Από την κανονικότητα στην ψυχασθένεια και μετά στην ψυχοθεραπεία.

Γράφει ο Θόδωρος Σούμας //

 

Σάββας Σαββόπουλος: «Εμείς και η ψυχή μας», Μια συζήτηση με τον Κώστα Γιαννακίδη, Εκδ. Παπαδόπουλος

Ένα βιβλίο διαλόγου, από τις εκδ. Παπαδόπουλος, ανάμεσα σε έναν διαπρεπέστατο ψυχαναλυτή, τον Σάββα Σαββόπουλο και έναν φιλοπερίεργο και μελετημένο δημοσιογράφο, τον Κώστα Γιαννακίδη, ο οποίος παρόλο που μας δηλώνει πως δεν ασχολήθηκε με εγχειρίδια ψυχολογίας, του θέτει έξυπνες κι εύστοχες ερωτήσεις και οδηγεί τη συζήτηση έτσι ώστε το τελικό αποτέλεσμα να αποτελεί ένα πολύ καλό εκλαϊκευτικό έργο για την ψυχή, τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου και την ψυχαναλυτική θεραπεία του.

Στην αρχή βρίσκουμε έναν ευφυή πρόλογο για τον ψυχικό μας κόσμο, ο οποίος μοιάζει με λογισμικό του εγκεφάλου. Δεν αρκεί όμως να καταλάβεις πώς δουλεύει ο μηχανισμός του, μα χρειάζεται να μάθεις το γιατί. Ας πούμε μηχανικά πως το λογισμικό του εγκεφάλου ταυτίζεται περίπου με τη λεγόμενη ψυχή.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος λειτουργεί με μεγάλη πλαστικότητα, είναι δηλαδή εύπλαστος. Η αλλαγή της ψυχικής κατάστασης μέσω της πετυχημένης, αποτελεσματικής ψυχοθεραπείας συνοδεύεται από αντίστοιχη αλλαγή στη λειτουργία του εγκεφάλου, του τρόπου νευρολογικής λειτουργίας του. Η πλαστικότητα του ψυχισμού εξαρτάται από τη νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου, που συντελεί στην εγγραφή στο σύστημά του, νέων βιωμάτων. Κινητοποιούνται νέα νευρωνικά δίκτυα για να παρακαμφθεί η καθήλωση σε παλιά νευρωνικά δίκτυα συνδεδεμένα με προγενέστερες τραυματικές εμπειρίες και καταστάσεις. Έτσι ο άνθρωπος ξεφεύγει από τον ψυχαναγκασμό της επανάληψης.

Η συζήτηση μεταξύ του σπουδαίου ψυχαναλυτή και ψυχίατρου Σ.Σαββόπουλου και του ερωτώντος Κ.Γιαννακίδη ξεκινά με δύσκολα απαντήσιμα ερωτήματα του δημοσιογράφου, ανθρωπολογικής, κοινωνιολογικής, φιλοσοφικής και κοινωνιοψυχολογικής υφής.

Τα επόμενα θέματά τους είναι η σύσταση, η λειτουργία και οι φυσικοχημικές διαδικασίες του εγκεφάλου· η μνήμη, η άδηλη και η έκδηλη μνήμη· η λήθη και η κατά Φρόιντ απώθηση· τα τραύματα και ο ψυχαναγκασμός της επανάληψης των τραυμάτων· το ένστικτο και τα συναισθήματα.

«Το ασυνείδητο επιδιώκει διαρκώς δύο πράγματα: την ασφάλεια για την ύπαρξή μας και την άντληση ευχαρίστησης στη ζωή μας». Το συμπέρασμα είναι πως είμαστε υποχείρια του ασυνείδητου. Δεν υπάρχει ψυχή δίχως σώμα, στον αέρα, ή που να μπορεί να αναπαραχθεί μελλοντικά μέσα σε ένα κομπιούτερ, σε ένα μηχανικό/ψηφιακό περιβάλλον υπολογιστή που θα την διατηρεί έτσι αέναα (όραμα των υπερανθρωπιστών και μετανθρωπιστών).

Η σχέση γονέων και παιδιού.

Διαβάζοντας το πόνημα των Σ.Σαββόπουλου και Κ.Γιαννακίδη, αντιλαμβανόμαστε και μαθαίνουμε πόσο καθοριστική είναι η παιδική μας ηλικία και η σχέση μας με τη μητέρα.

Ποια είναι η σωστή σχέση του γονέα με το παιδί του και πώς οφείλει να λειτουργεί η σχέση του μαζί του; Ο πατέρας, παραδοσιακά, είναι αυτός που διαμορφώνει το περιβάλλον του και συμβάλλει στο να ανοιχτεί το παιδί στο κοινωνικό σύνολο και στην αυτονόμησή του. Κατόπιν, ο ψυχίατρος εξετάζει το ποιος είναι ο ρόλος της μητέρας, που ποθεί τον άντρα της. Οφείλουμε να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να βρουν τον δικό τους δρόμο, να πραγματώσουν τις δικές τους προσδοκίες και όνειρα και όχι τα σημερινά δικά μας ή αυτά που είχαμε μικροί εμείς. «Είμαστε μια σωματοψυχική οντότητα με πολλές επιρροές από τους προγόνους μας». Όταν το ζευγάρι συνευρίσκεται, στο κρεβάτι υπάρχουν και συμμετέχουν εμμέσως και οι σκιές, τα φαντάσματα των προγόνων τους.

Οι γονείς πρέπει να μιλήσουν στο παιδί για τη σεξουαλικότητα και το σεξ, να του κάνουν μια στοιχειώδη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, πιθανά μέσω παιδικών βιβλίων με εικόνες, όταν το ίδιο το παιδί αρχίζει να θέτει σχετικά ερωτήματα και να δείχνει ενδιαφέρον για τα γενετήσια και σεξουαλικά θέματα. Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση του μικρού παιδιού το βοηθά να ενταχτεί στην τριαδική σχέση γονέων και παιδιού. Είναι καλό να μας βλέπουν τα παιδιά στο σπίτι γυμνούς; Να μας βλέπουν να κλαίμε αδύναμοι; (Θα προσέθετα και το να μας βλέπουν να κάνουμε σεξ.) Ο Σ.Σαββόπουλος απαντά όχι, και υπάρχουν εξηγήσεις και για τα δύο όχι του.

Τα social media διευκολύνουν την ψευδαίσθηση της επιβεβαίωσης της αυτοπεποίθησης και της ενίσχυσης του ναρκισσισμού στον άνθρωπο και ειδικότερα τον νέο. Οι έφηβοι υιοθετούν ενίοτε παραβατικές συμπεριφορές, την καταφυγή στις ψυχοτροπικές ουσίες και τα ναρκωτικά εξαιτίας πρώιμων ναρκισσιστικών ελλειμμάτων και «για να αντιμετωπίσουν το άγχος, την κατάθλιψη και τη μοναξιά». Τα ναρκωτικά λειτουργούν τότε ως συγκολλητικό που διευκολύνει την ένταξη του έφηβου σε ορισμένες προϋπάρχουσες ομάδες.

Η ενηλικίωση.

Ενηλικίωση σημαίνει οικονομική ανεξαρτησία, επιλογή και άσκηση επαγγέλματος, διασφάλιση της σεξουαλικής ικανοποίησης, διαχείριση των τραυματικών εμπειριών, δημιουργία κοινωνικών σχέσεων κι εμπέδωση της ελεύθερης σκέψης (και έκφρασης). Μα σε μια ναρκισσιστική κοινωνία γεμάτη ανισότητες και αδικίες (άλλος έχει πολλά χρήματα και άλλος ελάχιστα, άλλος κάνει πολύ σεξ και άλλος καθόλου, άλλος έχει οικογένεια και φίλους και άλλος κανέναν και ζει μονάχος), χωρίς ίσες ευκαιρίες, χωρίς ίδια δικαιοσύνη για όλους και διασφάλιση αλληλεγγύης προς τους πάσχοντες φτωχούς, σε μια κοινωνία που επικρατεί ο ναρκισσισμός, η μειωμένη αληθινή κι άμεση επικοινωνία εξαιτίας του ψυχρού μέσου ίντερνετ, όπου κυριαρχεί η επίπλαστη, επιφανειακή διάκριση κι επιβεβαίωση μέσω των social media και των likes, η μοναξιά καραδοκεί και μάλλον επικρατεί και τα προηγουμένως αναφερόμενα επιτεύγματα του ενηλικιωμένου έφηβου είναι δυσπρόσιτα κι ανήκουν μερικώς στους προνομιούχους.

Κατόπιν ο ψυχίατρος μιλά για ορισμένους χαρακτήρες, για τύπους ανθρώπων, τον δειλό και τον γενναίο, τον τσιγκούνη και τον γενναιόδωρο και μεγαλόψυχο, τον καλό και τον δύστροπο, κακότροπο και κακόψυχο άνθρωπο.

Τα γηρατειά, η απώλεια και το πένθος.

Ύστερα ο διάλογος αγγίζει τα γηρατειά. Ο ψυχίατρος μας εκθέτει το πώς γερνάμε καλά και το τι μέτρα υγιεινής πρέπει να παίρνουμε. Γερνάμε όπως έχουμε ζήσει… Μιλά για την αρρώστια και το πώς αντιμετωπίζεται ψυχολογικά. Η αίσθηση νέκρας είναι η κόλαση του ασθενούς, και του ψυχασθενούς ιδιαίτερα. Ο Σαββόπουλος σχολιάζει το άγχος του θανάτου. Στο ασυνείδητο του ανθρώπου δεν υπάρχει η αναπαράσταση του θανάτου του, στον ψυχισμό μας υπάρχει μόνο η αναπαράσταση του θανάτου του άλλου. Ξέρουμε πως ο θάνατος είναι αναπότρεπτα η κατάληξη της ζωής κι αυτό είναι μια σκληρή και δυσκολοχώνευτη αλήθεια για όλους, ακόμη και τους θρήσκους και πιστούς.

Αν θέλουμε να παραμείνουμε στη ζωή πρέπει να κάνουμε την εργασία του πένθους για κάθε σημαντική απώλειά μας και να αποδεχτούμε την πικρή πραγματικότητα. Η οδύνη της απώλειας είναι συχνά βαριά. Η απώλεια ή η απομάκρυνση ενός αγαπημένου προσώπου ή μιας θετικής κατάστασης βιώνεται ως απώλεια ενός κομματιού του εαυτού μας, ως ένα ναρκισσιστικό τραύμα και μια βαθιά πληγή, ως ένας ακρωτηριασμός, γιατί ο άνθρωπος που έφυγε από τη ζωή μας, όχι κατ’ ανάγκη πεθαίνοντας, έχει επενδυθεί σαν ένα κομμάτι του εαυτού μας… Χρειάζεται η αναγνώριση και ύστερα η αποδοχή της πραγματικότητας, η αποεπένδυση της λίμπιντο και της αγάπης από αυτό το αντικείμενο/δέκτη της και η επανάκτηση αυτής της λίμπιντο.

Συγχωρούμε καλύτερα τον άλλον όσο περισσότερο γνωρίζουμε και συγχωρούμε τον εαυτό μας. Έτσι η συγχώρεση λειτουργεί ως υπαρξιακή επιλογή και όχι ως ηθική επιταγή, ως ηθικό πρόταγμα.

Στον σύγχρονο δυτικό κόσμο απονευρώνεται ο θάνατος από τον πόνο και τις δραματικές εκδηλώσεις του πένθους. Ο Μποντριγιάρ τον αποκαλεί «απέλαση των νεκρών». Μερικές φορές η σχέση με ένα κατοικίδιο ζώο και η απώλειά του λειτουργούν εντονότατα, σαν ανθρώπινη σχέση και σαν υποκατάστατο του ανθρώπου.

Από το ψυχικό στο σωματικό.

Ας περάσουμε στις κρίσεις πανικού και στα συμπτώματά τους. Ο Σ.Σαββόπουλος φέρνει το παράδειγμα ενός πελάτη του που δεν είχε εσωτερικεύσει αρκούντως τη μητέρα του ώστε να μπορεί να αισθάνεται ασφαλής χωρίς την αντικειμενική, εξωτερική παρουσία της. Στην κρίση πανικού το Εγώ απειλείται. Ο Σαββόπουλος αναφέρεται στο ότι αρκετοί άνθρωποι αναλαμβάνουν δυστυχώς μόνοι τους την αυτοθεραπεία τους και μπουκώνονται αγχολυτικά, που προκαλούν εθισμό, ενώ η σωστή διαδικασία είναι να απευθυνθούν σε έναν ειδικό της ψυχικής υγείας, ώστε να τους δώσει τα φάρμακα που ενδείκνυνται. Κατόπιν μιλάει για τις διαταραχές ύπνου, πολύ συνηθισμένο σύμπτωμα του αγχώδους ή καταθλιπτικού ανθρώπου.

Η συζήτηση των δύο πολυμαθών ανδρών περιστρέφεται, μετά, γύρω από τη μετάβαση του συμπτώματος από το ψυχικό επίπεδο στο σωματικό. Ορισμένα ψυχικά προβλήματα προκαλούν σωματικά προβλήματα. Γι’ αυτό λέμε συχνά «μην τα κρατάς μέσα σου». Σε ορισμένες περιπτώσεις, εντάσεις που δεν μπορούν να εκφραστούν και να εκφορτιστούν ψυχικά, ενδέχεται να εκφορτιστούν με μη ψυχικά μέσα και ανοίγει έτσι ο δρόμος ώστε το άτομο να απαντήσει στις διεγέρσεις και τα ερεθίσματα που δεν μπορεί να διαχειριστεί αλλιώς, με το σώμα του, με σωματοποίηση. Συναντάμε και τη στάση «σκάσε και κολύμπα», όπου εγκαθίσταται ένα φράγμα ανάμεσα στα τραύματα που έχουν καταστεί ασυνείδητα και τη συνείδηση, ένα μέρος του Εγώ. Ο ψυχισμός αδυνατώντας να σκεφτεί και να εκφραστεί, θα καταφύγει στο ίδιο το σώμα και στη σωματοποίηση της ασθένειας.

Η ψυχή προσπαθεί να σβήσει τα ίχνη των τραυμάτων. Κι επειδή συχνά η ψυχή δεν μπορεί να μιλήσει, «φωνάζει» το σώμα. Η ψυχοσωματική ιατρική κι η ψυχιατρική λένε πως όσα επίφοβα δεδομένα απαρνιόμαστε στην ψυχή μας, δύνανται να επιστρέψουν και να προσβάλλουν το σώμα μας.

Όταν το άτομο έχει χάσει την ικανότητα να επεξεργάζεται ψυχικά τα τραύματά του και τις μεγάλες ψυχικές εντάσεις από μεγάλες διεγέρσεις, προκαλείται μια έντονη ψυχική αποδιοργάνωση, που μερικές φορές οδηγεί σε χρόνιες και εξελικτικές ασθένειες (αυτοάνοσα, καρκίνο, κ.λ.π). Μερικές φορές η ασθένεια κι ο πόνος επιτρέπουν στον άνθρωπο να επανεπενδύσει στο σώμα και στον ψυχισμό του, που όντας εξαντλημένος ψυχικά και ενεργειακά, τα είχε παραμελήσει και παρατήσει. Το να νοιαστείς το σώμα σου όταν είναι άρρωστο σημαίνει πως το αγαπάς και το επενδύεις με λίμπιντο. Το μετατραυματικό στρες εμφανίζεται μετά από σοβαρό σωματικό ή ψυχικό τραυματισμό. Γενικά για τον άνθρωπο, ιδιαίτερα αυτόν που βιώνει προβλήματα ψυχικής υγείας, είναι προτιμότερο το άγχος και ο πόνος παρά το κενό και η νέκρα, που το βιώνει σαν κόλαση.

Η ενοχή και η υγιής προσαρμογή.

Η ενοχή, φυσιολογική ή παθολογική, το «αίσθημα της ασυνείδητης ενοχής» κατά τον Φρόιντ, υπάρχει στα πλαίσια του οιδιπόδειου συμπλέγματος και του συμπλέγματος του ευνουχισμού. Το άτομο δεν συνειδητοποιεί πως είναι ένοχο, μα ζει σαν να είναι ένοχο και επιθυμεί να τιμωρηθεί και να αρρωστήσει. Ο Γουίνικοτ κι η Μέλανι Κλάιν θεωρούν πως υπάρχει και πρώιμη ενοχή που οφείλεται στην αμφίθυμη σχέση του βρέφους προς το αντικείμενό του (στήθος, μητέρα) που θέλει ταυτόχρονα να το διατηρήσει και να το καταστρέψει, που το αγαπά και ταυτόχρονα το μισεί. Έχει μεγάλη σημασία το αντικείμενο μητέρα να αντέξει την εξάρτηση και την επίθεση του μωρού και να του προσφέρει σταθερό περιβάλλον. Έτσι το βρέφος, ταυτιζόμενο με τούτο το ανθεκτικό «αντικείμενο», θα συγκρατήσει και θα ελέγξει τις ενορμήσεις του προς αυτό και θα επεξεργαστεί την ενοχή του για τις καταστρεπτικές επιθέσεις του προς το αντικείμενο της αγάπης κι επιθυμίας του.

Ένα άτομο είναι υγιές όταν προσαρμόζεται ενεργά στις αλλαγές του περιβάλλοντος. Η υγεία χαρακτηρίζεται από την επαρκή προσαρμογή στις αλλαγές του περιβάλλοντος και η αρρώστια από τη δύσκολη ή και αδύνατη προσαρμογή στις αντίξοες συνθήκες. Και οι δυο καταστάσεις διέπονται από μία κανονικότητα. Εάν αντιμετωπιστούν έγκαιρα οι παθολογικές εκδηλώσεις, ο άνθρωπος μπορεί να ξαναβρεί τη συνηθισμένη σταθερή οργάνωση του ψυχισμού του, που γι’ αυτόν και το περιβάλλον του θεωρείται η κανονική και φυσιολογική. Μερικές φορές οι άνθρωποι ενδύονται μια ψεύτικη φυσιολογικότητα. Από άμυνα σε μια κατάθλιψη παίζουν τον φυσιολογικό, μα στο στενό περιβάλλον τους εκδηλώνουν μια «ιδιωτική τρέλα» με παθολογική επιθετική ή υπερσεξουαλική συμπεριφορά. Ο ψυχοθεραπευτής οφείλει να αναζητά την ψυχική οργάνωση του ατόμου. Ένα νευρωτικό σύμπτωμα μπορεί τελικά να αποτελεί κομμάτι μιας ψύχωσης (και το αντίστροφο). Ο ειδικός της ψυχικής υγείας κι ο ψυχίατρος πρέπει να προσέξουν πολύ πριν βάλουν μια ετικέτα στον ασθενή, που θα καθορίσει την περαιτέρω ζωή του…

Ψύχωση, νεύρωση και οριακή κατάσταση.

Στη νεύρωση δεν διαταράσσεται η σχέση του ανθρώπου με την πραγματικότητα. Η νεύρωση είναι μια ψυχική οργάνωση στο πλαίσιο της οποίας ο άνθρωπος δεν μπορεί να αντιμετωπίσει το άγχος και τις ενδοψυχικές συγκρούσεις. Οι νευρώσεις είναι ψυχικές διαταραχές που σχηματίζονται για να αντιμετωπιστούν οι ενορμητικές οιδιπόδειες , σεξουαλικές και επιθετικές επιθυμίες. Στη νεύρωση επικρατεί το άγχος ευνουχισμού.

Πολλοί άνθρωποι κινούνται και ζουν στο φάσμα των οριακών, μεταιχμιακών περιπτώσεων μεταξύ νεύρωσης και ψύχωσης. Οι μεταιχμιακές περιπτώσεις στοιχειώνονται από δύο συνδεδεμένα είδη άγχους, το άγχος του αποχωρισμού όταν φοβόμαστε πως θα εγκαταλειφθούμε από το αγαπημένο άτομο, τη μητέρα ή το υποκατάστατό της. Και το άγχος της απειλητικής, «αυθαίρετης» παρείσφρησης αυτού του αγαπητού ατόμου στον εσωτερικό ψυχικό κόσμο μας.

Υπάρχουν κι οι λεγόμενες ψευδονευρώσεις· μία είναι η αγχώδης νεύρωση, όταν το Εγώ λόγω τραυμάτων αδυνατεί να διαχειριστεί την πλημμύρα των ενορμήσεων, που μετατρέπονται σε άγχος. Η λίμπιντο δεν βρίσκει πεδίο έκφρασης κι ικανοποίησης, υποβαθμίζεται και μετατρέπεται σε άγχος. Συναντάμε επιπλέον τις ενεστώσες νευρώσεις (διαφορετικές από τις κλασικές νευρώσεις): αγχώδη νεύρωση, υποχονδρία, χρόνια κόπωση.

Υπάρχουν κι οι νευρώσεις του χαρακτήρα, όπως η κλεπτομανία, που συχνά προκύπτει λόγω ελλείμματος συναισθηματικής και ναρκισσιστικής επιβεβαίωσης, στην παιδική ηλικία ιδιαίτερα. Οι ψευδομανείς, οι παθολογικοί ψεύτες είχαν ως παιδιά υποτιμηθεί και πάσχουν από έλλειμμα αυτοεκτίμησης.

Η ψύχωση είναι μια ψυχική διαταραχή κατά την οποία διαταράσσεται η σχέση του ατόμου με την πραγματικότητα. Όταν στον ψυχωσικό υπάρχει μια επιθυμία που δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή από αυτόν, μπορεί να ικανοποιηθεί μέσα από την κατασκευή από τον ίδιο, μιας παραληρηματικής πραγματικότητας. Ο ψυχωσικός ζει μέσα στον τρόμο και τη νέκρα, και γι’ αυτό καταφεύγει στην παραληρηματική κατασκευή ενός άλλου κόσμου και εαυτού. Δεν κατόρθωσε να αυτονομηθεί από τη μητέρα του, το Εγώ του κομματιάζεται όταν επιχειρεί να αυτονομηθεί και έτσι εκλύεται το δυσβάσταχτο ψυχωσικό άγχος. Το θεμέλιο της στέρεας ψυχικής ζωής είναι η ικανοποίηση που δίνει η φροντίδα της μητέρας και η ανάκλησή της. Ο ψυχίατρος δεν μας διευκρινίζει ποιον εκλαμβάνει το παιδί ως μητέρα και τι συμβαίνει, ποιες ψυχικές, οιδιπόδειες διαδικασίες γίνονται στον ψυχισμό του παιδιού όταν το υιοθετούν δύο γκέι άντρες, ή αντίστροφα, τι είδους ταύτιση γίνεται προς την πατρική φιγούρα όταν το υιοθετούν δύο γκέι γυναίκες. (Αναρωτιόμαστε εάν το οιδιπόδειο σύμπλεγμα εξακολουθήσει να υπάρχει και να λειτουργεί όπως μέχρι τώρα και για αιώνες, στο πολύ ιδιότυπο μέλλον που θα έχει η οικογένεια του ταχύτατα εξελισσόμενου δυτικού κόσμου).

Οι ψυχοπαθητικοί, ο ναρκισσισμός.

Ο Σαββόπουλος μας εξηγεί τι είναι ο ναρκισσισμός, οι ναρκισσιστικές συμπεριφορές και οι ακραίες ναρκισσιστικές διαταραχές, που προέρχονται από παιδικά πλήγματα κατά του ναρκισσισμού μας, από το ότι δεν αγαπηθήκαμε επαρκώς και γι’ αυτό αναζητάμε συνεχώς επιβεβαίωση εκτίμησης κι αγάπης.

Οι ψυχοπαθητικοί αντιμετωπίζουν πρόβλημα επιθετικής προσωπικότητας που τους οδηγεί σε εγκληματική ζωή. Αδυνατούν να δημιουργήσουν συναισθηματικούς δεσμούς. Οι ψυχοπαθητικές προσωπικότητες κάνουν την εγκληματική, παραβατική πράξη γιατί αναζητούν την αίσθηση της παντοδυναμίας και για να νοιώσουν κάποιοι. Από νέοι δεν μπόρεσαν να συμμορφωθούν με τους νόμους. Δεν δημιουργήθηκαν, δεν πλάστηκαν και δεν αναπτύχθηκαν πλήρως οι πρώτοι δεσμοί με τους γονείς για να νοιώθουν γεμάτοι και πλήρεις. Στις προβληματικές, με επιθετικότητα, οικογένειες των ψυχοπαθητικών δεν αναγνωρίζεται η αναγκαιότητα των αυθεντικών συναισθηματικών αναγκών και δεσμών. Στο παιδί μιας τέτοιας οικογένειας υπάρχει μεγάλη ναρκισσιστική ευθραυστότητα και οι ματαιώσεις προκαλούν οργή. Ορισμένα άτομα δεν μπορούν να ελέγξουν τα ένστικτα και τις ενορμήσεις τους γιατί οι οικογένειές τους δεν τα έμαθαν να τα ελέγχουν. Το παιδί δεν μπόρεσε να μεταβολίσει τη βιαιότητα του γονιού που χειροδικούσε και το κακοποιούσε.

Ο ψυχαναλυτής Σαββόπουλος ασχολείται στη συνέχεια με την ενδοοικογενειακή βία και τους βιασμούς· με τα βίαια άτομα, τους βιαστές και τα ναρκισσιστικά άτομα που αποζητούν την εξουσία. Ο άνθρωπος με παθολογικό ή κακοήθη ναρκισσισμό αποφεύγει παντελώς τις ματαιώσεις και αντιδρά με θυμό σ’αυτές.

Οι εξαρτήσεις προσπαθούν να καλύψουν μια έλλειψη κι ένα κενό που ο ψυχισμός δεν μπορεί να καλύψει. Συνήθως ξεκινούν από ένα πλήγμα του ναρκισσισμού. Με τις ουσίες ο άνθρωπος επιχειρεί να γιατρέψει τον πληγωμένο ναρκισσισμό του. Η τοξικομανία αποτελεί την ατυχή κατάληξη του αγώνα του ατόμου να ξεφύγει από τη συμβιωτική, εξαρτησιακή σχέση του με τη μητέρα του. Σηματοδοτεί την αδυναμία του να αυτονομηθεί και την ανάγκη του να συμβιώνει με κάτι ισχυρό (όπως με τη μητέρα μέσω της παλιάς εξαρτησιακής σχέσης του μ’ αυτή).

Ο τζογαδόρος έχει κι αυτός υπαρξιακό έλλειμμα που καλύπτει από την επιθυμία του να παίξει και να χάσει, τάση που εξηγείται από τον ηθικό μαζοχισμό που τον διέπει (μαζοχιστικός ψυχαναγκασμός της επανάληψης).

Κώστας Γιαννακίδης – Σάββας Σαββόπουλος

Τα όνειρα.

Ονειρευόμαστε στη φάση REM του ύπνου, όπου τα εγκεφαλικά κύματα δείχνουν εγκεφαλική εγρήγορση. Η επαρκής ονειρική δραστηριότητα συμβάλλει στην ψυχική ισορροπία μέσω της έκφρασης και εικονοποίησης που συντελείται στο όνειρο. Το όνειρο διασφαλίζει τη συνέχιση του ύπνου, γίνεται φύλακας του ύπνου και ασπίδα του ψυχοσώματος. Μέσω αυτού οι επιθυμίες και τα τραύματα εκφράζονται, εικονικά και λεκτικά. Οδηγούν σε μια ψυχική έκφραση ώστε να αποφεύγεται η έντονη σωματική εκφόρτιση.

Το όνειρο ικανοποιεί ψευδαισθησιακά ασυνείδητες, απαγορευμένες επιθυμίες, οι οποίες υφίστανται μια λογοκρισία και μεταμφίεση. Αυτή η μετατροπή του λανθάνοντος περιεχομένου του ονείρου σε έκδηλο, λέγεται εργασία του ονείρου. Ο ψυχαναλυτής κι ο ψυχαναλυόμενος επιτελούν την εργασία της ανάλυσης για να αποκωδικοποιήσουν το όνειρο, το έκδηλο περιεχόμενό του, και να φτάσουν στην κατανόηση του λανθάνοντος περιεχομένου. Ορισμένα όνειρα δεν έχουν κρυφό νόημα επειδή η ονειρική λειτουργία εμφανίζει ανεπάρκεια μιας και υπάρχει στους ανθρώπους που τα ονειρεύονται, τάση σωματοποίησης των απωθημένων επιθυμιών. Αυτά τα όνειρα μοιάζουν με βίντεο με παρελθόντα δεδομένα και στοιχεία, που ξαναπαίζονται. Τα στερεοτυπικά όνειρα περιέχουν συνήθη τυπικά σύμβολα, π.χ. το σκυλί συνήθως παραπέμπει στον πατέρα, μια εκ μέρους του απειλή ή την απειλή του θανάτου, κ.ο.κ.

Ο εφιάλτης είναι ένα αποτυχημένο όνειρο, το οποίο δεν μπορεί να διασφαλίσει τη συνέχιση του ύπνου γιατί τρομάζει και ξυπνά τον άνθρωπο, δηλαδή αποτυχαίνει να αποτελέσει τον φύλακα του ύπνου, που είναι η βασική αποστολή του ονείρου. Στον εφιάλτη υποκαθίσταται συχνά η πραγμάτωση της ασυνείδητης «αμαρτωλής» επιθυμίας με την τιμωρία για αυτή. Ο εφιάλτης παρουσιάζει την τραυματική σκηνή που το άτομο δεν μπορούσε να θυμηθεί, παίζει δηλαδή έναν τραυματολυτικό ρόλο και άρα μπορεί να συμβάλλει στην πρόοδο της ψυχικής επεξεργασίας. Αρκετές φορές ο άνθρωπος ξεχνά τα όνειρά του απωθώντας το περιεχόμενό τους επειδή είναι ξεδιάντροπο (ειδικότερα όταν κάνει ψυχανάλυση και δεν θέλει να προκαλέσει και να μοιραστεί την ερμηνεία των απαγορευμένων επιθυμιών του, πρόκειται για ένα είδος αντίστασης). Ο μέσος εξηντάρης περνά περίπου 5 χρόνια βλέποντας όνειρα.

Ο ψυχαναλυτής δεν θίγει τα πιστεύω του αναλυόμενου.

Ο ψυχαναλυτής δεν μπορεί να εκφράζει τη γνώμη του για το αξιακό, φιλοσοφικό, ηθικό, πολιτικό και θρησκευτικό σύστημα του αναλυόμενου, για τις επιλογές και ερωτικές επιθυμίες του, εκτός εάν εκφράζουν μια καταφανώς επικίνδυνη, αυτοκαταστροφική και καταστροφική βούληση. Ο ψυχαναλυτής δεν θίγει τα πιστεύω του αναλυόμενου. Ούτε πρέπει να ωθήσει τον ψυχαναλυόμενο να χωρίσει ή όχι, γιατί αυτός μπορεί να χρειάζεται σταθερότητα σε εκείνη την περίοδο, ή ενδεχομένως όχι. Δεν θα σου πει τι να κάνεις ή τι να πιστεύεις μα οφείλει να σε βοηθήσει να βρεις τον δρόμο σου, αυτόν που είναι καλύτερος για σένα.

Στην ψυχανάλυση, ο ψυχαναλυτής μπορεί να ακούσει τα πάντα, ακόμη και τα πιο τρελά λόγια – θεωρητικά δεν του είναι ξένο οτιδήποτε το ανθρώπινο, ακόμη και το πιο διεστραμμένο – το ζήτημα είναι όμως να μπορέσει να τα ερμηνεύσει και να βρει τι κρύβεται πίσω τους. Η ανάλυση γίνεται σωστά εάν η σκέψη και τα συναισθήματα του αναλυόμενου λειτουργούν καλύτερα κατά τη διάρκεια της ανάλυσης από ό,τι εκτός αυτής και εάν ανακαλύπτει κομμάτια του εαυτού του που αγνοούσε. Τελειώνει όταν, ιδεατά, μειώνεται και εξαφανίζεται η μεταβίβαση και ο αναλυόμενος μπορεί να διαχειριστεί και να διεκπεραιώσει όλα τα ψυχικά του ζητήματα, τις αναπαραστάσεις των σχέσεών του και των «αντικειμένων» των επιθυμιών του. Για να κλείσουν οι πληγές του αναλυόμενου χρειάζεται κάποιος άλλος, ο ψυχαναλυτής, να επενδύσει και να φροντίσει τον πληγωμένο ναρκισσισμό του.

Υπάρχουν ψυχαναλυόμενοι που δεν επιτρέπουν στον ψυχαναλυτή να μπει στον ναρκισσιστικό κόσμο τους, ούτε μπορούν να βγουν οι ίδιοι από αυτόν. Έτσι δεν εγκαθίσταται μια σχέση μεταξύ τους και δεν προκύπτει θεραπεία.

Η αναζήτηση της ευτυχίας.

Οι στιγμές της ευτυχίας επισυμβαίνουν και κατακτώνται όταν ο άνθρωπος με αφετηρία ένα εξωτερικό θετικό ερέθισμα, νοιώθει να γεμίζει από μια εσωτερική δύναμη κι ικανοποίηση και να πληρούται. Αυτό το βίωμα συναντά μια παλιά και βαθιά επιθυμία του που περίμενε καιρό για να πραγματοποιηθεί και να ικανοποιηθεί (πάνω στο μοντέλο της ολοκληρωμένης σχέσης του βρέφους με τη μητέρα του).

Ο Διαφωτισμός έθεσε την ευτυχία σαν σκοπό του ανθρώπου. Η αναζήτηση της ευτυχίας είναι ένας ανώτερος σκοπός. Όμως ο συγκροτημένος πολιτισμός περιορίζει τη δυνατότητα του ατόμου να ικανοποιεί πλήρως τις επιθυμίες και ενορμήσεις του όταν βλάπτουν τους άλλους. Άρα ο πολιτισμένος προσπαθεί να βρει την ευτυχία μέσα στα όρια και στους νόμους που του θέτει η πολιτισμένη κοινωνία, σεβόμενος και μη βλάπτοντας τον άλλον. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε πως βρίσκουμε την ευδαιμονία, μια ανώτερη πνευματική κατάσταση όπου επικρατεί το μέτρο, αν ζούμε στα πλαίσια της αρετής και λογικής. Βεβαίως έχουμε και τις απόψεις των ανατολικών φιλοσοφιών/θρησκειών, όπως του βουδισμού. Ακολούθησαν οι σχετικές αντιλήψεις άλλων μεταγενέστερων φιλοσόφων της δυτικής κλασικής φιλοσοφίας. Στο τέλος του βιβλίου, ο ψυχαναλυτής Σαββόπουλος μας λέει κάτι πολύ έξυπνο, πως πλησιάζεις περισσότερο την ευτυχία όταν δεν την κυνηγάς επί τούτου…