Το “Σκόρσο”, ο αφηγητής του και ο χρόνος…

Γράφει ο Τάσος Αγγελίδης- Γκέντζος //

Μαρία Φαρμάκη, “Σκόρσο”, Εκδόσεις Ρώμη (2020)

Πάντα πίστευα πως υπάρχει τρόπος να αντιμετωπίσει κανείς τις προκλήσεις, αυτές τις μικρές κομμένες ανάσες που “χαρίζει” -όχι και τόσο απλόχερα- η ρουτίνα της καθημερινότητας. Τις χαρίζει άραγε; Δεν τις διεκδικεί με επιμονή από μόνη της η ανθρώπινη φύση; Μήπως ο δημιουργός πληρώνει ενοίκιο -και μάλιστα ακριβό- στα προσωπικά του “πιστεύω” και στις δικές του πολύτιμες αξίες για να είναι σε θέση να προχωρά απερίσπαστος;

Δε θα πω κατακτώντας… αλλά αγγίζοντας μία πρόκληση είμαι βέβαιος πως προχωράμε ένα βήμα παρακάτω, ακόμα και στην περίπτωση που είμαστε θιασώτες μιας ιδεολογικής ακινησίας.

Ποια είναι η πρόκληση στην παρούσα φάση θα εξηγήσω με λεπτομέρειες.

Πρόκληση είναι να προσεγγίσεις κριτικά ένα βιβλίο το οποίο έχεις επιμεληθεί. Είναι δυνατόν να γράψεις κακά λόγια για ένα βιβλίο που φέρει την υπογραφή της επιμέλειάς σου; Στην καλύτερη περίπτωση θα σιωπήσεις… Και γιατί να καταθέσεις μια κριτική για το “Σκόρσο” και να μη γράψεις κριτική για τα άλλα βιβλία που έχεις επιμεληθεί… θα ρωτούσε ένας καχύποπτος αναγνώστης. Μήπως το συγκεκριμένο μυθιστόρημα το ξεχωρίζεις από τις άλλες σου επιμέλειες;

Τα παραπάνω ερωτήματα είναι ικανά να απομακρύνουν το υποκείμενο από τη σκέψη της κριτικής προσέγγισης ενός έργου το οποίο φέρει τη σφραγίδα της επιμέλειάς του. Η παρούσα σκέψη, το να προσπαθήσω δηλαδή να υποστηρίξω δημόσια ένα κείμενο που έχω επιμεληθεί, δεν είναι τωρινή. Κατά το παρελθόν έχω σκεφτεί να καταθέσω κριτικά σημειώματα για βιβλία των οποίων οι εκδοτικοί οίκοι μού ανέθεσαν την επιμέλειά τους, αλλά δυστυχώς δεν το τόλμησα! Ευχαριστώ την Μαρία που με το “Σκόρσο” της με “ανάγκασε” να σταθώ κριτικά απέναντί του και να ξετυλίξω όλα αυτά που με γοήτευσαν στη γραφή της.

Είμαι περήφανος για τις περισσότερες από τις επιμέλειές μου.

Όχι για όλες…

Υπάρχουν και επιμέλειες βιβλίων που δεν έβαλα το όνομά μου! Δεν ήταν ακριβώς επιμέλειες… ήταν σαν να έγραφα το βιβλίο από την αρχή. Πουθενά δε φαίνομαι!

Στο διά ταύτα! Είμαι χαρούμενος που θα προσπαθήσω να προσεγγίσω κριτικά το “Σκόρσο” γιατί η συγγραφέας του Μαρία Φαρμάκη δεν “επέτρεψε” με τη γραφή της στον επιμελητή να κάνει αλλαγές που να αφορούν το ύφος και τη δομή του έργου.

Μεγάλο πράγμα αυτό!

Να πείθεις τον άλλον και να μην του “επιτρέπεις”…

Δεν είναι λίγες οι φορές που διαβάζεις μερικές σελίδες από ένα βιβλίο και δεν είσαι σε θέση να ξεχωρίσεις ποιος / ποια είναι ο / η συγγραφέας του. Το προσωπικό ύφος δεν υπάρχει από την αρχή μέχρι το τέλος του έργου. Και στην πορεία ανακαλύπτεις πως το βιβλίο αυτό μοιάζει με το άλλο… και με το άλλο.

Το μυθιστόρημα της Φαρμάκη δε μιμείται κάποιο άλλο έργο!

Το ύφος της φαντάζει μοναδικό και η ποιότητα του λόγου της αξιοθαύμαστη!

Ποιο είναι το κοινό σημείο όλων αυτών των βιβλίων που μοιάζουν υφολογικά μεταξύ τους; Ο επιμελητής είναι το μυστικό! Και τα τρία βιβλία, και οι τρεις συγγραφείς είχαν τον ίδιο επιμελητή. Κάποιοι συγγραφείς μάλιστα στέλνουν τα βιβλία τους στους εκδοτικούς οίκους για αξιολόγηση, εφόσον τα έχει διορθώσει πρώτα κάποιος επιμελητής. Και δυστυχώς δεν είναι μόνο τρία τα βιβλία και δεν είναι μόνο τρεις οι συγγραφείς! Φαίνεται πως ο αόρατος επιμελητής -για τον οποίο κάνω λόγο- πραγματοποίησε γενναίες παρεμβάσεις στα κείμενά τους, έτσι ώστε να νομίζεις πως όσα βιβλία έχει επιμεληθεί τα έχει γράψει το ίδιο άτομο.

Η Φαρμάκη όμως… καρφώνει τις λέξεις και τις φράσεις της, έτσι ώστε να μην μπορείς να τις μετακινήσεις.

Δεν έσβηνες εύκολα… δεν πρόσθετες εύκολα!

Άσχημο για τον συγγραφέα… να φιλοξενεί στο βιβλίο του το ύφος του επιμελητή!

Να εξουσιάζει το κείμενο το ύφος ενός ξένου!

Ξένος είναι ο επιμελητής!

Ο αφηγητής είναι μοναδικός στο “Σκόρσο” της Μαρίας Φαρμάκη. Μπλέκει το πρώτο πρόσωπο με το τρίτο πρόσωπο με τρόπο μοναδικό και αποτέλεσμα αυτής της μείξης είναι η γέννηση μιας εξαιρετικά δημιουργικής και ευφάνταστης φωνής. Δεν κάνω λόγο ούτε για αυτοδιηγητικό, ούτε για ομοδιηγητικό, ούτε για ετεροδιηγητικό αφηγητή. Μπορώ να μιλήσω για ένα αφηγητή που αλλάζει… Πώς θα μπορούσα να τον πειράξω και να ζητήσω από μία φιλόλογο -που ξέρει καλά πώς να κινείται μέσα στα λιμνάζοντα νερά των αφηγηματικών τεχνικών- να είναι περισσότερο ορθόδοξη; Πώς θα μπορούσα να του αφαιρέσω αυτά που με τόσο κόπο κατέθεσε στο έργο της η συγγραφέας από την Καβάλα;

Μαρία Φαρμάκη

Κι έρχομαι τώρα να συνδέσω αυτόν τον αφηγητή με τον χρόνο και τη δομή του έργου. Ο πρωταγωνιστής χρόνος είναι αυτός που δομεί όλο το μυθιστόρημα της Φαρμάκη, καθώς μας το χωρίζει σε δύο μεγάλα μέρη δίχως να ακολουθείται μία γραμμική αφήγηση.

Εκ πρώτης όψεως φαντάζεσαι πως θα μπορούσε να γράψει δύο διαφορετικά μυθιστορήματα που να έχουν κάποια σχέση με την Κεφαλλονιά!

Άλλος ο χρόνος της ιστορίας και άλλος ο χρόνος της αφήγησης; Μερικές φορές συμβαίνει κι αυτό, αλλά δε νομίζω να έχει και ιδιαίτερη σημασία!

Η ιστορία μας πάντως ακροβατεί πάνω σε δύο χρονικούς άξονες.

Το γιατί θα φανεί στη συνέχεια…

Ο ένας είναι το Αργοστόλι πριν και μετά τους καταστροφικούς σεισμούς του 1953. Ακολουθώντας αυτόν τον χρονικό άξονα βλέπω με μάτια και ψυχή τους κατοίκους του νησιού να διασκορπίζονται μετά τον καταστροφικό σεισμό σε άλλες περιοχές, σε άλλες ηπείρους… και παρακολουθώ τις ζωές τους σε Αυστραλία και Αμερική… Κάποιοι -τους θαυμάζω- μένουν στον τόπο τους και επιμένουν!

Λυπάμαι μαζί τους, χαίρομαι μαζί τους, αγανακτώ μαζί τους…

Με κέρδισε ως αναγνώστη η συγγραφέας!

Σας μεταφέρω λίγα λόγια από το οπισθόφυλλο του βιβλίου: “Στο Αργοστόλι μετά τους τρεις καταστροφικούς σεισμούς τον Αύγουστο του 1953 η ισορροπία της ιστορίας των κατοίκων διαταράσσεται. Άλλοι χάνουν τη ζωή τους, άλλοι μεταναστεύουν. Οι περισσότεροι όμως μένουν στον τόπο τους και εκεί παλεύουν με τα προαιώνια τρωκτικά της ανθρώπινης ψυχής. Η συνθήκη και οι συγκυρίες, η φτώχεια, ο εαυτός τους, τα πάθη και τα λάθη τους, ο έρωτας, η ανοχή, η αντοχή, η πρόκληση. Όλα απέναντί τους, για να τους ενώνουν ή να τους διχάζουν. Σκόρσο! Στη δίνη του ένα τσούρμο άνθρωποι από τους λιγότερο ευνοημένους ψάχνουν τη σωτηρία στη συλλογική προσπάθεια και δημιουργούν μια δική τους κοινότητα, τα Ποβεράτα. Ο Σόλωνας, ο Γαβρίλης, ο Γεράσιμος, ο Αναστάσης ανάμεσά τους. Η νόνα Ασημίνα και η Μαρκέλλα, ο Βενέτης και η Πανωραία, ο Δημητράκης και η Ρωξάνη, η Ριρίκα, ο Κουρλογέρακας…, ο καθένας στο δικό του σκόρσο ψάχνουν τον Παράδεισο ή τουλάχιστον την πιο γαλήνια Κόλαση. Η αναζήτηση όλων μια περιπέτεια που συνεχίζεται στις επόμενες γενιές και διαρκεί περισσότερο από εξήντα χρόνια. Μέχρι το 2011. Κληρονομιά που παραδίδεται στον Χαρίτο και την Ελευθερία, για να βιώσουν τα δικά τους αδιέξοδα…”

Βλέπετε πως γίνεται η μετάβαση στον Χαρίτο και την Ελευθερία!

Στα Ποβεράτα οι παλιοί… στα Ποβεράτα και οι νέοι!

Διαφορετικός ο αγώνας των νέων;

Ξεκαθαρίζω -και αυτό είναι το ουσιώδες κατά την προσωπική μου εκτίμηση- πως για την συγγραφέα ο αγώνας είναι ένας και δεν αλλάζει από εποχή σε εποχή!

Οι αξίες, οι αξίες της… είναι διαχρονικές!

Η αισθητική της δεν αλλάζει…

Ένα νεαρό ζευγάρι που η συγγραφέας δεν επιλέγει τυχαία τα ονόματά τους πρωταγωνιστεί στην ιστορία! Αυτός ο άλλος άξονας του χρόνου… είναι πιο κοντά σε μας; Πιο κοντά ηλικιακά…, καθώς παρακολουθώ τη ζωή μιας νεαρής φοιτήτριας που σπούδαζε στο ΤΕΙ της Κεφαλλονιάς και του συντρόφου της. Βλέπω ανθρώπους να κινούνται σε εκείνες τις περιοχές που είδαμε να πατούν το πόδι τους οι ήρωες της προηγούμενης ιστορίας μας.

Προβλήματα πολλά κι αυτή η γενιά, αγώνες κι αυτή η γενιά, λάθη κι αυτή η γενιά, αγωνίες, όνειρα, πάθη, έρωτες…

Θα βγει άραγε νικήτρια η Ελευθερία και θα ξεπεράσει τους δαίμονές της;

Σταματώ εδώ καθώς δε θέλω να αποκαλύψω πολλά για την ιστορία!

Σημειώνω μόνο πως η συγγραφέας δε στερεί από τους ήρωές της τη λύτρωση. Ακόμα και τους δευτεραγωνιστές της συγκινητικής ιστορίας της δεν τους αφήνει να αιωρούνται μετέωροι. Τους κλείνει μέσα στα κουτάκια της δικής της σκέψης, τους αποδίδει -με την εξουσία που της χαρίζει η αφήγηση- αυτά που η ίδια πιστεύει πως αξίζουν…

Να πάμε παρακάτω!

Οι αφηγηματικοί τρόποι που χρησιμοποιεί η δημιουργός δε στερούνται φαντασίας! Αφήγηση πράξεων και γεγονότων ιστορικών δοσμένα με τρόπο υποδειγματικό. Το “Σκόρσο” της δεν είναι ιστορικό μυθιστόρημα, αλλά ένα μυθιστόρημα με πολλές ιστορικές πληροφορίες για την Κεφαλλονιά – προσεισμική και μετασεισμική- και όχι μόνο. Οι περιγραφές της συγγραφέως για το νησί είναι εξαιρετικές, οι διάλογοι της παραστατικοί- καθώς οι ήρωες δεν αποχωρίζονται την ντοπιολαλιά τους- οι εσωτερικοί μονόλογοι άκρως συγκινητικοί και τα αφηγηματικά σχόλια δίνουν και παίρνουν. Από αυτά τα σχόλια μπορεί ο αναγνώστης που δε διαβάζει επιδερμικά να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα και ανάλογα με τα προσωπικά του “θέλω” και “πρέπει” να εντάξει το έργο στη θέση που εκείνος κρίνει. Ίσως αυτά τα σχόλια να ήταν ένας ακόμη λόγος που αυτό το μυθιστόρημα το πρότεινα για έκδοση στον Γιάννη Κιντάπογλου των Εκδόσεων Ρώμη.

Άφησα όμως δίχως απάντηση το ερώτημα μου… γιατί θεωρώ βασική ιστορία τη διήγηση πριν και μετά τον σεισμό και όχι την διήγηση του 2011.

Ο καθένας από τους ήρωες -προ και μετά σεισμού- έχει να αντιμετωπίσει τα δικά του αδιέξοδα. Θυμάμαι στα παιδικά μου χρόνια τους μεγαλύτερους από εμένα να αντιμετωπίζουν τα αδιέξοδα και τις κακουχίες που περιγράφει η Φαρμάκη. Τα αδιέξοδα όμως αλλάζουν από εποχή σε εποχή, ίσως να εκσυγχρονίζονται κι αυτά και να αποκτούν άλλο πρόσωπο.

Εμένα αυτό το γύρισμα προς τα πίσω με συγκίνησε!

Κι άλλους πολλούς θα συγκινήσει…

Αδιέξοδο… μετά από έναν σεισμό μπορεί να είναι η επιβίωση και η προσπάθεια να κρατήσει κάποιος τον εαυτό του και τους δικούς του ανθρώπους στη ζωή.

Αδιέξοδα του 2011… και του 2020 -καθόλου δεν το υποτιμώ- δύναται να είναι η μάστιγα των ναρκωτικών.

Εμένα με “συγκινούν” και με αφυπνίζουν… τα πρώτα αδιέξοδα.

Και στις δύο περιπτώσεις είμαι έξω από τον χορό… και δεν τραγουδώ!

Ούτε έμεινα άστεγος λόγω σεισμού, ούτε εμπειρίες με ναρκωτικά έχω!

Έχω την εντύπωση -κι αυτό είναι ιδιαίτερα συγκινητικό- πως η συγγραφέας ήθελε να παντρέψει τους δύο διαφορετικούς χρόνους -όχι με τη λογική του να φαίνονται ένας- αλλά για να φιλοξενήσει στο έργο της εικόνες που θα μπορούσε να έχει στα παιδικά της χρόνια και εικόνες από την εποχή της γραφής του έργου.

Γιατί;

Ήθελε να συμπεριλάβει το “τώρα” στο εξαιρετικό βιβλίο της και να μην αφήσει τις παθογένειες την εποχής και τα σύγχρονα προβλήματα έξω από την αφήγησή της.

Κάποιος άλλος -ίσως και εγώ- θα άφηνε έξω το παρόν και θα ασχολιόταν μόνο με το παρελθόν. Στα χέρια του θα κρατούσε όλα τα κλειδιά της επιτυχίας, καθώς είναι πάρα πολύ δυνατό το “παρελθόν” του νησιού και σε κρατά καθηλωμένο για καιρό!

Δεν της αρκούσε όμως κάτι τέτοιο της Μαρίας Φαρμάκη;

Τα πολλά λόγια είναι φτώχεια! Είναι σίγουρο πως η συγγραφέας δεν μπορεί λόγω της συνείδησής της και της φιλοσοφικής αντίληψης που έχει για τα πράγματα να αφήσει έξω το παρόν…

Ζει στο τώρα κι αυτό το τώρα αρνείται να το εξοβελίσει από τη γραφή της!

Ένα εξαιρετικό μυθιστόρημα κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Ρώμη, ένα βιβλίο που πρώτα πρέπει να το τιμήσει η Κεφαλλονιά -μια και το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας διαδραματίζεται εκεί- και στη συνέχεια να το τιμήσει και όλος ο νομός Καβάλας, η πατρίδα της Μαρίας.