☆ Ευριπίδη «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» σε μια εξαιρετική ανάγνωση της «πατριδολατρικής» τραγωδίας από τον Θέμη Μουμουλίδη

Γράφει ο Παύλος Λεμοντζής //

Πρόλογος

 

Τη συγκεκριμένη τραγωδία του Ευριπίδη, ένα από τα κορυφαία κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, παρουσιάζει η 5η Εποχή Τέχνης σε συνεργασία με την «Ars Aeterna».  Η παράσταση πραγματοποιεί περιοδεία σε όλη την Ελλάδα και ήρθε και στο αρχαίο Θέατρο Φιλίππων.

Δύσκολα μπορούμε να δεχτούμε σήμερα ότι η «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» είναι ένα πατριωτικό μανιφέστο, ότι η θυσία της κόρης γίνεται από χρέος  προς την πατρίδα, επειδή σε όλο το έργο βλέπουμε τον Ευριπίδη να ευτελίζει και την εκστρατεία στην Τροία και τους στρατηγούς της Αγαμέμνονα, Αχιλλέα, Μενέλαο, Οδυσσέα, τους οποίους δείχνει ως αδίστακτα άτομα, στυγνούς ιμπεριαλιστές. Είναι βέβαιο ότι ο Ευριπίδης ασπάζεται την άποψη του Θουκυδίδη για την εκστρατεία στην Τροία: «ένα άθλιο πλιάτσικο».

Μια διαφορετική ανάγνωση της κλασσικής, κερδίζει έδαφος τον τελευταίο καιρό κι αυτήν ακριβώς ενισχύει η παράσταση που παρουσιάζει η «5η Εποχή Τέχνης».

Υπόθεση

Όταν ο στόλος συγκεντρώθηκε στην Αυλίδα, εγκλωβίστηκε εκεί από την άπνοια ή, σύμφωνα με άλλη εκδοχή, από ενάντιους ανέμους. Η αιτία γι’ αυτό ήταν, σύμφωνα με τον μάντη Κάλχα, ο θυμός της Άρτεμης. Οι αιτίες για τον θυμό της ποικίλουν:

Ο πατέρας (ή παππούς) του αρχιστράτηγου, ο Ατρέας, δεν είχε θυσιάσει το αρνί με το χρυσόμαλλο δέρας στη θεά.

Ο Αγαμέμνονας υπερηφανεύτηκε, κάποια στιγμή, για τις κυνηγετικές του ικανότητες συγκρίνοντάς τες με αυτές της θεάς του κυνηγιού, ενώ μια τρίτη άποψη θέλει  τον Αγαμέμνονα  να αθετεί την υπόσχεσή του να προσφέρει στη θεά το καλύτερο προϊόν της χρονιάς, που έτυχε να είναι η κόρη του Ιφιγένεια.

Η θυσία της κόρης του στρατηγού, της Ιφιγένειας, θα απεγκλώβιζε τον στόλο από την απραξία. Ο Αγαμέμνονας δέχτηκε να τελέσει τη θυσία είτε από φιλοδοξία (Αισχύλος, Αγαμέμνων) είτε για το κοινό καλό (Ευριπίδης, Ιφιγένεια εν Αυλίδι). Με δόλο ζήτησε από τη γυναίκα του να έρθει στην Αυλίδα, επικαλούμενος αρραβώνα της κόρης τους με το πρωτοπαλίκαρο των Ελλήνων, τον Αχιλλέα. Όταν ο αρχηγός των Μυρμιδόνων πληροφορήθηκε τον δόλο και την εμπλοκή του ονόματός του, προσπάθησε να σταματήσει τη θυσία, όμως όλο το στράτευμα -και οι δικοί του στρατιώτες- επιθυμούσαν την απεμπλοκή από το τέλμα κι ο Αχιλλέας κινδύνεψε με λιθοβολισμό.

Ο Αγαμέμνονας τέλεσε τη θυσία κρυφά από την Κλυταιμνήστρα, την οποία, αμέσως μετά, έστειλε πίσω στο Άργος. Στο μεταξύ, στη διάρκεια της θυσίας η Άρτεμη αντικατέστησε την κόρη με ένα ελάφι ως θύμα, ενώ την ίδια την οδήγησε στην Ταυρίδα, όπου και την έκανε ιέρειά της.

Ανάγνωση

Στην «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» ο Ευριπίδης χτίζει το οικοδόμημά του με προσοχή. Στο πρώτο μέρος του έργου, μέσα από τον διάλογο Αγαμέμνονα και Μενελάου, σκιαγραφείται μπροστά μας μια βαθιά πολιτισμική κρίση: ένα γράμμα δόλου που γράφεται και ξαναγράφεται, ένας πατέρας που παραπλανά τη σύζυγό του προκειμένου να θυσιάσει την κόρη του, δύο αδέλφια που διχάζονται, αποφάσεις στρατηγών που λαμβάνονται με άξονα τον φόβο του όχλου. H ίδια η εκστρατεία κατά της Τροίας παρουσιάζεται ως ένας πόλεμος απογυμνωμένος από πατριωτικά ιδεώδη, ένα ανούσιο ξεκαθάρισμα λογαριασμών με αφορμή τη ματαιοδοξία των θεών – τα «καλλιστεία» Αθηνάς, Ήρας και Αφροδίτης – και τη φυγή μιας άστατης συζύγου.

Πώς μπορεί να αντιστραφεί η κατάσταση; Πώς μπορούν όλα να αποκτήσουν ξανά το χαμένο νόημά τους; H Ιφιγένεια θα δώσει τη λύση. Μια αθώα, νεαρή γυναίκα με τον ιδεαλισμό της ακέραιο θα χύσει το αίμα της για να ξεπλύνει την αμφιβολία, τον δισταγμό, να δώσει τέλος στην ηθική και ιδεολογική παράλυση των ανδρών.

Αν είναι να πραγματοποιηθεί αυτή η πράξη κάθαρσης, αν είναι η θυσία της παρθένου να έχει πραγματικά αναζωογονητική επίδραση, υπάρχει μια αναγκαία προϋπόθεση: πρέπει η θυσία να είναι εκούσια. Πρέπει να έχει όχι μόνο τη συναίνεση αλλά και κάτι ακόμη: την ένθερμη πίστη της θυσιαζόμενης. Ο Ευριπίδης παρουσιάζει την ηρωίδα του να κάνει αυτό το δύσκολο άλμα σχεδόν αβίαστα. Και η μεταστροφή της είναι πραγματικά αξιοσημείωτη: η Ιφιγένεια μεταμορφώνεται από θυσιαστικό αντικείμενο σε παθιασμένο, ενεργητικό υποκείμενο. Αυτή η ντροπαλή κοπέλα, που ικέτευε αρχικά να τη λυπηθούν, θέλει τώρα όλοι να τη δουν και όλοι να τη θυμούνται καθώς ανακοινώνει με περηφάνια την απόφασή της να προσφέρει τη ζωή της. Για την Ελλάδα, για την ελευθερία, για να μην τολμούν οι «βάρβαροι» να αρπάζουν ατιμώρητοι τις γυναίκες των Ελλήνων. Αυτός ο θάνατος θα είναι η δόξα της, αυτός θα είναι ο γάμος και τα παιδιά της.

Εδώ όμως τίθεται το πραγματικά σημαντικό ερώτημα: τι εξυπηρετεί η αφύπνιση της Ιφιγένειας; Τι είναι σε τελική ανάλυση αυτό που αναζωογονείται από την πράξη αυτοθυσίας της; Τι είναι αυτό που της χαρίζει τον θαυμασμό και τον έπαινο των ανδρών; Ακριβώς το γεγονός ότι με την απόφασή της επικυρώνει τις προσδοκίες μιας ανδροκρατούμενης κοινωνίας. Θα φτάσει μάλιστα να πει πως «είναι πιο σημαντικό για έναν άντρα από ό,τι για χίλιες γυναίκες να συνεχίσει να βλέπει το φως του ήλιου». H Ιφιγένεια αποδέχεται πλήρως το σύστημα αξιών σύμφωνα με το οποίο ο Έλληνας είναι ανώτερος από τον «ξένο», ο άνδρας από τη γυναίκα και η ελευθερία και η δόξα της χώρας εξαρτώνται από την αγνότητα και την ασφάλεια των γυναικών της. «Κρατήστε τις Ελληνίδες για τους Έλληνες» θα μπορούσε να είναι το σύνθημά της: η Ιφιγένεια πρέπει να πεθάνει ώστε να διαφυλαχθεί το δικαίωμα των ανδρών να διατηρούν τις γυναίκες τους αβλαβείς στο σπίτι, για τον εαυτό τους. H Ιφιγένεια πρέπει να πεθάνει ώστε να μπορέσει ο πατέρας της Αγαμέμνων να κερδίσει «κλέος αείμνηστον». H δική της δόξα δεν είναι παρά ένα λιθαράκι προς την ανοικοδόμηση της «πραγματικής», απώτερης δόξας του ελληνικού στρατού.

Η παράσταση

Ο Θέμης Μουμουλίδης επιστρέφει για τρίτη φορά στην «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», επιχειρώντας να επανατοποθετήσει τα όρια, αναδεικνύοντας την εφιαλτική σχέση της τραγωδίας του Ευριπίδη με την δυστοπία της εποχής μας.

Η Ιφιγένεια είναι, πρωτίστως, ένα διαχρονικό λυρικό κείμενο, ένας ύμνος στην ανθρώπινη ανεπάρκεια, που, ταυτόχρονα, αποκαλύπτει την καταγωγή του «σύγχρονου» κόσμου. Επομένως, είναι έργο διαχρονικά επίκαιρο. H έννοια της θυσίας εμπεριέχεται στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Η καινούργια εποχή γεννιέται. Mας προκαλεί. Ζητά θυσίες. Όμως, για ποια Ελένη;

Κάθε έννοια θυσίας εμπεριέχει το στοιχείο της αθωότητας του θύματος. Έτσι, σε μια εποχή παρατεταμένης κρίσης πολιτικής και αξιών, σε έναν κόσμο ετοιμόρροπο, μας γοητεύει η πρόκληση να αναμετρηθούμε μ’ ένα κείμενο βαθύτατα πολιτικό και παρεξηγημένο. Γιατί θυσίες έγιναν πολλές, όμως με θύματα, συχνά, αθώους.

 Ο σκηνοθέτης της παράστασης Θέμης Μουμουλίδης  φανερώνει, σε αρκετά σημεία, τη διάθεση αποστασιοποίησης και προβληματισμού και, πράγματι, δεν ακολουθεί την πεπατημένη. Επιχειρεί τη δημιουργία δυο διαφορετικών χρονικών επιπέδων. Υπάρχει ο χρόνος του μέλλοντος, όπου διαδραματίζεται για μια ακόμη φορά η ίδια ιστορία, με τους ήρωες να συγκρούονται ανελέητα, σαν τίποτε να μη διδάχθηκαν και το σύγχρονο παρόν, όπου μια συντροφιά νέων γυναικών (Χορός) συναντιούνται με την ιστορία που γνωρίζουν καλά  και που, αυτή τη φορά, έρχεται από το μέλλον, σαν εφιάλτης, που εκδηλώνεται με σπασμωδικές κινήσεις των  σωμάτων τους. Όσο προχωρά το έργο  τα δύο επίπεδα συγκλίνουν, καθώς οι νέες γυναίκες του Χορού συνειδητοποιούν ότι, ίσως, παρακολουθούν σκηνές από το δικό τους  μέλλον.

Η σκηνοθετική άποψη φέρνει κοντά μας το έργο, σε μια εποχή αδηφάγας επεκτατικής διάθεσης, με ζωντανές τις πολεμικές κραυγές, για να μας αγγίξει το κρύο μιας αλήθειας: «της ανθρώπινης βουλιμίας  για κατακτήσεις, αδιαφορώντας για την όποια απώλεια».

Η μετάφραση του έργου, που υπογράφει η Παναγιώτα Πανταζή, αποσκοπεί σ’ έναν σύγχρονο λόγο, με έμφαση στη διαβρωτική ειρωνεία και αμφισημία, αλλά και στην ανάδειξη των λυρικών στοιχείων.

Ο Λάζαρος Γεωργακόπουλος, ηθοποιός έμπειρος και άρτιας τεχνικής, επωμίζεται τον δυσκολότερο ρόλο, επειδή είναι ανεπαρκώς διαγεγραμμένος, όμως σχεδιάζει  πειστικά και με βαθύτατη απελπισία τον Αγαμέμνονα, μπροστά σε μια εκλογή χωρίς επιλογή.  Σημαντική ερμηνεία. Στιβαρός άνδρας, άξιος ηγέτης  Κράτους, σπαραξικάρδιος πατέρας.  Καθηλωτικός Αγαμέμνων.

Ευαίσθητη και με εναλλαγές η  Κλυταιμνήστρα της Ιωάννας Παππά. Αισθητές οι αποχρώσεις από μάνα ευτυχισμένη, μέχρι τραγικά γελασμένη, προδομένη. Επιβλητική και εμφανισιακά και φωνητικά, ως κόρη του Τυνδάρεω, ικανή να αντιταχθεί ενάντια στην πατριαρχική ιδεολογία.

Ο Άκης Σακελλαρίου είναι ο Μενέλαος, που κρατά δυναμικά τον ρόλο τού εξέχοντα συνεργάτη του αδερφού του στην εκστρατεία των Αχαιών κατά της Τροίας. Ξεχωρίζει στη δραματική, θεαματική και ρεαλιστική σύγκρουση μαζί του. Τα αδέρφια – βασιλείς περνούν                         διαδοχικά τη σκυτάλη του πόνου και της πιεστικής ανάγκης του ανυπόμονου  για λάφυρα στρατού, της ατίμωσης και της  πατρότητας.

Ο πρεσβύτης, Παντελής Δεντάκης, τονίζει την αφοσίωσή του στον άρχοντά του και στη γυναίκα που χαρίστηκε δούλος στον γάμο της. Καθρέφτης του πιστού δουλευτή, δεν είναι αμέτοχος στην τραγική αίσθηση των δρώμενων.

Η Μαρία Πετεβή, επιλογή του σκηνοθέτη μετά την αποχώρηση της Χριστίνας Χειλά- Φαμέλη, μυρώνεται στο αρχαίο δράμα μ’ έναν ρόλο απαιτήσεων και θέτει τις βάσεις για μια αξιόλογη πορεία. Εδώ, αποδίδει με ειλικρίνεια τη θυγατρική αγάπη και τη σύγκρουση με την αδυσώπητη μοίρα της, σαν αθώο θύμα  με αλλότρια κίνητρα. Αποστασιοποιείται κάποια στιγμή από πατριωτικές εξάρσεις κι ο Ευριπίδης εμπαίζει, ουσιαστικά, τον πόλεμο μ’ αυτή τη σκηνοθετική ερμηνεία. Η κόρη υποτάσσεται στη βία του πολεμόχαρου μένους.

Ο Γιώργος Χρυσοστόμου, ένας  δυναμικός Αχιλλέας και με προσήλωση στο κείμενο. Του λείπει, όπως ήθελε ο ποιητής, η ορμή και η λάμψη του γιου της Θέτιδος, παγιδευμένου από τους ίδιους του Μυρμιδόνες του.

Ο Χορός συμπάσχει, τραγουδά ταιριάζοντας τα βήματά του (κίνηση Σεσίλ Μικρούτσικου) με τις  υπέροχες μουσικές  του Σταύρου Γασπαράτου, ο οποίος στόχευσε  στη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου μουσικού έργου βασισμένου στην «Ιφιγένεια», έργο που κάλλιστα μπορεί να σταθεί  αυτόνομα, αλλά και στο θέατρο και στον κινηματογράφο. Απολαυστικές μελωδίες, εξαίσια χορικά.

Ο Χορός και σ’ αυτήν την τραγωδία είναι ο βασικός πρωταγωνιστής της και, παράλληλα με τη δράση του ως γυναίκες της Χαλκίδας, είναι και μια ομάδα μεταφυσικών ανησυχιών, επειδή προβλέπει  τη μελλοντική του ποδηγέτηση – χειραγώγηση, από μια συντηρητική,  ανδροκρατούμενη κοινωνία.

Τα σκηνικά εικαστικής ομορφιάς  του Γιώργου Γαβαλά, απεικονίζουν ένα μινιμαλιστικό, μεταλλικό τείχος στρατοπέδου στην Αυλίδα και τα κοστούμια της Νίκης Ψυχογιού αξίζουν ιδιαίτερης αναφοράς. Νυφικά στις γυναίκες του Χορού, δείγμα παρθενίας και αφοσίωσης στη Θεά που υπηρετούν, κομψοτεχνήματα   τα  ανδρικά ρούχα σε ταιριαστό μαύρο – γκρι, ακριβό, υψηλής  ραπτικής αυτό της βασίλισσας, ενώ με τους φωτισμούς του Νίκου Σωτηρόπουλου δημιουργούνται εικόνες -πίνακες έργα  τέχνης, όπως οι θρησκευτικές νύφες του Μιχαήλ Νέστεροφ. Από τα ωραιότερα κοστούμια που είδαμε σε παραστάσεις αρχαίου δράματος.

Επίλογος

Στην τραγωδία «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», η κεντρική ηρωίδα πεθαίνει για έναν μάταιο και καταστροφικό επεκτατικό πόλεμο. Μια κοινωνία σε παρακμή θυσιάζει την Ιφιγένεια στην οποία ενσαρκώνεται μια ολόκληρη γενιά νέων ανθρώπων. Έπειτα από είκοσι χρόνια Πελοποννησιακού Πολέμου, ο Ευριπίδης μοιάζει να αναρωτιέται: είναι δυνατή μια αλλαγή παραδείγματος; Δυόμισι χιλιάδες χρόνια αργότερα και ενώ αντικρίζουμε τα πρώτα σημάδια ενός δυστοπικού μέλλοντος, εξακολουθούμε κι εμείς να αναρωτιόμαστε: είναι άραγε δυνατόν να αλλάξουν τα πράγματα;

Ο σκηνοθέτης Θέμης Μουμουλίδης δημιουργεί μια παράσταση που στοχάζεται πάνω στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον, με όχημα τη νέα μετάφραση του έργου από την Παναγιώτα Πανταζή.

Πρόκειται για μια έντιμη, κομψή  παράσταση από ένα σύνολο συντελεστών που εκπέμπει  γνώση, μέτρο, κάλλος και σεμνότητα. Δείτε την. Αξίζει!

Ταυτότητα Παράστασης

Μετάφραση | Παναγιώτα Πανταζή
Σκηνοθεσία | Θέμης Μουμουλίδης
Σκηνικό | Γιώργος Γαβαλάς
Μουσική | Σταύρος Γασπαράτος
Κοστούμια | Νίκη Ψυχογιού
Κίνηση | Σεσίλ Μικρούτσικου
Φωτισμοί | Νίκος Σωτηρόπουλος
α’ βοηθός σκηνοθέτη | Γεωργία Πιερρουτσάκου
β’ βοηθός σκηνοθέτη | Νικολέττα Μακρυνόρη
Βοηθός σκηνογράφου | Μαριάννα Παπαγεωργίου
Βοηθός συνθέτη – μουσική διδασκαλία | Αλεξάνδρα Κατερινοπούλου
Βοηθός ενδυματολόγου | Μπαμπανιώτη Σοφία
Φωτογραφίες | Ελίνα Γιουνανλή
Artwork | Πέτρος Παράσχης
Make up artist | Olga Falei
Hairstylist | Κωνσταντίνος Κολλιουσης
Βοηθός κομμωτή | Νίκη Βασιλείου
Επικοινωνία | Ειρήνη Λαγουρού
Διεύθυνση παραγωγής | Σταμάτης Μουμουλίδης
Οργάνωση παραγωγής | Χριστίνα Μπάλλα

Ερμηνεύουν:

Αγαμέμνων: ΛΑΖΑΡΟΣ ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
Πρεσβύτης – Άγγελος: ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΔΕΝΤΑΚΗΣ
Μενέλαος: ΑΚΗΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ
Κλυταιμνήστρα: ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΠΠΑ
Ιφιγένεια: ΜΑΡΙΑ ΠΕΤΕΒΗ
Αχιλλέας: ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ
Γυναίκες της Χαλκίδας
ΙΟΥΛΙΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥ | ΣΟΦΙΑ ΚΟΥΛΕΡΑ | ΕΙΡΗΝΗ ΛΑΦΑΖΑΝΗ
ΙΩΑΝΝΑ ΛΕΚΚΑ | ΛΕΝΑ ΜΠΟΖΑΚΗ | ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΝΟΕΑ
ΔΑΝΑΗ ΠΟΛΙΤΗ | ΒΙΚΤΩΡΙΑ ΦΩΤΑ