«Σε μια πόλη που θα την έλεγαν Ψυχική Ηρεμία»

Γράφει η Τζένη Μανάκη //

Γκράχαμ Γκρην «Ο ανθρώπινος παράγοντας», Μετάφραση: Αχιλλέας Κυριακίδης, Εκδόσεις Πόλις

«Πέρασαν ώρες μέχρι να κοιμηθεί. Ήταν ξαπλωμένος, ξύπνιος και σκεφτόταν τον Κάρσον, τον Κορνίλιους Μίλερ, την Uncle Remus, την Πράγα. Δεν ήθελε ν’ αποκοιμηθεί μέχρι να σιγουρευτεί απ’ την αναπνοή της, ότι η Σάρα είχε αποκοιμηθεί πρώτη. Τότε, επέτρεψε στον εαυτό του ν’ αφεθεί, όπως ο παιδικός του ήρωας, ο Άλαν Κουότερμεϊν, σ’ εκείνο το μακρύ, αργό, υπόγειο ρεύμα που τον μετέφερε στην καρδιά της μαύρης ηπείρου, εκεί όπου ήλπιζε πως θα μπορούσε να βρει μόνιμη στέγη, σε μια πόλη που θα τον δεχόταν ως πολίτη της χωρίς να χρειάζεται όρκο πίστης ούτε προς τον Θεό ούτε προς τον Μαρξ, αλλά μόνο προς την πόλη, που θα την έλεγαν Ψυχική Ηρεμία». 

      Στον σκοτεινό κόσμο των κατασκόπων εκεί όπου ο κυνισμός και η έλλειψη εμπιστοσύνης είναι τα κυρίαρχα συναισθήματα,  εκεί μας βυθίζει με το ατμοσφαιρικό μυθιστόρημά του: «Ο ανθρώπινος παράγοντας», ο σπουδαίος Βρετανός συγγραφέας  Γκράχαμ Γκρην, για να μας χαρίσει τελικά την ελπίδα ότι ακόμη και εκεί ενδέχεται να εισχωρήσει ο ανθρώπινος παράγοντας.

Με μία πολύ ενδιαφέρουσα σύνθεση πλοκής και ιδιοφυή διάταξη των κεφαλαίων, ο συγγραφέας διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη, καταβυθίζοντάς τον μέσα στη ζοφερή ατμόσφαιρα του κατασκοπευτικού “παιγνιδιού” που διαδραματίζεται στη διάρκεια του Ψυχρού πολέμου.

Πόσο παραμένει ερμητικό και απαραβίαστο παρά τους όρκους  πίστης, τις απίθανες προφυλάξεις, τις ευφυείς επινοήσεις συγκάλυψης, την εμπειρία και την “ιστορική” γνώση των συνεπειών, αυτό το “παιγνίδι”, όταν αυθαίρετα, χωρίς ενδεχομένως πρόθεση ή σχέδιο, ανίσχυρος απέναντι στο   συναίσθημα, υπεισέρχεται ο ανθρώπινος παράγοντας;

Πολιτική, Ιδεολογίες, Αποικιοκρατία, Απαρχάιντ, Θρησκεία, Ιατρική, ηθική αλλά και Λογοτεχνία είναι τα υλικά της πολύ ενδιαφέρουσας ιστορίας που μας αφηγείται ο Γκράχαμ Γκρην, με την ιδιαίτερη γνώση που διαθέτει για τον κόσμο των μυστικών υπηρεσιών, που του επιτρέπει λεπτομερείς αναφορές και λεπτούς χειρισμούς στη διαχείριση του μύθου.

Η θητεία του ως  πράκτορα των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών κατά τη διάρκεια του β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η εμπειρία του ως ανταποκριτή έγκυρων βρετανικών εφημερίδων στο εξωτερικό, η ενασχόλησή του ως στελέχους εκδοτικών οίκων, ως κριτικού λογοτεχνίας και θεάτρου καθώς και οι σπουδές του ως Ιστορικού,  συμβάλλουν στη δημιουργία όχι μόνο αληθοφανούς, αλλά αληθινής ατμόσφαιρας στα έργα του.

Ο Μορίς Κάσελ κεντρικός ήρωάς του επιθυμεί να αποχωρήσει από την Υπηρεσία να ζήσει μια ήρεμη ζωή κοντά στη Σάρα την έγχρωμη γυναίκα του, που αγάπησε στη διάρκεια της θητείας του στη Νότια Αφρική και πήρε κοντά του στην πατρίδα μαζί με τον γιο της Σαμ, σώζοντάς την από τους διώκτες της, του απαρτχάιντ. Με ποια ανταλλάγματα; Ο κυνισμός των κατασκόπων εναλλάσσεται με ζεστά ανθρώπινα συναισθήματα.

«Σπάνια μπορούσε ν’ αγνοήσει μια φωνή απελπισίας, με όποιο τρόπο κι αν ήταν κρυπτογραφημένη».

Συνάδελφός του ο Ντέιβις, ο κάπως εκκεντρικός κατάσκοπος, ερωτευμένος με το πορτ και τη γραμματέα του Σύνθια. Πόσο του στοίχισαν οι αγάπες του; Ο Γκράχαμ Γκρην τον περιγράφει με εμφανή συμπάθεια και χιουμοριστική διάθεση.

«Ένα καινούργιο κόκκινο μεταξωτό μαντήλι με κίτρινα ζάρια κρεμόταν από το τσεπάκι του, σαν σημαία σε άπνοια, και η γραβάτα του ήταν σκούρα πράσινη με κόκκινα σχέδια. Ακόμα και το χρηστικό του μαντίλι που προεξείχε απ’ το μανίκι του,  έδειχνε καινούργιο- μπλε του παγονιού. Σημαιοστολισμένος για τα καλά.»

Ο μοναχικός τύπος – συνταγματάρχης Ντέιντρι η νέα “σκούπα” της Υπηρεσίας, καλείται να εντοπίσει μία διαρροή κρατικών μυστικών. Πάντα καχύποπτος και σχολαστικός αφήνει να του διαφύγουν υπόνοιες σχετικά με τον πιθανό ένοχο της διαρροής,  στον κυνικό γιατρό Ιμάνιουελ Πέρσιβαλ, πράγμα που του δημιουργεί συνειδησιακό πρόβλημα. Δείχνει μια ιδιαίτερη συμπάθεια στον Κάσελ και του ζητά να τον συνοδεύσει στον γάμο της κόρης του. Οι συμπάθειες στον χώρο των κατασκόπων όμως αναιρούνται μπροστά στο καθήκον.

Ο Ντέιντρι ήταν σκεπτικός, νευρικός, μια σιωπηλή παρουσία, χαμένος στις δικές του σκέψεις “Θα πρέπει να γίνει νεκροψία”, είπε απότομα, σαν να τον κατηγορούσε […]

Ο Κάσελ έβλεπε πως το παιγνίδι όδευε προς το τέλος του. Ο Ντέιντρι έριχνε κρυφές ματιές στο ρολόι του. Ο Κάσελ αναρωτήθηκε αν ήταν αληθινό ρολόι ή κάποιο μικρόφωνο.»

Ιμάνιουελ Πέρσιβαλ: Ο ερωτευμένος με το κυνήγι της πέστροφας,  κυνικός γιατρός – στενός συνεργάτης της βρετανικής μυστικής υπηρεσίας. Μια λογοτεχνικά ενδιαφέρουσα προσωπικότητα, όπως είναι συνήθως οι “κακοί” ήρωες, χρησιμοποιεί τις ιατρικές του γνώσεις για τα αντίθετα αποτελέσματα του ιατρικού του όρκου. Ωστόσο μέσα στη φιλοσοφία του μπορεί να διακρίνει κανείς και κάποια ψήγματα ανθρωπισμού, σαν μία φευγαλέα ριπή φωτός σ’ ένα σκοτεινό τούνελ.

«Το ‘πες και μόνος σου: μεγάλωσα. Δε νομίζω πως ο κομμουνισμός θα τα καταφέρει – μακροπρόθεσμα- καλύτερα από τον χριστιανισμό, άσε που δεν είμαι και ο τύπος του Σταυροφόρου. Καπιταλισμός ή κομμουνισμός; Ίσως ο Θεός είναι καπιταλιστής. Θέλω να ‘μαι με την πλευρά που ‘χει περισσότερες πιθανότητες να νικήσει όσο ζω. Μη σοκάρεσαι, Τζον. Νομίζεις πως είμαι κυνικός, αλλά εγώ το μόνο που θέλω είναι να μη χάνω πολύ χρόνο. Η πλευρά που θα νικήσει θα μπορέσει να κτίσει τα καλύτερα νοσοκομεία και να δώσει περισσότερα χρήματα σε έρευνες για τον καρκίνο – όταν θ’ αφήσουν αυτές τις ανοησίες με την ατομική βόμβα. Μέχρι τότε, θ’ απολαμβάνω το παιγνίδι που παίζουμε όλοι μας. Το απολαμβάνω. Πραγματικά σου λέω, το απολαμβάνω. Δεν παριστάνω τον λάτρη του Θεού ή του Μαρξ. Να τους φοβάσαι αυτούς που πιστεύουν. Δεν είναι αξιόπιστοι παίκτες. Παρ’ όλα αυτά, με τον καιρό, τον εκτιμάς τον καλό παίκτη, απ’ την άλλη πλευρά της σκακιέρας – το ευχαριστιέσαι πιο πολύ”

“Ακόμα κι αν είναι προδότης;”

“Έλα τώρα, Τζον! Προδότης! Τι παλιομοδίτικη λέξη! Ο παίκτης είναι εξίσου σημαντικός με το παιχνίδι. Δεν θα το απολάμβανα το παιχνίδι αν είχα έναν κακό παίκτη από την άλλη πλευρά του τραπεζιού”.»

Ο σερ Τζον Χάργκριβς είναι ο επικεφαλής της Υπηρεσίας με μακρά θητεία στην αποικιοκρατούμενη Νότια Αφρική, της οποίας λάτρευε την πολυτελή ζωή που ζούσε όπως επίσης και τη ζωή στη δύση κοντά στην πλούσια Αμερικανίδα σύζυγό του.

«Γιατί, όμως, θα σε ενοχλούσε η συνείδησή σου, Ιμάνιουελ, αν υποθέσουμε πως έχεις δηλαδή, πράγμα για το οποίο πολύ αμφιβάλλω;” […]

“Αισθάνεσαι ποτέ να σε σοκάρει ο ίδιος σου ο εαυτός, Ιμάνιουελ;”

Graham Greene

Ο Κορνίλιους Μίλερ, Αφρικάνερ, τοποθετημένος επικεφαλής της Βρετανικής Μυστικής Υπηρεσίας από την εποχή του απαρτχάιντ. Στη Βρετανία ως συντονιστής της επιχείρησης  Uncle Remus, μεταξύ ΗΠΑ- Βρετανίας- Νότιας Αφρικής

και διακύβευμα την Αφρική ως γεωπολιτικό τρόπαιο – κυρίως την εκμετάλλευση του ουρανίου. Ο Μίλερ από τους διώκτες της Σάρα – συζύγου του Κάσελ.

« Ξέρετε πολύ καλά πως μ’ αυτή την Μπαντού φιλεναδίτσα σας έχετε παραβεί το Νόμο περί Διαφυλετικών Σχέσεων” είπε ο Μίλερ.

“Θα πρέπει να ξέρετε πως, αν δεν είχατε διπλωματική ασυλία, τώρα θα ήσαστε στη φυλακή”.

Και μετά από τα παρελθοντικά, από τις ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες  σελίδες του βιβλίου, η επίσκεψη του Μίλερ στο σπίτι του Κάσελ, όπου οι ελιγμοί συμπεριφοράς του Μίλερ εκπλήσσουν τον αναγνώστη αλλά και το ζεύγος Κάσελ, του οποίου ανατρέπουν την πρόθεση να του προκαλέσουν σοκ.

Ο συγγραφέας εμβαθύνει στον ψυχισμό των ηρώων του καταδεικνύοντας με τις συμπεριφορές και τον λόγο τους πόσο βαθιά έχουν επηρεαστεί από το σκοτεινό τους επάγγελμα, όπου η απομόνωση είναι η μόνη πραγματική συνθήκη, όπου κάθε ακόμη και πιθανή εκτροπή έχει βαρύ τίμημα. Ακόμη και ο Κάσελ – ο πιο ανθρώπινος ανάμεσά τους, μισεί αυτό που έχει γίνει. Μεγαλώνει ένα ξένο παιδί γιατί δεν απεχθανόταν να αναπαραχθεί το δικό του πρότυπο.

«Ο ανθρώπινος παράγοντας» είναι ένα μυθιστόρημα που διαβάζεται πραγματικά με κομμένη την ανάσα, ακριβώς εξαιτίας της ικανότητας του συγγραφέα να δημιουργεί αληθινή ατμόσφαιρα, στην οποία συμβάλλει τόσο η ανάμειξη πραγματικών προσώπων του χώρου της κατασκοπείας στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, όσο και η ουδέτερη στάση του αφηγητή που δίνει μια αντικειμενικότητα στο έργο όσον αφορά προθέσεις και ιδεολογικές τοποθετήσεις των ηρώων του.

Φράσεις που ξεχώρισα για το αποφθεγματικό τους στοιχείο:

«Πάντα θα υπάρχει ένα είδος απαρτχάιντ όπως υπάρχει κι εδώ: αυτό ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς».

«Είχε την παθιασμένη επιθυμία και το αμυντικό χιούμορ του μοναχικού ανθρώπου». 

«Ένας υποχωρητικός σύζυγος είναι πάντα στο έλεος του εραστή». 

«Αν ο έρωτας και ο φόβος πηγαίνουν χέρι χέρι, το ίδιο συμβαίνει και με το φόβο και το μίσος. Το μίσος είναι μια αυτόματη αντίδραση στον φόβο, επειδή ο φόβος ταπεινώνει.»

«Όταν αισθάνεσαι το ψάρι στην πετονιά, δεν κάθεσαι στην άκρη του ποταμού να περιμένεις ποιος θα περάσει να σου πει τι να κάνεις».

«Άνοιξε το βιβλίο στην τύχη, ή έτσι νόμισε, αλλά ένα βιβλίο είναι σαν το μονοπάτι στην άμμο που κρατάει τα ίχνη των ποδιών».

«Η ευγένεια μπορεί να αποβεί μεγαλύτερο εμπόδιο από ένα χτύπημα. Κανείς δε θέλει να ζήσει με ευγένεια’ θέλει να ζήσει με αγάπη.»

Ένα άλλο θελκτικό, για μένα, στοιχείο είναι οι αναφορές σε λογοτεχνικά έργα, και η χρήση φράσεων τους, που έντεχνα εντάσσει ο Γκράχαμ Γρην μέσα στο κείμενο, αλλά και η “άλλη” χρήση των βιβλίων, από τον κόσμο της κατασκοπείας.

Αν και δεν χρειάζεται ειδική αναφορά, εννοείται από την εγγραφή στο εξώφυλλο, η μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη είναι εξαιρετική – με ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες σημειώσεις.

Εννοείται, το συνιστώ ανεπιφύλακτα, ιδίως στους λάτρεις της noir λογοτεχνίας.