Επί τα ίχνη αγαπημένων

Γράφει η Μαρούλα Δοϊτσίνη // *

Επιμέλεια κειμένου: Τζένη Μανάκη //

 

A.S. Byatt «Εμμονή», Μετάφραση: Κατερίνα Σχινά, Εκδ. Πόλις

«Αν είσαι σε θέση να μετουσιώσεις τις σκέψεις σου σε τέχνη καλώς. Αν είναι να ζήσεις με τις υποχρεώσεις και τις απολαύσεις της καθημερινής ζωής, πάλι καλώς. Αλλά μην ενδώσεις στη συνήθεια της νοσηρής αυτοεξέτασης».

Η ΕΜΜΟΝΗ της μεγάλης Αγγλίδας συγγραφέως A.S.Byatt γράφτηκε το 1990 και βραβεύτηκε με το βραβείο Booker αποσπώντας εξαιρετικές κριτικές. Η παρούσα μετάφραση στη γλώσσα μας είναι η δεύτερη και φέρει τον αυθεντικό τίτλο του βιβλίου. Υπήρξε και παλαιότερη έκδοση του βιβλίου, από τον οίκο Λιβάνη με τίτλο: Αιχμάλωτα πάθη, σε μετάφραση της Έφης Τσιρώνη.

Το γενικό πλαίσιο είναι πως μια ομάδα ακαδημαϊκών του 20ου αιώνα ασχολείται εμμονικά με το έργο και την προσωπικότητα του σπουδαίου άγγλου ρομαντικού ποιητή του 19ου αιώνα Ράντολφ Χένρι Ας.

Οι δυο νεότεροι από τους ερευνητές είναι ο Ρόλαντ Μίτσελ και η Μωντ Μπέιλι, που η από κοινού αναζήτηση για τον αγαπημένο τους ποιητή  Ράντολφ Ας τους οδηγεί σε μια ερωτική ιστορία που εξελίσσεται αργά και ηδονιστικά, όπως είχε συμβεί τον 19ο αιώνα, με τον ποιητή Ας, – τότε οι έρωτες ακολουθούσαν το παιχνίδι των καθυστερήσεων και του υπαινικτικού φλερτ σε αντίθετη με την ταχύτητα των σημερινών εφήμερων σχέσεων-, και τη φεμινίστρια ρομαντική ποιήτρια Κρίσταμπελ Λαμότ.

«Και πολύ αργά, με άπειρες τρυφερές καθυστερήσεις και λεπτούς αντιπερισπασμούς και παραλλαγές έμμεσης επίθεσης, ο Ρόλαντ, τελικά, για να χρησιμοποιήσω μια παρωχημένη έκφραση, μπήκε μέσα της κι έκανε δική του όλη εκείνη τη λευκή ψυχρότητά της που ζεστάθηκε πάνω του, έτσι που κάθε όριο καταλύθηκε».

Δύο μεγαλύτεροι σε ηλικία ερευνητές είναι ο αμερικανός Κρόπερ και ο σκωτσέζος Μπλακάντερ.

Ο Κρόπερ θρασύς, κτητικός, ανταγωνιστικός αναζητά καθετί που έχει σχέση με τον Ας, από τα γραπτά του ίδιου και των κοντινών του ανθρώπων, μέχρι ακόμη και μια τούφα από τα μαλλιά του, αναζήτηση που γίνεται με οποιοδήποτε τίμημα, με χτυπήματα κάτω από τη μέση, ένας αδίστακτος Ιντιάνα Τζόουνς που θέλει την αποκλειστικότητα των προσωπικών στοιχείων του ποιητή για το ίδρυμά του στις ΗΠΑ.

Απέναντί του ο σκωτσέζος καθηγητής Μπλακάντερ που θεωρεί ότι καθετί που έχει σχέση με τον ποιητή Ας πρέπει να παραμείνει στην πατρίδα του ως πνευματική κληρονομιά του αγγλικού λαού. Δίπλα σε αυτούς τους τέσσερις υπάρχουν και άλλοι μελετητές του Ας, όπως και διάφοροι σύζυγοι και εραστές.

Όλοι αυτοί οι χαρακτήρες συμμετέχουν σε μια αστυνομική πλοκή που επιδέξια χρησιμοποιεί η συγγραφέας για να τραβήξει το ενδιαφέρον του απλού αναγνώστη ελαφρύνοντας το γεμάτο με λογοτεχνικές αναφορές μυθιστόρημά της, από το οποίο δεν λείπουν και οι ανατροπές.

Όλοι οι εμμονικοί ερευνητές μετέρχονται πρωτότυπες μεθόδους, ίντριγκες επιδίδονται σε κρυφές αναζητήσεις προκειμένου να συλλέξουν όσο περισσότερο υλικό μπορούν για τον αγαπημένο τους ποιητή και τα κοντινά του πρόσωπα και να υπερκεράσουν τους άλλους.

Στην επίμονη αναζήτησή τους σαν ιδιωτικοί ντετέκτιβς, ανακαλύπτουν τον θησαυρό της αλληλογραφίας του ποιητή Ας με την ποιήτρια Κρίσταμπελ Λαμότ που ζει απομονωμένη στην αγγλική εξοχή με τη σύντροφό της Μπλανς σε μια αγροικία.

Η Λαμότ ευφυής, ευαίσθητη, απλή στην καθημερινή της ζωή, φανατική φυσιολάτρισσα, ρομαντική – με τα προσωπικά αδιέξοδα της συντηρητικής εποχής του 19ου αιώνα – αλλά και φεμινίστρια, είναι πρωταγωνίστρια στη ζωή του ποιητή Ας καθώς υπήρξε ο έρωτας της ζωής του.

Μια εξαιρετική αλληλογραφία ανάμεσα σε δυο φωτεινά πνεύματα που τρέφουν θαυμασμό ο ένας για τον άλλο αν και με διαφορετική θεώρηση ζωής, αυτή ακλόνητη στη χριστιανική της πίστη, αυτός σκεπτικιστής και οπαδός της θεωρίας της εξέλιξης των ειδών του Δαρβίνου, με διαφορετικό βάρος ο καθένας αλλά με σεβασμό, εκτίμηση και παραδοχή ο ένας για το έργο του άλλου. Λόγια μετρημένα ώστε να μην πληγώσει ο ένας τον άλλο. Με μια επίσης κοινή απέραντη αγάπη και σεβασμό για τη φύση και το παραμικρό στοιχείο της.

«Για να περιγράφεις τόσο όμορφά συναρπαστικά και αναλυτικά τη φύση πρέπει να την έχεις αγαπήσει παράφορα, να την έχεις περπατήσει, να την έχεις νιώσει, να την έχεις απολαύσει στην παραμικρή της λεπτομέρεια».

Και εδώ δεν μπορώ να μην αναφερθώ στη σύγχρονη ανελέητη, προσβλητική και απαράδεκτη κριτική ενυπόγραφων αλλά και ανώνυμων τις περισσότερες φορές λιβελλογράφων του διαδικτύου και εντύπων που κινούμενοι από εμπάθεια καταρρακώνουν σπουδαίους λογοτέχνες βγάζοντας από μέσα τους χυδαίο ανταγωνισμό αλλά και δείχνοντας συμπλεγματική προσωπικότητα και έλλειψη πνευματικότητας.

Αξίζει επίσης αναφορά σε δυο επίσης γυναίκες- ηρωίδες του μυθιστορήματος, «ήσσονος» ίσως σημασίας, για την πλοκή.

Πρόκειται για τη γυναίκα του ποιητή Έλεν. Μια σπουδαία γυναίκα, όχι πίσω, αλλά δίπλα σ’ έναν σπουδαίο άνδρα, με δυνατότητες να εξελιχθεί σε μια αξιόλογη ποιήτρια. Γυναίκα με εξαιρετική ευθυκρισία, γενναιοδωρία, ειλικρίνεια, εγκωμιάζει στα γραπτά της την αντίζηλό της ποιήτρια Λαμότ, ερωμένη του συζύγου της, για το ποίημά της «Μελουζίνα», εξαίροντας την προχωρημένη για την εποχή αντίληψη της, για τη γυναικεία ποίηση του 19ου αιώνα.

Η Έλεν γράφει για την Λαμότ: «Δεν γράφει όπως οι περισσότερες γυναίκες της εποχής με σεμνοτυφία, αγνότητα, άξεστα πετάγματα της φαντασίας, φουσκωμένο συναισθηματισμό, αλλά με ρωμαλέα φαντασία, δύναμη, ζωντάνια».

Αναφέρεται επίσης στο πόσο συγκινητικός, γενναίος και δίκαιος είναι ο απολογισμός της ζωής της δίπλα στον ποιητή Ας, απευθυνόμενη σε όλες τις γυναίκες που βρέθηκαν σε παρόμοια θέση. Μια χαρακτηριστική της φράση: «Αλλά τουλάχιστον τον διευκόλυνα και συμπαραστάθηκα μια ποιητική μεγαλοφυία».

Η άλλη αθόρυβη προσωπικότητα του μυθιστορήματος είναι η σύντροφος της Λαμότ Μπλανς, ζωγράφος, που στο ημερολόγιό της συνοψίζει την καθημερινή της ζωή με την ποιήτρια Λαμότ σε πλήρη απομόνωση από τον υπόλοιπο κόσμο, σε ένα κτήμα, με τις απλές χαρές της καθημερινότητας (τις οποίες ποτέ δεν πρέπει να θεωρούμε δεδομένες), συνδυασμένες με τις υψηλές απολαύσεις της τέχνης και του στοχασμού. Κλασική φιγούρα ρομαντικού μυθιστορήματος με τραγικό τέλος καθώς δεν άντεξε την ερωτική σχέση της ποιήτριας Λαμότ με τον ποιητή Ας.

Σε όλες τις γυναίκες του μυθιστορήματος (Λαμότ, Ελεν, Μπλανς) διακρίνουμε σπαράγματα του φεμινιστικού κινήματος που άρχισε δειλά,  κυρίως από τους κύκλους των διανοουμένων γυναικών του 19ου αιώνα.

Πέρα από την αφήγηση της εμμονής των ερευνητών, η συγγραφέας μετέρχεται όλων των λογοτεχνικών μορφών της εποχής της, εγκιβωτίζοντας στη δαιδαλώδη πλοκή του, επιστολική αλληλογραφία, ημερολογιακές καταγραφές, ρομαντισμό και μυστήριο, διάφορα είδη ποίησης, προκειμένου να ενισχύσει την άποψή της ότι είναι σχεδόν αδύνατη η αποκάλυψη της αλήθειας παρά την αξιοπιστία των μεθόδων.

Μεταξύ άλλων, ένα μέρος της αφήγησης αφιερώνεται στην ανθρώπινη περιέργεια, συνυφασμένη με τον περιπετειώδη χαρακτήρα της φύσης του ανθρώπου, μ’ ένα εξαιρετικό παραμύθι. Τα παρεμβαλλόμενα στην αφήγηση υπέροχα παραμύθια είναι ένα επιπλέον εύρημα της συγγραφέως που κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Το παραμύθι του ραφτάκου κατορθώνει να περιγράψει πώς η ανθρώπινη περιέργεια ενεργοποιεί τον άνθρωπο, δίνοντάς του ευκαιρίες για καλύτερη ζωή, στη δύσκολη αλλά όχι ακατόρθωτη εξίσωση να κάνει μια δουλειά με αγάπη που να του προσφέρει ευχαρίστηση και όχι από υποχρέωση ή σκληρή ανάγκη.

Σημαντική επίσης και άξια αναφοράς μία από τις συμβουλές της ποιήτριας Λαμότ προς την ανηψιά της που ήθελε να γίνει λογοτέχνιδα:

«Αν είσαι σε θέση να μετουσιώσεις τις σκέψεις σου σε τέχνη καλώς. Αν είναι να ζήσεις με τις υποχρεώσεις και τις απολαύσεις της καθημερινής ζωής, πάλι καλώς. Αλλά μην ενδώσεις στη συνήθεια της νοσηρής ΑΥΤΟΕΞΕΤΑΣΗΣ» .

Σημαντικότερο όμως εύρημα της συγγραφέως, η παράθεση υπέροχων ποιημάτων, απόλυτα εναρμονισμένων στον ρομαντικό και φυσιολατρικό χαρακτήρα του 19ου αιώνα, ώστε να εξυπηρετούν άριστα την ιδιότητα των πρωταγωνιστών, ως ποιητών.

                   Ποίημα του Ράντολφ Ας 

                                              Είναι πιο δυνατή η αγάπη

                                              Από ένα λάκτισμα γαλβανικό

                                              Απ’ του ηφαίστειου τη στάχτη

                                              Και το βροντώδες βουητό

                                              Που εξαπολύει ένας κρατήρας

                                              Από τα έγκατα της γης;

                                              Είμαστε ανδρείκελα, μοιραία, 

                                              Ή των Αγγέλων συγγενείς; 

Η Byatt, με το εξαιρετικό μυθιστόρημά της, μέσα από το οποίο αναδεικνύεται το σπάνιο ταλέντο της, η αγάπη της για τη γλώσσα και τη γραφή, αναπλάθει τον κόσμο και τα λογοτεχνικά ρεύματα του 19ου αιώνα. Δημιούργησε χαρακτήρες με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και μεγάλο βάθος κάνοντας χρήση όλου του χρωστήρα του λογοτεχνικού εύρους. Στην ίδια ανήκουν τα παρεμβαλλόμενα στη ροή του μυθιστορήματος ποιήματα, για τα οποία δήλωσε σε κάποια συνέντευξή της: ακόμη και μελέτες έχουν εκπονηθεί για τους ποιητές που επινόησα ότι τα έγραψαν.  

Μεταφραστικός άθλος η μετάφραση του εξαιρετικής έκδοσης βιβλίου, από την Κατερίνα Σχινά, που χάρισε στους αναγνώστες την απόλαυση του κειμένου σε τέλεια ελληνική γλώσσα, και σε εξαιρετική απόδοση τα ποιήματα.

A.S. Byatt

Η Αντόνια Σούζαν Μπάιατ είναι μια πολυγραφότατη βρετανίδα συγγραφέας, βιογράφος και κριτικός λογοτεχνίας. Γεννήθηκε στο Γιορκσάιρ της Αγγλίας στις 24.8.1936. Το πιο γνωστό της μυθιστόρημα, “Possession” (“Κατοχή”) κέρδισε το βραβείο Booker και το Irish Times/Aer Lingus International Fiction Prize, το 1990, και μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο το 2002 από τον σκηνοθέτη Neil LaBute, με πρωταγωνιστές τους Γκουίνεθ Πάλτροου και Άαρον Έκχαρτ. Άλλα μυθιστορήματά της είναι: “The Shadow of the Sun” (“Η σκιά του ήλιου”), “The Game” (“Το παιχνίδι”), “The Virgin in the Garden” (“Η παρθένα στον κήπο”), “Still Life” (“Νεκρή φύση”) και το “Sugar and Other Stories” (“Ζάχαρη και άλλες ιστορίες”). Σπούδασε στο Γιορκ και στο Κολέγιο Νιούμαν του Κέιμπριτζ και δίδαξε στη Σχολή Τέχνης και Σχεδίου του Κεντ καθώς και στο University College του Λονδίνου, πριν αρχίσει ν’ ασχολείται αποκλειστικά με τη συγγραφή. Στα έργα κριτικής που έχει γράψει συμπεριλαμβάνονται το “Degrees of Freedom” (“Βαθμοί ελευθερίας”), μια μελέτη των μυθιστορημάτων της Άιρις Μέρντοχ, το “Unruly Times: Wordworth and Coleridge in Their Time” (“Ανυπότακτη εποχή: ο Γουέρντζγουoρθ και ο Κόουλριτζ στην εποχή τους”) και το “Passions of the Mind” (“Πάθη του νου”) που δημοσιεύτηκε το 1991. Είναι τακτική συνεργάτις του “Times Literary Supplement”, της “Independent” και των “The Sunday Times”. Επίσης συνεργάζεται σε τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές για την τέχνη. Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα έργα της “Ιστορίες του Ματίς”, “Άγγελοι και έντομα”, “Ο Πύργος της Βαβέλ” και “Αιχμάλωτα πάθη” (“Possession”) -όλα από τις εκδόσεις Λιβάνη. Το 1999 της απονεμήθηκε ο τίτλος της Λαίδης (Dame Commander of the Most Excellent Order of the British Empire, DBE), για τις υπηρεσίες της στη λογοτεχνία. Είμαι μια απλή αναγνώστρια βιβλίων, όχι αποκλειστικά λογοτεχνικών. 

* Η Μαρούλα Δοϊτσίνη είναι Συμβολαιογράφος, μέλος της Λέσχης Ανάγνωσης του ΣΕΓΘ