Ο Γιάννης Θηβαίος μεταφράζει Ζακ Πρεβέρ: Στίχοι υφασμένοι από νερό και αέρα

Γράφει η Ελένη Γκίκα //

 

Ζακ Πρεβέρ “Βροχή και λιακάδα”, Μετάφραση: Γιάννης Θηβαίος, Εκδόσεις Καλέντη

 

Ένας Ζακ Πρεβέρ τρυφερός, ερωτικός και κινηματογραφικός όπως τον ξέρουμε και τον αγαπάμε αλλά και αντιπολεμικός, κοινωνικός, πολιτικός, ένας Πρεβέρ άγνωστος με «Βροχή και λιακάδα» που δουλευότανε χρόνια βρέθηκε στις προθήκες των βιβλιοπωλείων προσφάτως σε μετάφραση Γιάννη Θηβαίου, πρόλογο Μάρως Βαμβουνάκη από τις εκδόσεις Καλέντη.

Τίτλος πρωτοτύπου: La pluie et le beau temps

Editions Folio 1972

 

Ο Γιάννης Θηβαίος με άπειρες μεταφράσεις κατ’ εξοχήν από τα γαλλικά στο ενεργητικό του, Μπέκετ, Μπομαρσαί, Ιονέσκο, Ζιντ, Καμύ, Κοκτώ, κατορθώνει να διεισδύει στην ψυχή του συγγραφέα ή του ποιητή και να του μένει πιστός, μεταφέροντας στη γλώσσα μας το πνεύμα και το έργο του.

 

«Το να μεταφράζεις ποίηση και μάλιστα τέτοιου είδους και βαμβακερής λεπτότητας, με στίχους υφασμένους από νερό και αέρα,- γράφει η συγγραφέας Μάρω Βαμβουνάκη στον πρόλογό της- καταντάει άθλος επικίνδυνος μια και ισορροπεί στις πιο ρευστές επιφάνειες. Γιατί η ποίηση είναι και ανάσα, ρυθμός, υπονοούμενα, στίξη και θέση λέξεων και των τονισμών ακροβατική. Φέρει, ακόμα και ασυνείδητα, θέλει και δεν θέλει, ένα πολιτισμό, ένα παρελθόν, φαντάσματα αρχαίων εκφράσεων που είναι ίσως ξένα στη χώρα του μεταφραστή. Πώς να μεταφράζεις τις σιωπές, τις τόσο προσεχτικά ζυγισμένες ανάμεσα στα λεγόμενα; Τις τρομερές σιωπές!…

»Όμως εδώ, ο Γιάννης Θηβαίος πετυχαίνει να αποκαλύπτει τις αρετές του μεγάλου ποιητή πίσω από μια συγκινητική διαφάνεια. Ο μεταφραστής, με ασκητική ταπείνωση μπορεί και μαζεύει πίσω το εγώ του και αφήνει τον Πρεβέρ να βγει σαρωτικός στη σκηνή των σελίδων και να κάνει τα δικά του μαγικά νούμερα. Ροή, φυσικότητα, άνεση που χαρίζει μόνο ο πολύς, κρυμμένος μόχθος αποκαλύπτουν αισθήματα και νοήματα, το διεισδυτικότερο: ατμόσφαιρες και θερμοκρασίες, με διαύγεια μοναδική. Είναι σίγουρο πως έχει εργασθεί σκληρά για να έχει καταφέρει να μαλακώσει τόσο τον λόγο, να καταλήγει σε τέτοια αμεσότητα, σαν να προκύπτουν με το τίποτα οι ελληνικοί στίχοι. Γιατί είναι άνθρωπος που ξέρει να ταξιδεύει με τα χέρια στις τσέπες μέσα στο γαλλικό σύμπαν, σύμπαν περιεκτικότατο, από τη χαριτωμένη μικρολογία του μπουλβάρ μέχρι το μεγαλειώδη λόγο των Αθλίων του Ουγκώ. Από το πέθιμο Ρέκβιεμ του Μπερλιόζ, την ηδονική επανάληψη του Μπολερό, τον σπαραγμό της Πιαφ, μέχρι τις χαμηλότονες παρλάτες του Ζωρζ Μπρασένς, όλα με αμείωτη και ακατάληπτη γοητεία – αφού η γοητεία πάντα ακατάληπτη είναι – μπορεί να αισθάνεται, και ως εκ τούτου να αποδίδει, εκείνο που γράφει ο Πρεβέρ:

 

Ένα στυλό ή ένα μολύβι τρέχοντας πάνω στο χαρτί

περιγράφει το τοπίο

και το τοπίο ακούει προσεχτικά

γιατί ο ταξιδιώτης του αρέσει

και ακούει την ομιλία

που το περιγράφει κατά γράμμα

 

Κι εφόσον η ποίηση κρύβεται είπαμε και στα μηδαμινά, είναι παντού, ακόμα και σε ένα μισοσκότεινο, σκονισμένο γραφείο της πόλης:

 

Ένας άντρας γράφει στη γραφομηχανή ένα γράμμα ερωτικό και

η μηχανή απαντά στον άντρα και με το χέρι και στη θέση της παραλήπτριας

 

Ο λόγος στη γαλλική γραφή, όσο ίσως πουθενά αλλού τόσο, ανακατώνεται με την υπόγεια μελωδία, η έννοια και η μουσική δεν ξεχωρίζουν όσο σε άλλες λογοτεχνίες. Μπορεί όχι μόνο να ενισχύει η μία την άλλη, αλλά και να θυσιαστεί η μια για χάρη της άλλης, να αλληλοβυθιστούν από έρωτα. Σαν τρίτο στοιχείο, το εικαστικό, το λεπταίσθητα ζωγραφικό, συχνά σε μαυρόασπρες φωτογραφίες, συχνά αφαιρετικό όπως η πινελιά κινέζου μελανογράφου, πνέει και περιτυλίγει τα έργα και σκορπά εικόνες φευγαλέες, που δύσκολα λησμονιούνται. Κι αν ξεχάσεις το ποίημα, οι εικόνες του θα τυπωθούν στο μαύρο θάλαμο της μνήμης σου, ακόμα και αδέσποτες από τα υπόλοιπα. Θα συνδυαστούν ίσως περισσότερο από όλα τα άλλα με το όνομα, Ζακ Πρεβέρ.»

 

Ο Ζακ Πρεβέρ (Jacques Prévert, 1900-1977), όπως μας πληροφορεί ο μεταφραστής, αποτελεί μία από τις σημαντικότερες ποιητικές μορφές του 20ού αιώνα. Ο «ζωγράφος της γαλλικής σύγχρονης ποίησης», όπως χαρακτηρίστηκε από τον Πικάσο,  δεν ανήκει σε καμιά σχολή, είναι εκρηκτικός τόσο στη φόρμα όσο και στο ύφος του. Εκφράζεται με ποικίλους τρόπους: σύντομα πεζά, τραγούδια, μικρές ιστορίες, στιγμιότυπα και καταγραφές γεγονότων. Το έργο του δεν μπορεί να ταξινομηθεί σε κανένα ποιητικό είδος. Περιφρονεί τους κλασικούς μετρικούς κανόνες όσον αφορά το ρυθμό και τη στίξη, αποδομώντας τα γλωσσικά στερεότυπα και τους κοινούς τόπους. Εκτός από τις ποιητικές συλλογές («Paroles», 1946, «Histoires», 1946, «Spectacle», 1951, «Fatras», 1966, «Choses et autres», 1972, «Adonides», 1975), έγραψε θεατρικά, και ίσως γι’ αυτό τόσο πολύ του ταιριάζει, καθώς και σενάρια για γνωστές ταινίες του γαλλικού κινηματογράφου αλλά και για ταινίες κινουμένων σχεδίων. Το έργο του υμνεί την ελευθερία, την ειρήνη, τη δικαιοσύνη, τη νιότη, τον έρωτα και διαπνέεται από ανθρωπισμό, αντικομφορμισμό και μποεμισμό.

 

 

Μικρό δείγμα γραφής για τη δική μας απόλαυση:

 

ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ

(Λότο κριτική)

 

Τα έχουμε μπερδέψει όλα

αυτό είναι γεγονός

Επωφεληθήκαμε από την ημέρα της Πεντηκοστής για να κρεμάσουμε

Πασχαλινά αυγά του Αγίου Βαρθολομαίου στο Χριστουγεννιάτικο

δέντρο της δεκάτης τετάρτης Ιουλίου

Έκανε κακή εντύπωση αυτό

Πολύ κόκκινα ήταν τ’ αυγά

Το περιστέρι το ‘σκασε

Τα έχουμε μπερδέψει όλα

αυτό είναι γεγονός

Τις μέρες με τα χρόνια τις επιθυμίες με τις λύπες και το γάλα με το

καφέ

Στο μήνα της Παναγίας λένε τον πιο όμορφο μήνα βάλαμε την Παρασκευή

και δεκατρείς και την Κυριακή των Γαΐων την ημέρα του θανάτου του

Λουδοβίκου 16^ου την τρομερή χρονιά την Ώρα του βοσκού και πέντε λεπτά στάση για φαΐ

Και προσθέσαμε χωρίς ρίμα ούτε αιτία χωρίς ερείπια ούτε σπίτια χωρίς

εργοστάσια και δίχως φυλακές τη μεγάλη εβδομάδα με τις σαράντα ώρες και τις τέσσερις Πέμπτες

Κι ένα λεπτό φασαρία

παρακαλώ

Ένα λεπτό με κραυγές χαράς τραγούδια γέλια και κρότους κι ατέλειωτες

χειμωνιάτικες νύχτες για ύπνο κι άλλες ώρες ακόμη για να ονειρευτούμε πως είναι καλοκαίρι κι ατέλειωτες μέρες για να κάνουμε έρωτα και ποτάμια για να κάνουμε μπάνιο λιακάδες για να στεγνώσουμε

Έχουμε χάσει τον καιρό μας

αυτό είναι γεγονός

αλλά ήταν ένας τόσο κακός καιρός

Βάλαμε μπροστά το ρολόι

Σκίσαμε τα ξερά φύλλα του ημερολογίου

Αλλά δεν έχουμε χτυπήσει κουδούνια στις πόρτες

αυτό είναι γεγονός

Μόνο γλιστρήσαμε στις κουπαστές των σκαλοπατιών

Μιλήσαμε για κρεμαστούς κήπους

ενώ εσείς ήδη βρισκόσαστε στα ιπτάμενα οχυρά

και σβήνετε απ’ το χάρτη μια πόλη ολόκληρη πιο γρήγορα απ’ όσο θέλει ο

μπαρμπεράκος για να ξυρίσει όλους τους άντρες του χωριού του

Ερείπια μέσα σ’ ένα εικοσιτετράωρο

ο ίδιος ο βαφέας πεθαίνει

πως θέλετε να πενθήσουμε λοιπόν

 

Αύγουστος 1940, Ζυρανσόν.

 

 

—————————————————————————————–

 

Μικρό απόσπασμα από τον πρόλογο της Μάρως Βαμβουνάκη:

 

Ο μυστικισμός των «μικρών» και των «τίποτα»

 

Λέγεται ότι, μυστικισμός σημαίνει να βρίσκεις σημασίες στο ασήμαντο. Αν είναι έτσι, τότε ναι, ο Πρεβέρ είναι ένας μυστικιστής. Μαζεύει με εμμονή συλλέκτη ό,τι πιο τετριμμένο, καθημερινό, ελάχιστο, φευγαλέο σέρνει ο άνεμος στα πεζοδρόμια της ζωής και της πόλης, ό,τι τιποτένιο συμβαίνει πίσω απ’ το μισοφωτισμένο παράθυρο ενός σπιτιού, εικόνες σε θρύψαλα και θρύψαλα σε εικόνες, και τα κάνει πολύτιμη ποίηση. Τα ανόητα γίνονται νόημα, τα μικρά μεγάλα, τα σπαράγματα όλον. Και ξαφνικά, διαβάζοντας τους στίχους του, αναγνωρίζεις πως η μικροζωή σου είναι σπουδαία, πως η πεζότητά σου είναι ρυθμός, κι εσύ, από κοινός κι ασήμαντος μεταμορφώνεσαι σε ήρωα μια τραγωδίας που ζεις και δεν το καλοξέρεις, τα φάλτσα σου γίνονται όπερα και οι μιζέριες σου έπος. Μα υπάρχει μεγαλύτερος ανθρωπισμός από αυτό;

Με τέτοια υλικά και τέτοιες προθέσεις είναι φυσικό τα ποιήματα του Πρεβέρ να είναι δύσκολα, επειδή ακριβώς καταφέρνουν να μοιάζουν εύκολα.

 

Πορτοκάλια της πορτοκαλιάς

λεμόνια της λεμονιάς

βατόμουρα της βατομουριάς

ελιές της ελιάς

Μυστήρια μεγαλοπρεπή και καθημερινά

Η ζωή είναι ωραία

σκοτώνομαι να σας το πω

λέει ένα λουλούδι και πεθαίνει

 

————————————————————————————–

 

Ένα ακόμα ποίημα του Πρεβέρ σε μετάφραση Γιάννη Θηβαίου:

 

ΕΞΩ

 

Ένα παιδί βαδίζει ονειροπολώντας το όνειρό του τον ακολουθεί χαμο-

γελώντας

όχι σαν όνειρο κατοπινό όταν θα μεγαλώσω

όχι

ένα όνειρο τωρινό αστείο κοντινό και ζωντανό

Και το παιδί γλιστράει και πέφτει και τ’ όνειρό του σπάει και το παιδί

απομακρύνεται κουτσαίνοντας κι αφήνει στο πεζοδρόμιο μια

μικρή κηλίδα αίμα

Φτάνει τότε ο γερο-άποικος που όλοι ακόμα αποκαλούν ο Διοικητής

Παγερός μπρος στην κηλίδα ψέγει επιδεικτικά

Ω αίμα

αίμα παιδιού

αίμα χαμένο

και άδικα σκορπισμένο

δεν έπρεπε να χυθείς παρά στην ώρα σου

και για της Αυτοκρατορίας τη σωτηρία

Όμως το αίμα το δικό του τώρα οργίζεται

το ξινισμένο του αίμα

το ξεθωριασμένο το ξεραμένο το γερασμένο στην υπηρεσία του στρατού

Και

περνώντας σύμφωνα με τους κανονισμούς την αρτηριοσκληρωτική και

τρίχρωμη ιεραρχία

του δίνει άσχημη γεύση προτού χαλάσει

οριστικά

Η γη γυρίζει βίαια κι η άκρη του κράσπεδου όπου υπάρχει ακόμα η

κηλιδούλα απ’ το αίμα υψώνεται ως την κεφαλή

του Διοικητή

Τότε ένας κύριος που σίγουρα είναι κάποιος έρχεται αμέσως με κάτι

πλάκες γυάλινες και σκύβει κι αυτός στο πεζοδρόμιο αλλά με πολλή

ευαισθησία

 

Λίγο μετά στο αμφιθέατρο μπρος σ’ ένα κοινό εκλεκτό αποδεικνύει στον

κόσμο την αιώνια ομορφιά του ανθρώπινου γένους που επιτρέπει σ’

έναν παλιό στρατιωτικό εξήντα εννιά χρονών να επιστρέψει τη ψυχή του στο Θεό χύνοντας τελικά μόνο λίγο αίμα όμοιο και τούτο αποδεικνύεται

επιστημονικά με ενός μικρού παιδιού

Τότε με μια θερμή κι απίστευτη ορμή νόμιμης περηφάνιας ο κόσμος όλος

κλαίει από συγκίνηση αγκαλιάζεται  χειροκροτεί κι ορθός

Εμπρός παιδιά σαν ένας ψάλλει

Και όλοι μαζί σαν ένας από τη μια κι από την άλλη ένας μόνος έμεινε

καθιστός

ένας παρασκευαστής που ήρθε εδώ από πλήξη

Αυτομάτως και με μιας τον έδειξαν με το δάχτυλο και τον κεραυνοβόλησαν

με το βλέμμα

Συγχωρέστε με νύσταζα

βρίσκω τον πόλεμο θανάσιμα ανιαρό

καταλαβαίνετε λοιπόν

Όμως μην ενοχλείστε

μη σταματάτε το ξεφάντωμά σας

εμπρός εμπρός

εμπρός παιδιά εμπρός εμπρός

αίμα μιαρό ας ποτίζει τα χνάρια σας κι οι σάλπιγγες της Ιεριχούς σε κάθε

τέτοια μεγάλη στιγμή ας γκρεμίζουν τα τείχη

Συγχωρέστε με τέλος που τάραξα αφελώς τις μεγάλες αιματηρές σας

διαχύσεις

Γι αυτό τον πέταξαν έξω ατιμωτικά

Έξω

παρόλο που ο πόλεμος κι ο θάνατος είναι χαραγμένα μέσα στο μυαλό του

έξω σαν κάθε μέρα

τρέχει στο ερωτικό του ραντεβού

Γι αυτόν

το αίμα είναι πάντα

ο πιο θερμός της ζωής εραστής

 

Όσο υπάρχει ένα βαρέλι κόκκινο κρασί πίσω απ’ το μαγαζί του

φεγγαριού

Όσο υπάρχει μια καράφα δροσερό νερό στη βεράντα

του ήλιου

Όσο υπάρχει ένα σμάρι ψάρια σε κάθε θαλάσσιο κύμα

 

Όσο υπάρχει

Ένα κορίτσι ανήσυχο μπροστά στον ημεροδείχτη

Που καρτερεί δίχως λέξη να πει το αίμα να φανεί.

 

 

 

Δημοσιεύθηκε στον Φιλελεύθερο