Μια επίκαιρη «κόλαση»

Γράφει ο Αντώνης Καρτσάκης // *

Arthur Rimbaud, “Μια εποχή στην κόλαση”, νέα έκδοση, μετάφραση – σχόλια Χριστόφορος Λιοντάκης, εκδόσεις Κείμενα, Αθήνα 2021

Αρθούρος Ρεμπώ: «ο ποιητής του ανέμου, αιώνια έφηβος και αιώνια εξεγερμένος».[1] Έζησε μόλις τριάντα επτά χρόνια. Ένα πρόσωπο στην αχλή του μύθου. Το μόνο ολοκάθαρο, η αστραπή της ποίησής του. Ο εγκαταλειμμένος  από τον πατέρα, που παρηγορεί τις πληγές του μελετώντας αρχαία ελληνικά και λατινικά, γράφοντας ποιήματα. Ο δεκαεξάχρονος που εγκαταλείπει την κατακτημένη από τους Γερμανούς γενέτειρά του Σαρλβίλ για το Παρίσι. Όπου συλλαμβάνεται, φυλακίζεται, αποφυλακίζεται, σχετίζεται με τους μποέμ λογοτέχνες, σμίγει με τον ποιητή Πωλ Βερλαίν, ακολουθεί μια περιπετειώδη περιπλάνηση, αναγνωρίζεται ως ποιητική ιδιοφυΐα, επικρίνεται για την αντισυμβατική και «κολασμένη» ζωή του και τερματίζει στα είκοσι τους λογαριασμούς του με την ποίηση. «Μια μηχανή φτιαγμένη να τρέχει με εκατό ή το πολύ με διακόσια, ο Ρεμπώ την τρέχει με τα χίλια και την καίει στα είκοσί του χρόνια», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Χριστόφορος Λιοντάκης.[2] Μένει ένα ποιητικό μετέωρο, ένα διαχρονικό ίνδαλμα.

Πέντε χρόνια πριν το θάνατό του δημοσιεύει το Μια εποχή στην κόλαση. Στις σελίδες του ένας δεκαοκτάχρονος έκπτωτος άγγελος επαίρεται, ταπεινώνεται, σαρκάζει και αυτοσαρκάζεται, χλευάζει και αυτοχλευάζεται. Το πεζό αυτό ποίημα γράφτηκε από τον Απρίλιο  ως τον Αύγουστο του 1873. Τυπώθηκε τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου στις Βρυξέλλες και είναι το μόνο έργο που εκδόθηκε όσο ο ποιητής ζούσε.[3] Πρόκειται για το αποκορύφωμα μιας ιδιοφυούς ποιητικής πορείας ενός παιδιού-θαύματος.[4] Για «“φρικτές ιστορίες” [που] ενώνονται ως παραπόταμοι σε μια κοινή κοίτη, δημιουργώντας ένα ασυγκράτητο ρεύμα εξέγερσης, που γκρεμίζει στο πέρασμά του όλες τις παραδόσεις, ιστορικές ή θρησκευτικές, όλες τις αξίες, όλα τα πιστεύω, διακηρύσσοντας την παντοδυναμία και ταυτόχρονα την ήττα του εξεγερμένου οραματιστή».[5]

Είναι ένα κείμενο που δεν κατατάσσεται πουθενά: ποίηση, μαρτυρία, αφήγημα, θεατρικός μονόλογος, φιλοσοφικό δοκίμιο, αυτοβιογραφία, χρονικό, εξομολόγηση, προφητεία. Επαναστατικό, οργισμένο μαζί και απελπισμένο κείμενο, που «τινάζει στον αέρα τον φαρισαϊκό αστικό κόσμο -αλλά και την ίδια τη ζωή του ποιητή και την ίδια την ποίηση».[6] Λόγος διαχρονικός και διορατικός, που αποκηρύσσει μύθους, που καταδικάζει την ίδια την ομορφιά, επειδή δεν ανέχεται τον ευτελισμό της («Μια βραδιά κάθισα στα γόνατά μου την Ομορφιά. – Και τη βρήκα φαρμάκι. Και την καταράστηκα.»[7]). Ποίηση απόλυτη,  που δεν αφήνει κανένα περιθώριο στην περιγραφή, τη σκέψη, τη θεωρία, που αναδημιουργεί τις έννοιες και εκφράζεται τόσο δραστικά, ώστε υποκαθιστά εν τέλει την ίδια την πραγματικότητα.[8]

Το Μια εποχή στην κόλαση είναι βιβλίο για όλες τις εποχές. Μια συγκλονιστικά επίκαιρη «κόλαση».[9] Ένα εγχειρίδιο παρηγοριάς για όσους επιμένουν να αντιστέκονται. Επιμαρτυρεί ότι η ποίηση αποτυπώνει το άφατο^. ότι καθηλώνει ιλίγγους. Εμμένει ότι η ζωή είναι «μια φάρσα που πρέπει όλοι να παίξουμε»^. ότι «τον έρωτα πρέπει να τον επινοήσουμε απ’ την αρχή». Γιατί οι μεγάλες ανατροπές στον πολιτισμό μας παραμένουν αιτούμενο και η ανθρώπινη μοίρα αναλλοίωτη. Γιατί, εν τέλει, η κόλαση συνεχίζεται (οι μηχανισμοί της μονάχα έχουν παραλλαχθεί) και υπάρχουν πάντα «οι άλλοι» που επιβεβαιώνουν τον μεγάλο στοχαστή Ζαν-Πωλ Σαρτρ.[10]

Το μυστήριο της κόλασης αυτής, το μυστήριο της ζωής σε όλες του τις εκφάνσεις, αποκάλυψε ο ποιητής Χριστόφορος Λιοντάκης, μεταφράζοντας το 2004 το απόλυτο αυτό κείμενο του Ρεμπώ.[11] Τον ευθύβολο και δραματικό λόγο του μεταφραστή, που καταδεικνύει τη μυστική επικοινωνία του με τον μεταφραζόμενο ποιητή, απολαμβάνουμε εκ νέου στην καλαίσθητη νέα έκδοση από τις νεότευκτες εκδόσεις «Κείμενα». Οι μεταφραστικές λύσεις που προσέφερε το 2004 ο ποιητής κρίθηκαν τολμηρές και πρωτότυπες.[12] Το πυρετικό αυτό κείμενο με τις πολλές (ιστορικές, θρησκειολογικές, φιλοσοφικές και άλλες) αναφορές βρήκε στο πρόσωπο του Λιοντάκη τον αναγνώστη με τη θαυμαστή πνευματική εγρήγορση μπροστά στη δυναμική των εννοιών^. τον υπερευαίσθητο ποιητή, τον ικανό να αναδείξει την εκρηκτική ποιητικότητα αλλά και τον ενδιάθετο ζόφο του^. τον σχολαστικό και λεπτολόγο μεταφραστή ο οποίος το μελέτησε σε βάθος (πέντε ολόκληρα χρόνια όσο ξέρω), προσηλώθηκε στη λέξη και αναζήτησε επίμονα τη σημαινότητά της μέσα στα κειμενικά δεδομένα και τα συμφραζόμενα του λόγου.

Ο Λιοντάκης, έχοντας ενστερνιστεί την αγωνία του δημιουργού, βυθίζεται στο  αστραποβόλο αυτό ποίημα, αποκρυπτογραφεί τους μυστικούς κώδικες και τους ρυθμούς του, για να το μεταφέρει με τρόπο ευδόκιμο στην ελληνική γλώσσα.[13] Διασώζει τον μουσικό τόνο των λέξεων (το έργο του Ρεμπώ μπορεί να πιστωθεί στον Συμβολισμό και απηχεί μια ορισμένη μουσική διάθεση),[14] παρασύροντας τον αναγνώστη στη δίνη που δημιουργεί με τη μελωδία των λέξεων. Αναπτύσσει με το κείμενο μια σχέση «άλλοτε κολασμένη κι άλλοτε παραδείσια»^.[15] αναμετράται με την Κόλαση και κερδίζει^. υψώνει τη δική του φωνή σε ό,τι αιχμαλωτίζει τη φαντασία.

Η φωνή αυτή, η έως εσχάτων λεπτουργημένη,, μας βοηθά να κατανοήσουμε τη δύσκολη γλώσσα του Ρεμπώ και να τη χαρούμε. Γιατί η βαθύτατη παιδεία του μεταφραστή, η άριστη γνώση της γλώσσας του πρωτοτύπου, η εμμονή στη λεπτομέρεια, η τόλμη και το ρίσκο που επωμίζεται σε δύσκολες στιγμές και, κυρίως, η ποιητική ιδιοσυγκρασία του συνιστούν τα εχέγγυα για το άρτιο αποτέλεσμα. Εξάλλου, είναι ο ίδιος θιασώτης της γαλλικής λογοτεχνίας, όπως μαρτυρεί η Ανθολογία γαλλικής ποίησης και οι σπουδαίες μεταφράσεις Γάλλων ποιητών  (Βαλερύ, Ζενέ, Σταντάλ, Καμύ, Πονζ, Μπονφουά κ.ά.). Γιατί, τέλος, ο μεταφραστής δεν οικειοποιείται τον λόγο του ποιητή^. αναδημιουργεί το ποίημα σεβόμενος τα χαρακτηριστικά του, το ερμηνεύει και το ανασυνθέτει σε παλλόμενο ελληνικό λόγο.

Ο λόγος αυτός, πυκνός και ποιητικός, ακριβός και καίριος -υπόδειγμα υψηλού ύφους-, μας υποδέχεται στο σύντομο προλογικό σημείωμα με τον τίτλο «Η αστραπή της ποίησης». Δυο συγκινητικά σχόλια στην αρχή επιμαρτυρούν το ήθος του μεταφραστή και την ποιότητα της εργασίας του: ο Λιοντάκης αφιερώνει το βιβλίο «στους έλληνες μεταφραστές του Ρεμπώ και στην Κοραλία Σωτηριάδου που δεν θέλησε να τη συνυπογράψει»! Και θέτει ως μότο τους στίχους από το τραγούδι των Κ. Βίρβου και Β. Τσιτσάνη: «Απόκληρος μες στη ζωή κι απ’ όλους ξεχασμένος / να περπατώ και να πονώ είμαι καταραμένος. / Περιπλανώμενη ζωή, περιπλανώμενο κορμί».

Arthur Rimbaud

Η έκδοση συμπληρώνεται με τις κατατοπιστικές «Σημειώσεις» του τέλους, το περιεκτικό «Χρονικό της γραφής» και το αποκαλυπτικό σημείωμα «Τα όρια του μεταφραστή». Στο τελευταίο διαβάζουμε: «Με μόνιμο εφιάλτη την απάντηση του Ρεμπώ, όταν τον ρώτησε η μητέρα του τι θέλει να πει με το Μια εποχή στην κόλαση: ‘‘Ήθελα να πω ό,τι ακριβώς λέει κατά λέξη και τα πάντα’’, παίχτηκε ένα παιχνίδι δύσκολο, χωρίς κανόνες, με πολλή αφιέρωση και αφοσίωση, αλλά και με τον πειρασμό της προδοσίας να καραδοκεί».[16]

Με πολλή αφιέρωση και αφοσίωση ο μεταφραστής, με μια γλώσσα «στην άκρη του γκρεμού», που τον αναγκάζει να κάνει άλματα και βουτιές, μεταφράζει ό,τι ακριβώς λέει το κείμενο και τα πάντα. Αναμετράται με μια γλώσσα «ανοιχτή στο αναπάντεχο», που προσεγγίζεται με το νου και την ψυχή (για να διαβάσει κανείς Ρεμπώ, «πρέπει να μάθει να διαβάζει τη γλώσσα της ψυχής»).[17] Κατορθώνει, ανοίγοντας την απαλλαγμένη από λογοτεχνικά στερεότυπα ψυχή του, να εκπορθήσει μυστικά και λέξεις που πεισματικά του αντιστέκονται.

Ο Λιοντάκης, «περισσότερο ψηφοθέτης και λιγότερο μεταφραστής», με τις ψηφίδες που σμίλεψαν πολλοί και αγαπημένοι, όπως με σεμνότητα καταθέτει, διασώζει το θαύμα που περικλείεται στη γραφή του Γάλλου ποιητή: αποκαλύπτει το διαχρονικό και οικουμενικό του κειμένου^. μας βυθίζει στον πυκνό κόσμο της οδύνης και του ζόφου, στην κόλαση του Ρεμπώ, μέσα στην οποία διαβάζουμε τη δική μας κόλαση αλλά και την άρνηση κάθε κατεστημένου, και μας αφήνει με την αίσθηση ενός αρώματος τόπου ευλογημένου,[18] ενός Παραδείσου ανεκλάλητου. Από τις ευτυχέστερες συναντήσεις της γαλλικής με τη νεοελληνική ποίηση!

Τον Αύγουστο του 2004 ο Χριστόφορος Λιοντάκης, με όχημα το Μια εποχή στην κόλαση, μας καλούσε σε μια περιπέτεια «κολασμένη ή παραδείσια, διόλου πάντως χλιαρή και γκρίζα».[19] Τον Ιανουάριο του 2022, με τη νέα έκδοση των «Κειμένων» του Φοίβου Βλάχου, επαναλαμβάνεται αυτούσια η πρόσκληση -η κόλαση, βλέπετε, παραμένει- από τον απόντα-εσαεί παρόντα αγαπημένο ποιητή.

* Ο Αντώνης Καρτσάκης είναι Διδάκτωρ Φιλολογίας Παν/μίου Κρήτης

__________________

[1] Τιτίκα Δημητρούλια, «Αναζητώντας την ομορφιά και την αλήθεια», εφημ. Η Καθημερινή, 12 Δεκεμβρίου 2004.

[2] Arthur Rimbaud, Μια εποχή στην κόλαση, νέα έκδοση, μετάφραση – σχόλια Χριστόφορος Λιοντάκης, εκδόσεις Κείμενα, Αθήνα 2021, Πρόλογος, σ.11.

[3] Το 1886 δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό La Vogue και το 1892 εκδόθηκε, μαζί με τις Εκλάμψεις, από τον εκδοτικό οίκο του Παρισιού Léon Vanier, με πρόλογο του Πωλ Βερλαίν.

[4] Βλ. και Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Η δίνη του δύτου», εφημ. Τα Νέα, 12-13 Ιανουαρίου 2008.

[5] Μαρία Παπαδήμα, «Μια εποχή στην κόλαση: από τον μύθο Ρεμπώ στην ποίηση του Ρεμπώ», περιοδικό Μετάφραση ’04-’05, Αθήνα 2005, σ. 272.

[6] Τιτίκα Δημητρούλια, «Εμπρηστικός ποιητής μοντέρνων καιρών. Μια εξαιρετική ερμηνεία και ανασύνθεση της ποίησης του Ρεμπώ από τον Χριστόφορο Λιοντάκη σε παλλόμενο ελληνικό λόγο»,  εφημ. Η Καθημερινή, 7 Νοεμβρίου 2004.

[7] Arthur Rimbaud, Μια εποχή στην κόλαση, ό.π., σ. 17.

[8] Βλ. Στρατής Πασχάλης, «Η ευλογημένη Κόλαση του Ρεμπώ. Τόλμη και ερωτισμός στη μεταφραστική προσέγγιση ενός κλασικού και εξαιρετικά δύσκολου κειμένου», εφημ. Το Βήμα, 31 Οκτωβρίου 2004.

[9] Βλ. Βασίλης Ρούβαλης, «Μια συγκλονιστικά επίκαιρη «Κόλαση» (συζήτηση με τον ποιητή Χριστόφορο Λιοντάκη), εφημ. Ελευθεροτυπία, 9 Οκτωβρίου 2004.

[10] Βλ. και «Ένας ‘καταραμένος’ ποιητής. Ο Χριστόφορος Λιοντάκης μιλά για τον Ρεμπώ και την κόλασή του», εφημ. Αγγελιοφόρος, 8 Μαΐου 2005.

[11] Το κείμενο του Ρεμπώ αριθμεί δύο παλαιότερες μεταφράσεις στα ελληνικά: του Γ. Σφακιανάκη (1946) και του Νίκου Σπάνια (1962). Ποιήματα του Ρεμπώ μετέφρασαν επίσης οι Οδυσσέας Ελύτης, Άρης Δικταίος, Αλέξανδρος Μπάρας, Καίσαρ Εμμανουήλ, Νίκος – Αλέξης Ασλάνογλου, Στρατής Πασχάλης και άλλοι. (Σχετικά με τις μεταφράσεις έργων του Ρεμπώ στα ελληνικά, βλ. Μαρία Παπαδήμα, ό.π., σ. 272).

[12] Βλ. Γιάννης Κοντός, «Διάβασα το Μια εποχή στην κόλαση του Ρεμπώ», εφημ. Τα Νέα, 4-5 Δεκεμβρίου 2004.

[13] Βλ. και Γιώργος Λίλλης, «Χωρίς ηλικία. Αρθούρος Ρεμπώ, Μια εποχή στην κόλαση», εφημ. Η Αυγή, 27 Μαρτίου 2005.

[14] Βλ. και Κώστας Γεωργουσόπουλος, ό.π.

[15] Φράση του Λιοντάκη σε συνέντευξή του στον Στέλιο Λουκά (βλ. εδώ, σημ. 10).

[16] Arthur Rimbaud, Μια εποχή στην κόλαση, νέα έκδοση («Τα όρια του μεταφραστή»), σ. 72.

[17] Είναι η άποψη του Χένρυ Μίλερ (βλ. Τιτίκα Δημητρούλια, «Εμπρηστικός ποιητής μοντέρνων καιρών…», ό.π.).

[18] Βλ. και Στρατής Πασχάλης, ό.π.

[19] Arthur Rimbaud, Μια εποχή στην κόλαση, ό.π., σ. 11.