Καλλιεργώντας την κουλτούρα του ατομικισμού

Γράφει ο Θωμάς Καραγκιοζόπουλος //

 

Στην εποχή που ζούμε κάποιος μπορεί να κάνει μια διαπίστωση: τα παιδιά σπανίως έρχονται σε επαφή με προτροπές και συμβουλές όπως: ενδιαφέρσου για το περιβάλλον, σεβάσου τον διπλανό σου, μοιράσου μαζί του, μπες στη θέση ενός άλλου, ενός αδύναμου, βοήθησέ τον, δέξου το(ν) διαφορετικό, κάνε σωστές πράξεις, υπεράσπισε τον αδύναμο, όλοι οι άνθρωποι έχουν αξία, κάνε ουσιαστικές σχέσεις, φρόντισε την πνευματική καλλιέργειά σου, αγάπα τον άνθρωπο. Με λίγα λόγια, όλα αυτά που συνιστούν το αντίθετο του ατομικισμού, δηλαδή τον αλτρουισμό. Αντιθέτως μοιάζει σαν να έχουμε συγκεντρώσει όλες τις κουβέντες που έχουμε να πούμε στα παιδιά σε μια φράση: «Καλή Επιτυχία» που, όμως, στα αυτιά των παιδιών ακούγεται ως εξής: «Φάε όλους τους άλλους».

Δεν θα πρέπει να αναρωτηθούμε για ποιο λόγο τα παιδιά και οι νέοι απομακρύνονται όλο και περισσότερο από την οικογένεια, την κοινωνία, την πολιτική και το μέλλον της χώρας; Μοιάζει να τούς απασχολεί κυρίως η επίτευξη προσωπικών στόχων μέσω μιας ατομικής διαδρομής όπου θεωρούν τον ατομικισμό ως καύσιμο και τα συναισθήματα τροχοπέδη. Πολλοί νέοι, αυριανοί ενήλικες, είναι εγκλωβισμένοι στον στενό κύκλο των δικών τους ενδιαφερόντων. Δυσκολεύονται να ενδιαφερθούν για κάποιον ή κάτι, αν αυτό δεν αφορά τον εαυτό τους. Ο ορίζοντας των γεγονότων τους είναι τα προσωπικά τους ενδιαφέροντα-συμφέροντα.

Πώς η οικογένεια θρέφει τον ατομικισμό των παιδιών

Στην ελληνική κοινωνία βιώνουμε όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια ένα παράδοξο γεγονός όσον αφορά την οικογένεια. Ενώ πολλοί γονείς, ηθελημένα ή αθέλητα, με τη στάση τους καλλιεργούν τον ατομικισμό στα παιδιά, όταν αυτός ο ατομικισμός μοιραίως, κάποτε, γυρίζει μπούμερανγκ εναντίον των γονέων, εκείνοι κατηγορούν τα παιδιά πως έχουν γίνει αναίσθητα και πως νοιάζονται μόνο για τον εαυτό τους. Δηλαδή περίμεναν κάτι διαφορετικό;

Σήμερα ζούμε ένα σουρεαλιστικό φαινόμενο: ενώ η ελληνική οικογένεια είναι σε μεγάλο βαθμό παιδοκεντρική, τα παιδιά δεν αισθάνονται αυτό που κάποτε ήταν «τα παιδιά της οικογένειας». Τις παλαιότερες εποχές αν ρωτούσες ένα παιδί τι είναι αυτό που φοβάται περισσότερο στη ζωή του, θα απαντούσε πρωτίστως να μην πάθουν κάτι τα μέλη της οικογένειάς του. Υπήρχε ένας καημός στο βλέμμα τους. Σήμερα, τα παιδιά φοβούνται περισσότερο την ανεργία, τη μοναξιά, τη μη πραγματοποίηση των στόχων τους, νοιάζονται κυρίως για τη δική τους υγεία και πράγματα που τους αφορούν άμεσα. Ελάχιστα από αυτά αναφέρουν κάτι για τα άλλα μέλη της οικογένειάς τους, πόσο μάλλον για άλλους ανθρώπους. Δεν είναι αυτό μια αποθέωση του ατομικισμού;

Επιπλέον, πολλοί γονείς με τη στάση τους απέναντι σε άλλους ανθρώπους δίνουν το παράδειγμα του πώς πρέπει να φέρονται τα παιδιά τους. Ο γονιός με τη στάση του και τον τρόπο συμπεριφοράς του περνάει κάποια μηνύματα, γίνεται το πρότυπο για τον νέο άνθρωπο: αν σε αυτήν τη στάση κυριαρχεί ο ατομισμός και η ιδιοτέλεια, αυτό θα εισπράξει το παιδί. Αν στη στάση του γονιού υπάρχει η λογική: μην υπολογίζεις κανέναν, μην σε νοιάζει για κανέναν, τότε αναπόδραστα θα υιοθετήσουν αυτό το μοντέλο.

Όταν τα λόγια θρέφουν τον ατομικισμό των παιδιών

Εχει σημασία να αναφέρουμε παραδείγματα από συνηθισμένα λόγια γονέων που θρέφουν τον ατομικισμό και υποβαθμίζουν την αξία των συναισθημάτων των παιδιών για τους άλλους: -εσύ κοίτα τα μαθήματά σου και άσε τους φίλους, -αν δεις να χτυπούν κάποιον φίλο σου, εσύ δεν θα πεις κουβέντα, θα απομακρυνθείς γιατί μπορεί να την πληρώσεις εσύ, -θα σου πάρω το κινητό που θέλεις, αν πάρεις αριστείο στο σχολείο, -να μάθεις να στηρίζεσαι στα δικά σου πόδια γιατί κανείς δεν θα ασχοληθεί με εσένα σε αυτόν τον κόσμο, -η ζωή είναι ένας σκληρός αγώνας και στο τέλος κερδίζει ο πιο δυνατός, -μερικές φορές πρέπει να πατήσεις επί πτωμάτων για να επιβιώσεις, -μην επιτρέπεις σε τίποτα και σε κανέναν να σε αποπροσανατολίζει από τους στόχους σου, -να μην έχεις εμπιστοσύνη σε κανέναν. Μόνο η οικογένειά σου σε αγαπάει πραγματικά. δεν γίνεται ο φίλος σου να παίρνει μεγαλύτερο βαθμό από σένα, ενώ εσύ είσαι πολύ πιο έξυπνος, -κανόνισε με τους βαθμούς που θα πάρεις να μην έχω μούτρα να κυκλοφορήσω, -δεν αξίζει να στεναχωριέσαι για κάτι σε αυτήν τη ζωή. Αυτά είναι λόγια που ακούγονται μέσα στο σπίτι, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο.

Ο ρόλος του σχολείου στην ανάπτυξη του ατομικισμού

Επικουρικά στον ρόλο των γονέων έρχεται το εκπαιδευτικό σύστημα, δηλαδή το περιβάλλον του σχολείου. Όταν εκεί περνάει στο παιδί από νωρίς και με κάθε τρόπο το μήνυμα ότι η εκπαίδευση είναι ένας άκρως ανταγωνιστικός διαγωνισμός όπου υπάρχουν ρόλοι -ο συμμαθητής θεωρείται αντίπαλος, ο δάσκαλος κριτής, οι γονείς μάνατζερ και οτιδήποτε αποσπά την προσοχή του από την τελική επικράτηση βαρίδι- άραγε φταίει το παιδί που εσωτερικεύει τον ατομικισμό ως μόνη στάση απέναντι στο σχολείο;

Κάθε παιδί διάγει έναν ατομικό σχολικό βίο: διαβάζει, εξετάζεται, βαθμολογείται, συλλέγει γνώσεις-προσόντα και δίνει εξετάσεις. Οι βαθμοί, τα βραβεία, η διάκριση σε διαγωνισμούς, τα αριστεία, τα μόρια εισαγωγής μετά τις πανελλαδικές εξετάσεις θρέφουν μια ατομιστική και ανταγωνιστική πλευρά στους μαθητές. Το σχολείο, όπως είναι δομημένο, αδυνατεί να καλλιεργήσει τη συλλογική συνείδηση. Η αλληλεγγύη, η συνεργατικότητα, η ομαδικότητα, η ενσυναίσθηση μοιάζουν παράταιρα και περιττά σε αυτόν τον αμείλικτο αγώνα που τα παιδιά πρέπει να αποδείξουν ότι είναι καλύτερα από τα άλλα.

Ενα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά των παιδιών και των νέων που έχουν αποκτήσει ατομικιστικά στοιχεία είναι ότι θεωρούν πως πάντα έχουν δίκιο, πως πάντα φταίει κάποιος άλλος και πως όλοι τούς αδικούν, αφού δεν αναγνωρίζουν την αξία τους. Οταν ένα παιδί βλέπει τους περισσότερους να επαναλαμβάνουν με κάθε τρόπο να είναι προσηλωμένος στους στόχους του, γιατί μένουμε έκπληκτοι όταν κάποια στιγμή κόβει κάθε δεσμό με οικογένεια, φίλους και τη χώρα του και φεύγει για μια νέα Γη της Επαγγελίας, σε αναζήτηση των στόχων του; Όταν όλοι τού φουσκώνουν το μυαλό πως η κορυφή ανήκει μόνο στον ίδιο και δεν πρέπει να τη μοιραστεί, γιατί περιμένουμε να δεχτεί να ξεκινήσει από τα χαμηλά και να αντέχει τις δυσκολίες και τις τυχόν απογοητεύσεις μιας επαγγελματικής πορείας;

Ο παράγοντας του συναισθήματος

Εδώ αξίζει να αναρωτηθούμε: γιατί απορούμε για την απώλεια των συναισθημάτων του παιδιού προς τους άλλους, όταν εμείς είμαστε οι πρώτοι που του ζητήσαμε να μην τα νιώθει; Είναι γεγονός ότι τα συναισθήματα, όταν ο στόχος είναι μόνο η ατομική διάκριση, μπορούν να αποπροσανατολίσουν. Τα συναισθήματα προβάλουν το «εγώ» στο «εμείς» και τη μονάδα στο σύνολο. Ετσι, ένα παιδί δεν θα μπορέσει να αφοσιωθεί αποκλειστικώς στην αυτοεκπλήρωσή του. Θα το σπρώξουν να μοιράσει μέρος της ενέργειάς του σε άλλους ανθρώπους, γεγονός που θα το κάνει να παρεκκλίνει από τον αγώνα της σίγουρης επιτυχίας.

Αρκεί να δούμε πόσοι άνθρωποι έχουν αναρριχηθεί στα υψηλότερα κοινωνικά και επαγγελματικά στρώματα, επειδή διαθέτουν μια ατομιστική στάση ζωής και έχουν απομακρύνει κάθε συναίσθημα μέσα τους, ορμώμενοι διαρκώς από το αίσθημα της επιβίωσης έναντι του άλλου. Η αλήθεια είναι ότι μπορείς να πετύχεις πολλά στον κόσμο αν μάθεις να λειτουργείς ως μια ψυχρή υπολογιστική μηχανή δίχως συναίσθημα.

Ο ρόλος της κοινωνίας

Στην πραγματικότητα, η ίδια η κοινωνία σε ωθεί να προσαρμοστείς στον κυνικό κόσμο όπου θα ζήσεις. Οταν η κοινωνία, στο σύνολό της, έχει καταδικάσει τις αξίες του ανθρωπισμού (ηθικοί κανόνες, αλληλεγγύη, αυτοσεβασμός, αναζήτηση της κοινωνικής προόδου), πώς θα τις διδάξει στα παιδιά; Πώς βλέπει η κοινωνία έναν ανιδιοτελή, ρομαντικό άνθρωπο, ταγμένο στα ιδανικά και στις αξίες του; Ο Ντοστογιέφσκι έχει αναφερθεί στο ζήτημα στο έργο Ο Ηλίθιος με αφορμή τον διάλογο περί του «φτωχού ιππότη». Πώς βλέπει η οικογένεια ένα άτομο που εμμένει να παραμένει στη χώρα του, που θέλει να δημιουργήσει στη χώρα του, όπου η διαφθορά και η αναξιοκρατία κυριαρχούν και οι ευκαιρίες είναι λιγοστές;

Καταλήγοντας, το ερώτημα είναι αυτό: θέτουμε την ευημερία του συνόλου πάνω από τους ηθικούς κώδικες των καιρών, οι οποίοι σπανίως επιβραβεύουν τον άξιο, ενώ συχνά τον καθιστούν αντιδημοφιλή ή καταστρατηγούμε τα πάντα στην εξυπηρέτηση των προσωπικών συμφερόντων; Οσοι ανήκουν στην πρώτη κατηγορία συχνά πληρώνουν ένα τίμημα, ενώ όσοι τάσσονται στη δεύτερη, ζουν τη ζωή τους. Στο τέλος, η ζωή δεν είναι κάτι άλλο, παρά το άθροισμα των επιλογών μας (αυτό με πολλούς αστερίσκους).