✔ Ποιητές της Αμερικής: Αμίρι Μπαράκα

Του Μάνου Κουνουγάκη // *

 

Ο Αμίρι Μπαράκα (Amiri Baraka) ήταν γνωστός ποιητής ,θεατρικός συγγραφέας και κριτικός μουσικής. Θεωρείται από τους πλέον σημαντικούς αφροαμερικανούς λογοτέχνες. Έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της Αφροαμερικανικής Λογοτεχνίας ενώ σημαντικός ήταν και ο ρόλος του ως πολιτικού ακτιβιστή.

Γεννήθηκε στο Newark του Νιου Τζέρσεϊ στις 7 Οκτωβρίου 1934 από γονείς που ανήκαν στην μέση αστική τάξη και οι οποίοι του έδωσαν το όνομα Everett LeRoi Jones. Αν και είχε μια δύσκολη εφηβεία που συχνά τον οδηγούσε σε ανάρμοστη συμπεριφορά, υπήρξε εξαιρετικός μαθητής, καταφέρνοντας μάλιστα να αποφοιτήσει σε ηλικία 15 ετών.

Το 1951 γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο του Rutgers. Ωστόσο μετά από δυο χρόνια αναγκάστηκε να μεταγραφεί στο Πανεπιστήμιο Howard της Ουάσινγκτον. Η δυσκολία του να ενταχθεί στη συντηρητική για τα δεδομένα του ακαδημαϊκή κοινότητα τον ανάγκασε να διακόψει τις σπουδές του το 1954. Σε αυτά τα δύο χρόνια πρόλαβε να διδαχθεί από μερικούς σημαντικούς αφροαμερικάνους ακαδημαϊκούς όπως ο Nathan Scott Jr. και ο Franklin Frazier. Παράλληλα παρακολούθησε μαθήματα μουσικής με το μουσικό της τζαζ, συγγραφέα και κριτικό Sterling Brown.

Στη συνέχεια κατατάχθηκε στην αεροπορία όπου υπηρέτησε για τρία χρόνια στο Πουέρτο Ρίκο. Μετά την απόλυσή του πήγε στη Νέα Υόρκη. Εγκαταστάθηκε στο Μανχάταν, στην περιοχή Greenwich Village, όπου ανθούσε η Βeat με σημαντικούς συγγραφείς και μουσικούς όπως οι Allan Ginsberg, Gregory Corso και Thelonius Monk. Εκεί ο Μπαράκα  καθιερώθηκε ως κριτικός μουσικής γράφοντας για τη τζαζ σε περιοδικά της εποχής όπως τα Downbeat και Metronome. Επίσης γνώρισε και την πρώτη γυναίκα του, Hettie Roberta Cohen, η οποία ήταν λευκή και εβραϊκής καταγωγής. Μαζί ίδρυσαν το περιοδικό Yugen, το οποίο ανάμεσα σε άλλα προώθησε και την ποίηση της Beat. Σταδιακά άρχισε να γίνεται γνωστός και ως ποιητής. Το 1961 εξέδωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή, Preface to a Twenty Volume Suicide Note. Έγινε δεχτή με ενθουσιασμό από κοινό και κριτικούς, οι οποίοι παίνεσαν τις τεχνικές καινοτομίες των ποιημάτων του. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 η φήμη του εξαπλώθηκε και απόκτησε το προσωνύμιο King of the Village.

Το ποίημα «1 Ιανουαρίου 1959: Φιντέλ Κάστρο» οδήγησε στην πρόσκλησή του στην Κούβα. Η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε το 1960 και κατά τη διάρκειά της συνάντησε πολλούς στρατευμένους συγγραφείς, καλλιτέχνες και διανοούμενους, οι οποίοι άσκησαν κριτική τόσο στη τέχνη όσο και στις πολιτικές του πεποιθήσεις. Ο Μπαράκα τους απάντησε στο ποίημα “Cuba Libre” που γράφτηκε το 1961: «Συμφωνώ μαζί σας. Όμως είμαι απλά ένας ποιητής… τι μπορώ να κάνω; Γράφω. Αυτό είναι όλο. Ούτε καν μ’ ενδιαφέρει η πολιτική.» Του απάντησε ο Μεξικανός ποιητής Jaime Shelly: «Θέλεις να καλλιεργήσεις τη ψυχή σου; Σ’ αυτή την ασχήμια που ζούμε θέλεις να καλλιεργήσεις τη ψυχή σου; Λοιπόν, έχουμε εκατομμύρια ανθρώπους να ταΐσουμε και αυτό με συγκινεί αρκετά για να γράψω ποιήματα.» Τελικά ο Μπαράκα άλλαξε στάση και έγινε ένας πολιτικά ενεργός καλλιτέχνης που υποστήριξε θερμά τα δικαιώματα των μαύρων στις Ηνωμένες Πολιτείες. Παράλληλα εκείνη τη περίοδο έγραψε δοκίμια, μια δεύτερη ποιητική συλλογή με τίτλο Home και πολλά θεατρικά έργα όπως τα The Slave και The Toilet. Αυτό που έτυχε της μεγαλύτερης αναγνώρισης και τον καθιέρωσε ως σημαντικό θεατρικό συγγραφέα ήταν το Dutchman, το οποίο ανέβηκε για πρώτη φορά το 1964.

Ο Μπαράκα υπήρξε επίσης θαυμαστής του Malcolm X και των αγώνων του για τα δικαιώματα των μαύρων. Σοκαρισμένος από τη δολοφονία του το 1965, έφυγε από το Μανχάταν, χώρισε τη γυναίκα του και εγκαταστάθηκε στο Χάρλεμ. Εκεί ίδρυσε το κίνημα των Μαύρων Τεχνών, το οποίο έπαιξε εξέχοντα ρόλο στην ανάπτυξη της αφροαμερικανικής λογοτεχνίας και τέχνης. Ως αρχή του κινήματος θεωρείται η δημιουργία του Black Arts Repertory Theatre/School από το Μπαράκα. Κάποιες από τις δράσεις του κινήματος ήταν η ενθάρρυνση και βοήθεια στους αφροαμερικανούς να ιδρύσουν τους δικούς τους εκδοτικούς οίκους, καλλιτεχνικούς οργανισμούς και περιοδικά. Επίσης συνέβαλε καθοριστικά στην δημιουργία προγραμμάτων Αφροαμερικανικών Σπουδών σε πανεπιστήμια. Συμπαραστάτες του σε αυτή την προσπάθεια υπήρξαν πολλοί σημαντικοί συγγραφείς όπως οι Maya Angelou, Sonia Sanchez και Nikki Giovanni. Η επιτυχία του κινήματος ήταν μεγάλη. Ενέπνευσε πολλούς μαύρους να γράψουν, βοήθησε στην αναγνώριση της αξίας της Αφροαμερικάνικης Λογοτεχνίας και συνέβαλε ώστε και άλλες εθνικές μειονότητες της Αμερικής να ακολουθήσουν το παράδειγμά τους.

Το 1966 μετακόμισε στο Newark όπου ίδρυσε το ίδρυμα τεχνών Spirit House και παντρεύτηκε τη δεύτερη γυναίκα του Sylvia Robinson. Το επόμενο έτος δημοσίευσε το Tales μια συλλογή ιμπρεσσιονιστικών και υπερρεαλιστικών κειμένων. Εκείνη την περίοδο ασπάστηκε την αφρικάνικη φιλοσοφία της Kawaida και άλλαξε το όνομα του από LeRoy Jones σε  Imamu Amear Baraka. Το Ιmamu σημαίνει «πνευματικός αρχηγός» στα σουαχίλι, το Αmear «ιμάμης» στα αραβικά και το Βaraka  «ευλογία». Τελικά το Ιmamu το μετέτρεψε αργότερα σε Αmiri που σημαίνει «πρίγκιπας».

Σταδιακά άρχισε να απομακρύνεται από το Κίνημα των Μαύρων Τεχνών με αποκορύφωμα το 1974 όταν και αποκήρυξε το κίνημα του Μαύρου Εθνικισμού θεωρώντας το ρατσιστικό. Ο ίδιος έγραψε: «…το να λες ότι όσοι δεν είναι μαύροι είναι εχθροί μας είναι άρρωστο και εγκληματικό· στην πραγματικότητα είναι μια μορφή φασισμού». Έπειτα στράφηκε στο Μαρξισμό γράφοντας ποιήματα και θεατρικά έργα εμπνευσμένα από τη Μαρξιστική ιδεολογία όπως τα Hard Facts, Poetry for the Advanced, και What Was the Relationship of the Lone Ranger. Έγραψε επίσης ένα βιβλίο με Μαρξιστικά δοκίμια με τίτλο Daggers and Javelins. Ο ίδιος υποστήριξε πως οι προθέσεις του ως Μαρξιστή καλλιτέχνη είναι οι ίδιες που είχε ως μαύρος εθνικιστής, να χρησιμοποιήσει δηλαδή τη τέχνη ως όπλο για την επανάσταση και την αλλαγή.

Από το 1980 και μετά δίδαξε Αφροαμερικανική Λογοτεχνία σε διάφορα πανεπιστήμια, όπως, για παράδειγμα, το Columbia και το Rutgers, ενώ δεν σταμάτησε και τη λογοτεχνική του παραγωγή. Ολοκλήρωσε έξι ποιητικές συλλογές όπως οι Wise, Why’s Y’s και The Book of Monk καθώς και τη συλλογή διηγημάτων, Tales of the Out & the Gone. Του απονεμήθηκαν τιμητικές διακρίσεις από σημαντικούς οργανισμούς όπως οι Guggenheim Foundation, Before Columbus Foundation, the National Endowment of Arts. Επίσης έλαβε το βραβείο Langston Hughes και διατέλεσε Poet Laureate του Νιου Τζέρσεϋ.

Ο Μπαράκα υπήρξε βέβαια και δέκτης κριτικής. Κάποια από τα έργα του χαρακτηρίστηκαν κατά καιρούς ομοφοβικά, ρατσιστικά ή σεξιστικά. Ιδιαίτερος σάλος είχε ξεσπάσει μετά τις επιθέσεις τις 11^ης Σεπτεμβρίου όταν διάβασε ένα ποίημα το οποίο θεωρήθηκε αντισημιτικό και οδήγησε στην καθαίρεσή του από Poet  Laureate του Νιου Τζέρσεϋ.

Πέθανε τον Ιανουάριο του 2014, σε ηλικία 79 ετών αφήνοντας πίσω του μια σημαντική λογοτεχνική και πολιτιστική κληρονομιά. Όχι μόνο για τα λογοτεχνικά του έργα, αλλά και για το σημαντικό ρόλο που έπαιξε στην ανάδειξη και την ανάπτυξη της λογοτεχνίας των μαύρων.

***

Πρόλογος σε ένα Εικοσάτομο Σημείωμα Αυτοκτονίας

Για την Kellie Jones, γεννημένη στις 16 Μαΐου 1959

Τελευταία, έχω συνηθίσει το τρόπο

με τον οποίο το έδαφος ανοίγει και με καταπίνει

κάθε φορά που βγάζω έξω το σκύλο.

Ή την αστεία, σαρκαστική μουσική του ανέμου

καθώς τρέχω να προλάβω το λεωφορείο…

Έτσι έχουν έρθει τα πράγματα.

Και τώρα, κάθε νύχτα μετράω τ’ αστέρια,

και κάθε νύχτα βγάζω τον ίδιο αριθμό.

Και όταν δεν βγαίνουν για να τα μετρήσω,

μετράω τις τρύπες που ‘χουν αφήσει στον ουρανό.

Κανείς δεν τραγουδάει πια.

Μα χθες τη νύχτα, καθώς ακροπατώντας έμπαινα

στης κόρης μου το δωμάτιο, την άκουσα

με κάποιον να μιλάει. Και όταν την πόρτα

άνοιξα, κανείς εκεί δεν ήταν…

Εκείνη μόνο, στα γόνατα, να κοιτάζει

τα σφικτά ενωμένα χέρια της.

Ka’Ba

Ένα κλειστό παράθυρο κοιτάζει

μια βρώμικη αυλή, μαύροι

φωνάζουν ή ουρλιάζουν ή περπατάνε

αψηφώντας τους νόμους της φύσης στο ρέμα της θέλησης.

Ο κόσμος μας γεμάτος ήχους.

Ο κόσμος μας ομορφότερος απ’ όλους

κι ας υποφέρουμε, κι ας σκοτώνουμε ο ένας τον άλλο

κι ας μην μπορούμε κάποιες φορές να περπατήσουμε στον αέρα.

Είμαστε όμορφοι άνθρωποι

μ’ αφρικανική φαντασία

γεμάτοι μάσκες, χορούς και ηχηρούς ψαλμούς

μ’ αφρικανικά μάτια, μύτες και χέρια,

κι ας απλωνόμαστε με γκρίζες αλυσίδες σ’ ένα μέρος

γεμάτο χειμώνες, όταν αυτό που θέλουμε είναι ήλιος.

Έχουμε  αιχμαλωτιστεί,

αδέλφια, και μοχθούμε

για ν’ αποδράσουμε στην

αρχαία εικόνα· σε μια νέα

σύνδεση με τους εαυτούς μας

και τη μαύρη οικογένειά μας. Διαβάζουμε τη μαγεία,

τώρα χρειαζόμαστε τα ξόρκια για να σηκωθούμε,

να επιστρέψουμε,  να καταστρέψουμε, να δημιουργήσουμε.

Ποια θα ’ναι

η ιερή λέξη;

Σημειώσεις για μια Ομιλία

Τα μπλουζ της Αφρικής

δεν με γνωρίζουν. Τα βήματά τους, στην άμμο

της δικής τους

γης. Μια χώρα

σε μαύρο και άσπρο, εφημερίδες

ριγμένες απ’ τον αέρα στα πεζοδρόμια

του κόσμου. Δεν

νιώθω

τι είμαι.

Δύναμη

στ’ όνειρο, ένας λοξός

θηλασμός νεύρων, ο αέρας

ξερνάει την άμμο, μάτια

εγκλωβισμένα στο

μίσος, στο μίσος, στο μίσος, για να

βγούμε στο δρόμο, τελούν

τους θανάτους τους ξέχωρα

απ’ το δικό μου. Εκείνα

τα κεφάλια, ονομάζω

«ανθρώπους» μου.

(Κι αυτοί ποιοι είναι. Άνθρωποι. Που με θεωρούν

άσχημο. Που

εσύ,  για να δεις

τις λευκές επίπεδες κοιλιές

των κοριτσιών, μέσα στα σπίτια,

πεθαίνεις. Μαύρος. Διάφανο φεγγάρι

φωτίζει στα δάχτυλά μου

κινείται κάτω

απ’ τα ρούχα της. Όπου

βρίσκεται ο άνδρας της. Μαύρες

λέξεις ξερνάνε την άμμο

στα μάτια, στα δάχτυλα των

δικών τους νεκρών. Στην άμμο

η ψυχή και τα μάτια τους. Το χρώμα μου

δεν είναι δικό τους. Πιο ανοιχτόχρωμος,

μιλάει ο λευκός. Υποχωρούν. Οι δικές μου

νεκρωμένες ψυχές,  οι δικοί μου, όπως τους λέω,

άνθρωποι. Η Αφρική

είναι ένας ξένος τόπος. Εσύ ’σαι

όπως κάθε θλιμμένος εδώ

αμερικανός.

Μετάφραση Ποιημάτων:  Μάνος Κουνουγάκης

_______

* Ο Μάνος Κουνουγάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο το 1985. Σπούδασε Αγγλική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και συνέχισε με μεταπτυχιακές σπουδές στη Λογοτεχνία των Ηνωμένων Πολιτειών στο Πανεπιστήμιο του Έσσεξ. Ασχολείται με τη θεατρική γραφή, την ποίηση και τη μετάφραση. Τα θεατρικά του έργα δημοσιεύονται ελεύθερα στην ιστοσελίδα kounougakis.gr