωρίς ενδοιασμό και φρόνηση, κακοποιείται και διαμελίζεται από το μισαλλόδοξο φανατισμένο πλήθος των ζηλωτών χριστιανών παρακινούμενοι από τους υπηρέτες της εκκλησίας.

Γράφει: «Μία γυναίκα. Μία δασκάλα. Μία  επιστήμονας….. το πλήθος πλησιάζει. Οι άνδρες στρίγγλιζαν…. την γύμνωσαν. Τη χτυπούσαν αλύπητα, στο πρόσωπο, στο γυμνό σώμα. Έμπηγαν νύχια και αγκάθια στο δέρμα της. Το αίμα πετάχτηκε χείμαρρος. Το κορμί έγειρε άτσαλα, λυγίζοντας από πόνο…. τη διαμέλισαν και τα κομμάτια της φωτιά άναψαν αργότερα και τα έκαψαν.» Η Αλεξάνδρεια βουβή πενθεί.» Μία τερατώδης βδέλλα είχε ρουφήξει με τρόπο μαρτυρικό το αίμα μιας σπουδαίας γυναίκας.».

Η ποιήτρια της Λέσβου Σαπφώ, από αρχοντική οικογένεια, με πολιτικές θέσεις στο γίγνεσθαι της εποχής, μετά την προδοσία των φίλων της εξορίζεται, χάνει τον άνδρα της, τα αδέλφια της, τους πιστούς φίλους της. Όμως η τέχνη της ποίησης την ενδυναμώνει και μετά τη λήξη της εξορίας, επιστρέφει στη Λέσβο και ιδρύει την σχολή ποίησης. Η ποίηση της Σαπφούς υπηρετεί και υμνεί τον θεϊκό έρωτα από την αρχαιότητα έως σήμερα.

Υπάρχουν και άλλες γυναίκες που στάθηκαν με δύναμη, θάρρος και επιμονή για επίτευξη του σκοπού τους χωρίς να είναι τόσο δραματική η ζωή τους. Ασφαλές το πλαίσιο στο οποίο μεγάλωσαν, βασιλική αυλή, πολιτική και θρησκευτική  δύναμη, άσχετη με την αλαζονεία της αρσενικής δύναμης, κατάφεραν να προωθήσουν τις ιδέες και τις τέχνες. Ποίηση, ζωγραφική, θέατρο. Σημαντική η δύναμη και η πνευματικότητα της πριγκίπισσας και βασίλισσας Θεοφανώ. Στην ίδια θέση υπακοής, επιμονής και τελικού επιτεύγματος  είναι η μοναχή Ροσβίτα, με την θεϊκή μουσική της, την ποίηση, το θέατρο, την αντίσταση με τη δύναμη της πίστης και της προσευχής.

Είναι η Άννα Μαρία Βαν Σούρμαν που από παιδί είχε βυθιστεί στη μόρφωση και την τέχνη. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι μεγάλωνε σε μία οικογένεια όπου το γονεϊκό ζευγάρι ήταν πρότυπο αγάπης και πνεύματος. Είναι η πρώτη και πιο μορφωμένη γυναίκα της εποχής της. Παρόλα τα σπάνια προσόντα της, με περιορισμούς και ειδικές συνθήκες του πατριαρχικού κατεστημένου, πήρε πτυχίο από το πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης. Οι συμφοιτητές ζητούσαν τις γνώσεις της, στην φιλοσοφία, στην θεολογία, στα μαθηματικά, στην αστρονομία και φυσικά ξεχώριζε στις τέχνες με τα τέλεια γλυπτά της. Αρνείται πεισματικά τον έρωτα του άνδρα και την συζυγική σχέση. Υποστηρίζει ότι είναι νυμφευμένη με το πνεύμα, καθώς από παιδί ήταν ένα αγνό ανθισμένο κρίνο.

Και βέβαια η συγγραφέας δεν θα άφηνε τις εξέχουσες προσωπικότητες Ασπασία και Θεοδώρα έξω από το πάνθεον των γυναικών που συνέβαλλαν με την παρουσία τους στην ανάδειξη της γυναίκας στο πλευρό του άνδρα, ως σύμβολο συνύπαρξης της ερωτικής και πνευματικής φύσης τους. Στο συμπόσιο του Πλάτωνα, η Διοτίμα γυναίκα-εταίρα μιλάει για τους αναβαθμούς του έρωτα σε ομάδα ανδρών και όλοι την ακούνε με σεβασμό και προσοχή. Όταν όμως η ερωτική Ασπασία, με το μέτωπο τ’ ουρανού και τους γλουτούς του ονείρου, τη δική της σχολή φιλοσοφίας και επώνυμους μαθητές της, συναντάει τον Περικλή και τη ερωτεύεται, όλα αλλάζουν. Ο Περικλής γοητεύεται από την Ασπασία, γίνεται συντρόφισσά του, την συμβουλεύεται, την θαυμάζει. Τότε η Ασπασία κατηγορείται ως πόρνη, δικάζεται, αθωώνεται αλλά ως εταίρα διασύρεται. Ακόμη και η περίφημη σχολή της στην οποία σύχναζαν όλοι οι διανοούμενοι της εποχής ονομάζεται σπίτι του έρωτα. «Το πολύ φως θέλγει και τα σκουλήκια ακόμη».

Η συλλογή ολοκληρώνεται με μία άλλη σπουδαία γυναίκα, την Θεοδώρα, που το φως και το πνεύμα της πολέμησαν οι άνδρες, αναφερόμενοι στο παρελθόν της δύσκολης παιδικής της ηλικίας. Οι αντίπαλοι διανοούμενοι άνδρες, όταν έλαμψε στο πλευρό του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, τυφλώθηκαν από μίσος και την διέσυραν αναφερόμενοι στην οικογενειακή ανήθικη ζωή της.

Ο Προκόπιος, ο ιστοριογράφος με την αττική παιδεία, ο χρυσοπληρωμένος που το οικοδομικό έργο του αυτοκράτορα εξύμνησε, πόρνη ονόμαζε τη Θεοδώρα στο βιβλίο του και ακόλαστη, μία ιερόδουλη.

Όμως όλες οι γυναίκες γνωρίζουν, από την Ιουδήθ έως την Θεοδώρα και από την σημερινή Μαίρη, Ελένη, Σύλβια, Ιωάννα και όλες τις γυναίκες του κόσμου, τότε και τώρα, ότι τα βήματα τους ακούγονται ανάλαφρα, χωρίς γοβάκια από πάγο, ίσως ξυπόλυτες και απελευθερωμένες!

Τα κείμενα της Λίλια Τσούβα στη συλλογή «Γοβάκια από πάγο», δεν είναι διδακτικά. Με πραγματικές ιστορίες και πρόσωπα αλλά με γλαφυρή μυθοπλασία και ποιητικό λόγο στέλνουν ένα δυνατό μήνυμα για την αρμονική ισότιμη σχέση των αντιθέτων. Τη συνύπαρξη σε μία ενότητα της αρσενικής και θηλυκής Αρχής, την ύλη και το πνεύμα, το φως και το σκοτάδι, τον έρωτα και την αγάπη αναβαθμίζοντας την άξια της ανθρώπινης ύπαρξης.