Ερωτικές επιστολές του Κωνσταντίνου Α’ προς την Πάολα

Από τον Άγγελο Πετρουλάκη //

 

Γιώργος Μαυρογορδάτος: «Τα γράμματα στην Πάολα», Εκδόσεις Πατάκη

Μετά τα «1915: Ο Εθνικός Διχασμός»

 και «Μετά το 1922: Η παράταση του Διχασμού»,

ο Καθηγητής Γιώργος Μαυρογορδάτος

ανασύρει από το συρτάρι τής Ιστορίας

τις περιβόητες επιστολές τού Κωνσταντίνου Α΄

προς την ερωμένη του Πάολα,

επιχειρώντας ένα ψυχογράφημα του ανθρώπου

που διαδραμάτισε κυρίαρχο ρόλο τόσο στον Διχασμό,

όσο και στη Μικρασιατική Καταστροφή.

Γιώργος Μαυρογορδάτος

Γιατί, άραγε, να μας απασχολούν γεγονότα που διαδραματίστηκαν πριν εκατό περίπου χρόνια; Και γιατί να ασχολούμαστε με την προσωπική ζωή προσώπων που πέρασαν στην Ιστορία;

Ο λόγος είναι απλός: Γιατί πρέπει να ερευνούμε τα γεγονότα που επηρέασαν την Ιστορία, όπως και την προσωπική ζωή εκείνων που την επηρέασαν, γιατί η ζωή τους δεν προστατεύεται από την ιδιωτικότητα. Τα δημόσια πρόσωπα που επηρέασαν την Ιστορία δεν μπορεί να έχουν ιδιωτική ζωή, όταν οι αποφάσεις τους αφορούν τη ζωή όλων μας. Ένα ελάχιστο παράδειγμα: Τα δώρα και οι οικονομικές ενισχύσεις που πρόσφερε ο Κωνσταντίνος Α΄, ήταν χρήματα του ελληνικού κράτους. Ένα ακόμα, πιο ισχυρό, παράδειγμα: Όταν ο Κωνσταντίνος Α΄ αναφέρεται σε πολεμικά γεγονότα, οι αναφορές αυτές έχουν άμεση σχέση με την ελληνική εμπλοκή σε πολέμους που στοίχισαν τη ζωή σε χιλιάδες στρατιώτες ή και αμάχους.

Ο Καθηγητής Γιώργος Μαυρογορδάτος, γνωρίζοντας σε βάθος την εποχή τού Διχασμού, επιχειρεί μια ακόμα προσέγγιση, επικεντρώνοντας την έρευνά του και την κριτική του ματιά στο πρόσωπο του Κωνσταντίνου Α΄, διαδόχου αρχικά και βασιλέα στη συνέχεια, ο οποίος υπήρξε εκ των βασικότερων πρωταγωνιστών τού Διχασμού.

Ο Καθηγητής Γ. Μαυρογορδάτος δεν παραθέτει ολόκληρη την αλληλογραφία από τον Κωνσταντίνο στην Πάολα. Αυτή υπάρχει στο σχετικό βιβλίο τής Αλεξάνδρας Στεφανοπούλου. Επικεντρώνει την κριτική του ματιά στα ‘‘πώς’’ και τα ‘‘γιατί’’. Τον ενδιαφέρουν τα κίνητρα και η σχέση τους με την γενική συμπεριφορά τού βασιλιά στα όσα σημάδεψαν εκείνη την ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδο για τη χώρα.

«Τα γράμματα στην Πάολα» είναι, εκτός από μια σελίδα Ιστορίας, ένα ολοκληρωμένο ψυχογράφημα του ανθρώπου που κράτησε τη μοίρα τού κράτους στα χέρια του για πολλά ταραγμένα χρόνια και οι αποφάσεις του υπήρξαν καθοριστικές για την τύχη του, η οποία έπαιξε ριζικό ρόλο και στα χρόνια που ακολούθησαν. Για το λόγο αυτό και μόνο, το βιβλίο είναι μια σημαντικότατη προσφορά για κάθε Έλληνα.

Ποιος, εν τέλει, ήταν ο Κωνσταντίνος Α΄; Ποιο ήταν το πνευματικό του επίπεδο; Ποια ήταν τα ιδιαίτερα ψυχολογικά του χαρακτηριστικά; Ποιες ήταν οι φιλοδοξίες του; Πώς εισέπραττε τα γεγονότα τής εποχής του; Πόσο αυτή η παράνομη σχέση επηρέασε τη συμπεριφορά του; Τι γνώριζαν εκείνοι που τον λάτρεψαν και, είτε πέθαναν στα πεδία τής μάχης, είτε σκοτώθηκαν στις εμφύλιες συγκρούσεις; «Τα γράμματα στην Πάολα» δίνουν ικανοποιητικές απαντήσεις σ’ αυτά και σε άλλα ερωτήματα.

Βέβαια, θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο για έναν μελετητή να υπήρχαν και τα γράμματα της Πάολα προς τον Κωνσταντίνο Α΄. Αυτά δεν βρέθηκαν. Το πιθανότερο είναι να καταστράφηκαν από τη βασίλισσα Σοφία, μετά τον θάνατό του. Για εκείνη ήταν μια παρένθεση ντροπής, μια απόρριψή της ως γυναίκα.

Αντίθετα, η Πάολα κράτησε τα δικά του και τα μετέτρεψε σε πηγή εσόδων της. Μια προδοσία απέναντι στον άνθρωπο που την αισθάνθηκε αποκούμπι και παράδεισό του. Ήταν κάτι που ο Κωνσταντίνος Α΄ σίγουρα δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι η λατρεμένη του Πάολα θα μπορούσε να κάνει. Γιατί, η ‘‘λατρεμένη’’ του Πάολα ήταν μια κατ’ εξοχήν τυχοδιώκτρια, χωρίς ηθικά ερείσματα.

Και ο Κωνσταντίνος Α΄ τι ήταν; Κατά την άποψη τού ψυχιάτρου Νίκου Τζαβάρα, που προλογίζει το βιβλίο, ήταν ένας, κυριολεκτικά, υποταγμένος:

«Αυτή η αναπάντεχη συγγραφική του δραστηριότητα – αφελής, εφηβική, ανεπιφύλακτη και όταν ακόμη πρόκειται για σοβαρότατες κρατικές υποθέσεις – είναι κατά την κρίση μου μια πρώτη ένδειξη υποταγής στην Πάολα, την οποία ανακαλύπτει κανείς εύκολα και σε μεταγενέστερα κείμενα. Σε μια από τις εκτεταμένες επιστολές του που της απευθύνει στις 9 Απριλίου του 1913 αυτοαποκαλείται ‘‘γουρούνι’’ και ‘‘παλιάνθρωπος’’ που αξίζει οποιαδήποτε ταπείνωση εκ μέρους της για την καθυστερημένη αποστολή ενός γράμματός του. Στο ίδιο πλαίσιο υπάρχει μια από τις λιγοστές αναφορές σε δική της επιστολή, όπου η Πάολα του έχει εκφράσει την επιθυμία της, πλήρως αποδεκτή από την πλευρά του, ‘‘να τον έγδερνε με τα νύχια της’’. Αυτή η εκδήλωση μιας φαντασιωσικής μαζοχιστικής υποταγής στον διαστροφικό ερεθισμό της αλληλογράφου του συνοδεύει τη μνεία, που ακολουθεί, των μεγάλων του παράλληλων επιτυχιών στο βαλκανικό μέτωπο και του θανάτου τού πατέρα του. Εδώ στο πλέγμα των αντινομικών στοιχείων μιας ερωτικής επιστολής, διακρίνει κανείς αυτό που ο Μαυρογορδάτος αποκαλεί εγωκεντρισμό τού Κωνσταντίνου. Τα πάντα υποτάσσονται διαδοχικά σε μια ασυνείδητη ναρκισσιστική διάταξη των βιωμάτων και γεγονότων όπου προτάσσεται η σχέση με την Πάολα».

Ο Κωνσταντίνος Α΄ είχε γεννηθεί το 1868. Η Πάολα το 1881. Η σύζυγός του Σοφία, το 1870. Η Σοφία ήταν αδελφή τού αυτοκράτορα (Κάιζερ) της Γερμανίας Γουλιέλμου Β΄. Με τη Σοφία απέκτησε έξι παιδιά. Θεωρήθηκε υπαίτιος της ήττας τού 1897, αλλά και πατέρας τών θριαμβευτικών νικών τού 1912. Διαδέχτηκε στον θρόνο τον πατέρα του Γεώργιο, όταν εκείνος δολοφονήθηκε το 1913. Πέθανε στις 11 Ιανουαρίου 1923, ταλαιπωρημένος από πολύχρονες αρρώστιες.

Όταν γνώρισε την Πάολα (Ιούνιος 1912) εκείνη ήταν 31 ετών, ενώ αυτός 44. Η Πάολα Λοτέρο ήταν ήδη παντρεμένη και διαζευγμένη. Είχε παντρευτεί το 1909, στο Λονδίνο, όπου έπαιζε σε κάποιο θέατρο, έναν έκπτωτο και ξεπεσμένο Γερμανό πρίγκιπα, που είχε διατηρήσει τον τίτλο τού κόμη Οστχάιμ. Χώρισε το 1911, αλλά διατήρησε τον τίτλο τής κόμισσας, προσθέτοντας από δίπλα και τον τίτλο τής πριγκίπισσας, ως κλειδί για να ανοίγει τις πόρτες των σαλονιών της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας.

Ως «Πάολα του Οστχάιμ, Πριγκίπισσα Σαξονίας και Βαϊμάρης» εξέδωσε, δυο χρόνια μετά τον θάνατο του Κωνσταντίνου, το 1925, τα γράμματά του, εκμεταλλευόμενη τον παθιασμένο έρωτά του για οικονομικά οφέλη.

Το ότι η Πάολα ζούσε από το πορτοφόλι των εραστών της, ήταν γεγονός. Γράφει ο Μαυρογορδάτος:

«Κυκλοφορώντας στους αριστοκρατικούς κύκλους της Ευρώπης, η Πάολα φαίνεται ότι τότε ζούσε και ταξίδευε πλουσιοπάροχα όχι πλέον από τις αμοιβές της ως ηθοποιού, αλλά αποσπώντας ποσά από τους θαυμαστές ή και τους εραστές της, με πρώτο και κύριο τον δούκα τού Οπόρτο (μέλος της πρώην βασιλικής οικογένειας της Πορογαλίας), που ζήλευε φοβερά ο Κωνσταντίνος.

»Και από τον Κωνσταντίνο αποσπούσε χρήματα η Πάολα, μολονότι τα ποσά δεν μπορούν να υπολογιστούν. Άλλωστε, η ίδια (ή άλλος) έχει φροντίσει να λείπουν ή να μην διαβάζονται τα περισσότερα τμήματα των επιστολών του που αναφέρονται στα οικονομικά τους…»

Ο Μαυρογορδάτος πριν μπει στην παράθεση των επιστολών, δίνει ένα περίγραμμα της ερωτικής σχέσης Κωνσταντίνου Πάολα, χωρίς όμως να μπει σε λεπτομέρειες, δηλώνοντας πως αυτό δεν τον ενδιαφέρει. Μας πληροφορεί μόνο πως ο Κωνσταντίνος, τρεις εβδομάδες μετά την γνωριμία τους στην Αθήνα, πέρασε δυόμισι μέρες μαζί της στο γαλλικό θέρετρο Ντοβίλ, ενώ πήγαινε στην Αγγλία για να συναντήσει τη Σοφία και τις δύο κόρες τους, την Ελένη και την Ειρήνη.

Από την Αγγλία αρχίζει και η αλληλογραφία των δύο εραστών. Επιστρέφοντας στην Αθήνα, ο Κωνσταντίνος, πέρασε ακόμη μία μέρα με την Πάολα στο Παρίσι.

Τον Σεπτέμβριο του 1912, ο Κωνσταντίνος είναι μόνος του στην Αθήνα, καθώς όλη η βασιλική οικογένεια απουσιάζει. Περνάει εννιά ολόκληρες μέρες μαζί με την Πάολα στο Τατόι, που την εγκαθιστά στο σπίτι όπου έμενε ο δάσκαλός του. Έκτοτε δεν είχε παρόμοια ευκαιρία για να ζήσει τον έρωτά του. Εννιά μοναδικές ημέρες σε εννιά χρόνια. Κι όμως στην γυναίκα των εννιά αυτών ημερών αποκάλυπτε τα πάντα, μπορούσε να προσφέρει τα πάντα.

Μετά το Τατόι η Πάολα του γράφει για πρώτη φορά στον ενικό. «Το γράμμα σου μ’ έβαλε στον ουρανό» της απαντάει αυτός την 1-10-1912, λίγο πριν την έναρξη των πολεμικών επιχειρήσεων. «Πρώτα το ότι μου απευθύνεσαι στον ενικό είναι το άκρον άωτον της καλοσύνης σου για μένα. Το είχα επιθυμήσει τόσο πολύ…».

Θα ξαναβρεθούν για λίγο τον Ιούλιο του 1913 στη Θεσσαλονίκη, μέσα στους Βαλκανικούς. Ύστερα, φευγαλέα, στο Παρίσι, τον Σεπτέμβριο του 1913. Και τέλος, μετά από εννιά χρόνια, το 1922, λίγο καιρό πριν ο Κωνσταντίνος πεθάνει στο Παλέρμο.

Ένας πληγωμένος βασιλιάς, που αναζητούσε καταφύγιο; Ένας ανισόρροπος; Ένας αφελής που πίστεψε πως οι εννιά μέρες στο Τατόι τού εξασφάλισαν εισιτήριο για τον παράδεισο; Ένας ιδιαίτερα στερημένος τής στοργής που αναζητά ο άντρας από τη γυναίκα; Γιατί όχι; Ποιος ξέρει πόση περιφρόνηση εισέπραττε από την Πρωσίδα Σοφία, αδελφή τού πανίσχυρου Κάιζερ, ο διάδοχος και στη συνέχεια βασιλιάς τής ρακένδυτης Ελλάδας;

Δεν φτάνει εύκολα ένας άντρας να γράψει στην ερωμένη τών ολίγων ημερών ότι «θα ελάτρευα μίαν γυναίκα η οποία θα με διέτασσε, αλλά θα με διέτασσε με καλωσύνην, η οποία θα μου έδινε διαταγάς – εννοείται διαταγάς τα οποίας θα ηδυνάμην να εκτελέσω!» Ο Κωνσταντίνος Α΄ δεν ήταν Κωνσταντίνος Καραμανλής για να στεγνώσει την ψυχή του προκειμένου να κυβερνήσει. Ήταν, και ανεύθυνος, και επιπόλαιος (χρησιμοποιούσε τον γιο του Αλέξανδρο ως γραμματοκομιστή και ενδιάμεσο τής Πάολα) και άλλα πολλά, με τον Γ. Μαυρογορδάτο να γράφει:

«Αποκορύφωμα του εγωκεντρισμού πρέπει να θεωρηθεί η πεισματική άρνηση του Κωνσταντίνου να παραιτηθεί σε όφελος του πρωτότοκου γιου του Διαδόχου Γεωργίου, παρά τις επανειλημμένες δηλώσεις του και παρά την κακή κατάσταση της υγείας του…

[…]

»Εκτός τις ανεπανόρθωτες επιπτώσεις που είχε για τις πολιτικές εξελίξεις και ιδίως για τον πόλεμο στη Μικρά Ασία, η πεισματική άρνηση του Κωνσταντίνου να παραιτηθεί φανέρωνε και μια αδιαφορία για τα συμφέροντα της δυναστείας του, δηλαδή των παιδιών του και γενικότερα των απογόνων του. Έκανε επιπλέον ό,τι μπορούσε για να καταστρέψει τη μέχρι τότε ευρύτερη αποδοχή της βασιλείας, αφήνοντάς τους έτσι μια κληρονομιά αμφισβητούμενη και τοξική».

Ο Μαυρογορδάτος στέκεται με αντικειμενικότητα απέναντι στις πράξεις τού Κωνσταντίνου, ενίοτε και με κάποια επιείκεια, χωρίς όμως να συγχωρεί τα τεράστια σφάλματα του μονάρχη. Άλλωστε είναι σφάλματα που πληρώθηκαν με πολλά ποτάμια αίματος, τα οποία μάλλον δεν στέγνωσαν ακόμα.

Λάρισα, 19/11/2019