Fractal
Home / Βιβλιοκριτικές / Ο Ντοστογιέφσκι μέσα από τα μάτια του Λεβ Σεστώβ
19/01/2021, 10:06 μμ

Ο Ντοστογιέφσκι μέσα από τα μάτια του Λεβ Σεστώβ

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης //

 

“Φιόντορ Ντοστογιέφσκι: αγώνας ενάντια στις αυταπόδεικτες αλήθειες”, Λεφ Σεστόβ, Μτφρ: Νάγια Παπασπύρου, Ροές 2013, σελ. 241

 

«Εκείνο που έκανε αυτή την επανάσταση [την Οκτωβριανή] τόσο ορμητική δεν ήταν το μίσος της διανόησης. Ήταν ο λαός που χωρίς μίσος, μόνον από την παρόρμησή του να θεραπευθεί από μια αρρώστια, κατέστρεψε τον δυτικότροπο κόσμο μέσω ενός απορρίμματός του, το οποίο θα στείλει πίσω στη Δύση· ήταν ο λαός έξω από κάθε πόλη, που λαχταράει να βρει τον δικό του τρόπο ζωής, τη δική του θρησκεία, τη δική του μελλοντική ιστορία. Ο χριστιανισμός του Τολστόι ήταν μια παρεξήγηση. Ο ίδιος μιλούσε για τον Χριστό και εννοούσε τον Μαρξ. Στον χριστιανισμό του Ντοστογιέφσκι ανήκει η επόμενη χιλιετία». Αυτά έγραφε στις αρχές του 20ού αιώνα ο Γερμανός στοχαστής Oswald Spengler, στο πλαίσιο της θεωρίας του περί παρακμής της Δύσης, αναγνωρίζοντας στο πρόσωπο του Dostoevsky μια προφητική δύναμη του μέλλοντος. Φυσικά, δεν ήταν ο μόνος. Η «προφητική» ματιά του Dostoevsky έχει επισημανθεί και από τον μεγάλο Ρώσο στοχαστή, Nicolas Berdyaev, που έβλεπε μέσα στο έργο του μεγάλου συγγραφέα μια «προφητεία» της Ρωσικής επανάστασης.

Σύμφωνα με τον Berdyaev, όλες οι σύγχρονες ουτοπίες απέτυχαν να λυτρώσουν τους ανθρώπους από τα δεινά τους και απλώς αντικατέστησαν τις παλιές μορφές δουλείας με άλλες, πιο σύγχρονες και πιο επικίνδυνες. Πίσω από την απόπειρα των μαρξιστών και των κάθε λογής κοινωνικών αναμορφωτών να οργανώσουν και να γιατρέψουν τον κόσμο μας από τα βάσανά του, ο Berdyaev εντοπίζει αυτό που ο Dostoevsky περιέγραψε ως το «δίλημμα του Μεγάλου Ιεροεξεταστή», δηλαδή τον πειρασμό του Χριστού να μετατρέψει τις πέτρες σε ψωμιά, ανακουφίζοντας έτσι τον άνθρωπο από το βαρύ φορτίο του να είναι ελεύθερος και κατά συνέπεια, υπεύθυνος για τις πράξεις του. Η ελευθερία όμως δεν είναι μια διεκδίκηση αλλά ένα καθήκον, μια βαριά υποχρέωση που ο άνθρωπος, στον βαθμό που αναγνωρίζει ότι είναι πρόσωπο, οφείλει να αναλάβει. Ακριβώς εκεί έγκειται τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Κόντρα σε αυτές τις φωνές, στέκει η μοναχική περίπτωση του Lev Shestov. Όπως ο φίλος του, Berdyayev, έτσι και εκείνος διαμορφώθηκε πνευματικά από τον Dostoevsky, αναπτύσσοντας τη φιλοσοφία του εμπνευσμένος από προβλήματα που τέθηκαν στα έργα του. Ωστόσο,  ο Shestov δε διστάζει να επικρίνει ως άστοχες τις προφητικές διαθέσεις του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα. Όπως γράφει ο ίδιος:

«Πάντα η ιστορία κόβει τα κεφάλια στις προφητικές προβλέψεις και παρά ταύτα το πλήθος τρέχει πίσω από τους προφήτες. Ολιγόπιστο, αναζητεί σημεία, αφού τα θέλει τα θαύματα[…] Το πεφωτισμένο όμως πνεύμα γνωρίζει ότι ακριβώς εκεί που είναι δυνατή η πρόβλεψη δεν υπάρχει θαύμα, καθώς η δυνατότητα της πρόβλεψης, προφητείας προϋποθέτει άτεγκτη νομοτέλεια».

Τότε λοιπόν πού έγκειται η ιδιοφυία του Ρώσου συγγραφέα; Σύμφωνα με τον Shestov, ο Dostoevsky υπήρξε μια από τις ελάχιστες προσωπικότητες της ιστορίας που ομολόγησε θαρραλέα την ανεπάρκεια της λογικής να απαντήσει στα διαχρονικά υπαρξιακά μας ερωτήματα.

 

Ο «Μέγας Ιεροεξεταστής, του Ilya Glazunov (1985)

 

Ο «πειρασμός του μεγάλου Ιεροεξεταστή» στην πολεμική εναντίον του οποίου θα αφιερώσει το έργο του ο Ρώσος υπαρξιστής Lev Shestov, είναι ο ορθολογισμός. Για τον Shestov, το ζήτημα που εγείρει ο Dostoevsky με το «κρυστάλλινο παλάτι» του, είναι πολύ απλούστερο και πιο θεμελιώδες: μέσα σε αυτό λαμβάνει χώρα σε όλες τις τραγικές της διαστάσεις, η σύγκρουση της ανθρώπινης λογικής με την πίστη (εμπιστοσύνη στη θεία αποκάλυψη). Πρόκειται για πρόβλημα που έθεσαν ήδη ο Pascal και ο Kierkegaard, το οποίο στον Shestov οδηγείται στα άκρα, για να καταλήξει σε έναν άξονα που θα μείνει σταθερός σε όλο το έργο του: πόλεμος κατά της λογικής και της ηθικής και αναζήτηση του Θεού πέρα από αυτές και εναντίον τους. Για τον Lev Shestov, το Κρυστάλλινο Παλάτι είναι η ίδια η ανθρώπινη λογική. Στην πραγματικότητα, η αλήθεια δεν κατακτιέται από το ανθρώπινο πνεύμα, αλλά αποκαλύπτεται μέσα στον πόνο, μακριά από τον πολιτισμό και την οργανωμένη κοινωνία. Ο Shestov σκιαγραφεί λεπτομερώς την επίπονη πνευματική πορεία του μεγάλου συγγραφέα, μέχρι τη μεγάλη μεταστροφή των πεποιθήσεών του, που εντοπίζει στο Υπόγειο, με το οποίο ανοίγει ο νέος κύκλος μυθιστορημάτων του συγγραφέα. Αφετηρία αυτής της μεταστροφής υπήρξε η επώδυνη διαπίστωσή του ότι η ανήμπορη και αδιέξοδη αγάπη προς τους ανθρώπους, μετατρέπεται αργά ή γρήγορα σε μίσος.  Συνειδητοποιώντας αυτή την τραγική αλήθεια της ζωής, ο Dostoevsky παραιτήθηκε από τα «ιδεώδη της ολότητας», όπως αποκαλεί ο Shestov κάθε απόπειρα ορθολογικής σύλληψης και οργάνωσης του κόσμου που ζούμε. Η στροφή του Ρώσου συγγραφέα ήταν προς το Θεό της Χριστιανοσύνης, τον Χριστό, ελπίζοντας ότι με τη βοήθειά Του, η αγάπη για την ανθρωπότητα δεν πρόκειται μετατραπεί σε μίσος.

 

Λεφ Σεστόβ

 

Η λογική και η ηθική των φιλοσόφων, όση ασφάλεια και αν μας προσφέρει, αυτό που τελικά κάνει είναι να μας μαθαίνει να υποτασσόμαστε στους περιορισμούς αυτού εδώ του κόσμου, μεγαλύτερος εκ των οποίων είναι ο θάνατος. Ο Θεός είναι ακατάληπτος από τη λογική και μπορεί μονάχα να βιωθεί με μια άμεση προσωπική εμπειρία.  Η λογική, η (φιλοσοφική) ηθική και οι κοινωνικές συμβάσεις αποτελούν την αρχή του θανάτου. Η πραγματική ζωή βρίσκεται στην άνευ όρων παράδοση στο ζώντα Θεό, που η ισχυρή λογική μας αδυνατεί να κατανοήσει.  Ο ορθολογισμός της δυτικής φιλοσοφίας απέρριψε το “credo quia absurdum est” της χριστιανικής πίστης, ακολούθησε μια συνεπή πορεία, περνώντας διαδοχικά από το “non ridere, non lugere, neque detestari, sed intelligere”, στο «πραγματικό είναι και ορθολογικό». Ολόκληρη η γνώση και ο πολιτισμός αιώνων δεν έχει κάνει καμία πρόοδο να μας προστατεύει από τον τρόμο της ύπαρξής μας μπροστά στη δυστυχία, τον φόβο και τον θάνατο. O Τερτυλλιανός, ο Pascal, ο Λούθηρος, ο Nietzsche και φυσικά, ο Dostoevsky ήταν από εκείνα τα ελάχιστα πνεύματα που αρνήθηκαν τους περιορισμούς που επιβάλλει η λογική και ζήτησαν τη λύτρωση στο υπέρλογο. Αν για τον Berdyaev ο Dostoevsky υπήρξε ένας πραγματικά διορατικός στοχαστής, για τον Shestov υπήρξε ένας προφήτης, ένας μοναχικός κήρυκας του αληθινού Θεού, που απέρριψε εντελώς τη λογική και έζησε το παράλογο.

Αντλώντας από τα ντοστογιεφσκικά μυθιστορήματα, ο υπαρξιστής φιλόσοφος Shestov εισηγείται τη δική του κοσμοθεωρία: η ανθρώπινη λογική είναι χρήσιμη και απαραίτητη για τη ζωή, καθώς αντλεί γενικά συμπεράσματα από τα αποσπασματικά γεγονότα της ζωής μας, τείνει όμως συγχρόνως να καταπιέζει  το άτομο, όταν γίνεται ιδεολογία. Ο κόσμος μας στα βάθη του είναι παράλογος και ο Dostoevsky ήταν από τους ελάχιστους στοχαστές που αρνήθηκε να παρασυρθεί από τις δήθεν αλήθειες που προσφέρει γι’ αυτόν η λογική και η όποια επιστημονική γνώση μας. Εκφράζοντας αυτές τις απόψεις, ο Shestov διαμορφώνει μια αντιφιλοσοφία που έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με τη βασική γραμμή της δυτικής σκέψης, ενώ εμπνέεται σταθερά από το έργο του Dostoevsky, στο πρόσωπο του οποίου αναγνωρίζει ένα από τα μεγαλύτερα προφητικά πνεύματα όλων των εποχών. Αντίθετα με τη φιλοσοφία του Berdyaev που στηρίζεται στην εσχατολογική ελπίδα για τη μεταμόρφωση του σύμπαντος κόσμου, η σκέψη του Shestov έχει ως βάση της την απελπισία: μόνο ο απελπισμένος άνθρωπος μπορεί να εγκαταλείψει τους περιορισμούς της λογικής και της ηθικής και να καταφύγει στον Θεό. Κατά τον Shestov, ο Dostoevsky ως ένας σύγχρονος ομολογητής του Χριστού, ένας Pascal του 19ου αιώνα, ανασκόπησε όλα τα «κρυστάλλινα παλάτια» των ανθρώπων και συνειδητοποίησε πως όλα ήταν χτισμένα πάνω στη λογική, που είναι η αξιωματική αρχή του θανάτου. Η απαίτηση ενός αναμφισβήτητου θαύματος, που αποτελεί ανάγκη του ανθρώπου ως έλλογου όντος, αλλά και κατά κάποιον τρόπο άρνηση του υπερβατικού, είναι ο δεύτερος πειρασμός του Χριστού, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω. Επικρίνοντας τον ορθολογισμό, στον οποίο, σύμφωνα με τον ίδιο, ακόμη και ο ίδιος ο Dostoevsky κάποτε έκανε υποχωρήσεις, ο Shestov επιτίθεται ανοιχτά σε κάθε μορφή ορθολογισμού και επιστημονισμού.

 

 

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες: ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top