Οδηγός βιοτικής συμπεριφοράς

Γράφει η Ανθούλα Δανιήλ //

Λουκρητίου “Περί Φύσεως”, Η κληρονομιά ενός επίμονου κηπουρού, Προλεγόμενα-Μετάφραση- Σημειώσεις, Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής, Εκ.Gutenberg, 2021

Η ζωή είναι μία και χρέος μας να την ζήσουμε όσο πιο καλά μπορούμε, λέει ο Λουκρήτιος και προλογίζει, μεταφράζει, σχολιάζει ο Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής, σπουδασμένος στο Α.Π.Θ. και στο Κέιμπριτζ, Ακαδημαϊκός και ειδικός στα Λατινικά Γράμματα. Έχει μεταφράσει Μεταμορφώσεις και Ηρωίδες του Οιβδίου, Αινειάδα του Βιργιλίου και τώρα το Περί Φύσεως του Λουκρητίου,   αλλιώς De Rerum Natura και συντομογραφικά, DRN.

Ο Λουκρήτιος (1^ος αιώνας π.Χ.), σε 7.415 στίχους μας προσφέρει ένα  σεμινάριο Φυσικής και Ηθικής Φιλοσοφίας ή, με μια λέξη, Φυσιογνωσίας δηλαδή έναν οδηγό βιοτικής συμπεριφοράς. Τα πάντα, λέει, είναι προϊόντα σύνθεσης των ατόμων με ημερομηνία λήξης. Οι αθάνατοι θεοί υπάρχουν αλλά ούτε τον κόσμο δημιούργησαν ούτε ασχολούνται. Όλα υπόκεινται σε φθορά και η ψυχή επίσης, εκτός από τα ανακυκλούμενα άτομα∙ –ταύτα γαρ μόνα αθάνατα υπάρχουσιν.  Γι’ αυτό, μας συμβουλεύει, να ζήσουμε ήρεμα, χωρίς έγνοιες για θεούς τιμωρούς και μετά θάνατον μπελάδες, άγχη για πλούτη και δόξα, εφόσον Ου  παραμένει ο πλούτος, ου συνοδεύει η δόξα, μας το υπενθυμίζει και ο ιερέας μας στην εξόδιο ακολουθία. Ο Λουκρήτιος θεωρεί τον θάνατο «τελικό σημείο στίξης, χωρίς υποσημειώσεις και παραρτήματα».

Ο Τίτος Λουκρήτιος Κάρος είχε μελετήσει Λεύκιππο και Δημόκριτο, των οποίων η φιλοσοφία βρήκε θέση στον Κήπο του Επίκουρου, αλλά ο ίδιος ξεχάστηκε μέχρι να τον ανακαλύψει σε μια Μονή της Γερμανίας ο Πότζο Μπρατσολίνι, που ερευνούσε αρχαία χειρόγραφα, το 1417. Ο Μπρατσολίνι παράγγειλε αντίγραφο του σκονισμένου χειρογράφου και τσιφ το απέστειλε στη Φλωρεντία που εκείνον τον καιρό βρισκόταν σε «αναγεννησιακό συναγερμό».

Στον τόμο που έχουμε στα χέρια μας, το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει την έμμετρη μετάφραση των στίχων, θα κάνω το σχόλιο: πολύ επιμελημένη, γοητευτική, προκλητική για τον αναγνώστη, επίκαιρη καθόλου συντηρητική, αν και προέρχεται από την πιο αυστηρή γλώσσα- τη λατινική- με χιούμορ, γιατί ό,τι λέει ο Λουκρήτιος είναι τόσο ταιριαστό με ό,τι θα έλεγε ένας σύγχρονος στοχαστής που βλέπει χωρίς παρωπίδες και γνωρίζει από ποίηση και μουσική: «Η ιστορία της πρόσληψης του DRN μετά την ανάδυσή του από την αφάνεια το πρώιμο 15^ο αιώνα είναι… μέρος της ιστορίας των ποικίλων στοχαστικών και επιστημονικών προσαρμογών της Δύσης μέχρι τις μέρες μας (να και ο διορατικός Καβάφης),  γιατί άλλοτε πιο ηχηρά και άλλοτε sotto voce  το DRN ακούγεται και στα τέσσερα μέρη της κλασικής συμφωνίας της νεωτερικότητας αλλά και στη μετανεωτερική της coda». Το DRN χαρακτηρίστηκε «οικογενειακό ρομάντζο της Δύσης με τη Ρώμη», είναι ένα έπος, μιας άλλης παράδοσης που ευδοκίμησε ως διδακτικό, εφόσον δίνει οδηγίες για τις γεωργικές εργασίες, tips για ψαράδες και κυνηγούς, συνταγές για δηλητήρια και αντίδοτα, προπόνηση για την άλκιμη νεολαία και για το άθλημα του έρωτα. Πρωταγωνιστές του βιβλίου είναι τα άτομα της Φυσικής. Γενιές ολόκληρες υπήρξαν μαθητές και φοιτητές του Λουκρήτιου και του συγγραφέα στο ΑΠΘ, ειδικά στα κεφάλαια της θρησκείας και του έρωτα. Αποδέκτης του Λουκρήτιου  είναι κάποιος Γάιος Μέμμιος, αλλά η πρόσκληση είναι ανοιχτή προς πάντα αποδέκτη. Μπορούμε, δηλαδή, κι εμείς να εγγραφούμε στο μαθητολόγιό του.

Τα μέρη της συμφωνίας- μονογραφίας είναι τρία. Το πρώτο με τον τίτλο «Στοά στο βάθος Κήπος» μας οδηγεί βεβαίως στο Επίκουρο, αλλά και στους στωικούς, δυο φιλοσοφικά ρεύματα που «δρομολογήθηκαν» στο τέλος του 4^ου αι. π. Χ. Αναφέρονται τα σημεία σύγκλιση, από κοντά ακούγονται και οι Σκεπτικοί (εμείς εδώ χωρίς εξαντλητική ανάλυση των λεπτομερειών).

Το δεύτερο μέρος με τίτλο «Το μελωμένο ποτήρι» μοιάζει κάπως σαν ανθολόγιο, όπου ανθολογήματα είναι: τα άτομα, το σύμπαν, το ερωτικό πάθος, η θνητότητα της ψυχής,  οι θεοί και η θρησκεία, οι απαρχές της ζωής και η εξέλιξη του πολιτισμού και των κοινωνιών. Τούτο είναι και το πιο κεντρομόλο μέρος της μονογραφίας.

Στο τρίτο μέρος, με τίτλο «Το μεγάλο οδοιπορικό», περιλαμβάνει τις πολεμικές ενστάσεις των πρώτων Χριστιανών, στο γιατί ξεχάστηκε ο Λουκρήτιος, πώς τον διάβασε η Αναγέννηση, πως τον αξιοποίησε ο Διαφωτισμός, πως συνέβαλε στο διαζύγιο επιστήμης και θρησκείας, πώς  κλητεύτηκε ως μάρτυρας υπεράσπισης του Δαρβινισμού (να γιατί ξεχάστηκε!). Ακόμα δεν λείπει ο λιμός που σάρωσε την Αθήνα και προκαλεί πολλούς αναγνώστες… Οι κάποιες επαναλήψεις (αν τις αντιληφθεί ο αναγνώστης) οφείλονται στη δομή του βιβλίου και όχι σε αβλεψία.

Ο Λουκρήτιος δηλώνει παρών κάθε φορά που η Ευρώπη αρχαιολογεί, τονίζει ο συγγραφέας, ο οποίος έχει το άγχος της μετάφρασης. Και το συμπτωματικό παράδοξο: Ο τελευταίος μεταφραστής, ο Μαρούλος Ταρχανιώτης, πνίγηκε το 1500 σε ένα φουσκωμένο ιταλικό ποτάμι αγκαλιά με τον Λουκρήτιο. Θα μας δώσει την ιστορία της μεταφραστικής του πορείας, θα μας αναφέρει τις προγενέστερες μεταφράσεις, ονόματα συνεργατών και θα ευχαριστήσει από το περίσσευμα της ψυχής του όσους τον βοήθησαν ή φρόντισαν την έκδοση.

Το δεύτερο μέρος, με την έμμετρη μετάφραση, χρειάστηκε περισσότερο από 20 χρόνια επώασης και προετοιμάστηκε από τις ανάγκες της διδασκαλίας στις πανεπιστημιακές αίθουσες, εν μέρει, για να ολοκληρωθεί και να γίνει το showdown, η τελική αναμέτρηση με το έπος, όταν τελείωνε την Αινειάδα και μετά από την απαραίτητη «σπιρομέτρηση» που του επέτρεπε τη βουτιά στον «μεταφραστικό μαραθώνιο» του Λουκρήτιου.

Και το πρώτο κεφάλαιο αρχίζει σαν μυθιστόρημα. Τόπος, χρόνος, συνθήκες, πρόσωπα, ομιλίες. Πού είναι η Βίλα του Λουκρήτιου; Εκεί, στη Νάπολη που παραθερίζουν οι πλούσιοι, στην πλαγιά του Βεζούβιου, κοντά στην κοσμοπολίτικη Πομπηία που στις  25 Αυγούστου, 79 μ. Χ. με την έκρηξη του Βεζούβιου, όπως και η Ηράκλεια θα πεθάνουν από ασφυξία. Εξαίρεση δεν θα γίνει ούτε για την βίλα του Καλπουρνείου Πείσωνα, με την τεράστια Βιβλιοθήκη και η στάχτη θα είναι τόσο παχιά που θα δυσκολέψει την ανασκαφή, η οποία άρχισε το 1709 και τελείωσε το 1759. Σκάβοντας λοιπόν από κάτω, και όχι από πάνω, ανακαλύφτηκε η βίλα, τα δωμάτια, οι πάπυροι του Επίκουρου και οι ανασκαφές συνεχίζονται και στον επόμενο αιώνα.

Η  αφήγηση κάνει φλας μπακ για να μας μιλήσει και για άλλα παράλληλα της ελληνιστικής εποχής. Για την ιστορία, τον Μ. Αλέξανδρο. Ποιος είναι καλύτερος κόσμος, ο κλασικός της αρμονίας ή ο ελληνιστικός της ασύμμετρης ποικιλίας, ο οποίος, αξίζει να μελετηθεί, τονίζει ο Καθηγητής μας, για το «φορτίο των αντιφάσεων, για τις όψεις της νεωτερικότητας που από τότε ιχνογραφούνται. Ποια είναι τα κέντρα της φιλοσοφίας;  Η Μίλητος αρχικά, αλλά η Αθήνα διηνεκώς. Καλό ή κακό αυτό; Ο Νίτσε προτιμάει την Μίλητο…

Λουκρήτιος

Φιλοσοφικές Σχολές: η Ακαδημία, η Στοά, ο Κήπος… Η ιστορία τους και η εξέλιξή τους. Ανθολογώ  από το πλήθος των θησαυρών ή αλλιώς επιλέξω με τη μορφή του πιτσικάτο τα ακόλουθα:

Το υπέρτατο λογικό Ον που ρυθμίζει τα πάντα, για τους Χριστιανούς είναι ο Θεός. Για τους Στωικούς η Φύση με πολλά συνώνυμα και  ισοδύναμα : Λόγος, Θεός, Νους, Πνεύμα… Το κακό (ένα τσουνάμι ή ο covid 19 π.χ.) είναι μέρος της οικονομίας και είναι για το καλό  για την  υγεία του κόσμου και την ευπραγία του Δία, όπως το είπε ο Μάρκος Αυρήλιος, αλλά Δίας σημαίνει Φύση, Λόγος κ.λπ.

Για τους αιτιοκράτες της Στοάς υπάρχει καθολικός προκαθορισμός. Η στωική αρετή είναι το κατά φύσιν ζην. Είναι η απουσία παθών. Το ωραίο ταξίδι μοιάζει να είναι σημαντικότερο από την Ιθάκη (να πάλι ο Καβάφης). Ο Στωικοί αιωρήθηκαν με το ένα πόδι έξω από τη γη για να στηριχτούν με το άλλο καλύτερα πάνω της (Να και η Μαρία Νεφέλη του Ελύτη). Από τον ένα στον άλλο, φτάνουμε στον Πύρρωνα για τον οποίο αρετή είναι η ακραία ολιγάρκεια.

Πού έχει τον Κήπο του ο «θεός» Επίκουρος και γιατί; Υπήρχε ιεραρχία, ασυδοσία, αιμομιξία, όπως διαδιδόταν; Είναι τα αισθητήρια όργανα αξιόπιστα κριτήρια της αλήθειας; Τα άτομα χορεύουν στη βροχή, δηλαδή κινούνται ελεύθερα και ακανόνιστα, όπως έλεγε ο Δημόκριτος, επειδή δεν έχουν βάρος, ή έχουν βάρος, σχήμα και μορφή, όπως έλεγε ο Επίκουρος; Μια slow motion «κοσμική βροχή» είναι η πτώση τους που μοιάζει με καραμπόλα σε αυτοκινητόδρομο; Άπειρο το κενό, άπειρα τα άτομα, βροχή τα ερωτήματα και εκτενέστατες οι απαντήσεις…

Κι ο έρωτας; Ο Λουκρήτιος παρακολουθεί «την υδροδυναμική της σπερματικής υγρασίας ώς τη στιγμή της εφηβικής στύσης…». Καμία σχέση Πλάτωνα και Λουκρήτιου επί του θέματος.

Και αφού επικαλεστεί την Αφροδίτη, Μητέρα των Ρωμαίων, των θεών και των ανθρώπων τέρψη, θα ξεκινήσει ο Λουκρήτιος το ταξίδι των  7.415 στίχων μιλώντας για όλα και ο Καθηγητής Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής, με λεπτή ειρωνεία και χιούμορ, με γνώση και αίσθηση του μέτρου, με σαφή αντίληψη της πραγματικότητας και των ορίων της, του μοντερνισμού και της υπέρβασής του, θα μας μιλήσει για τις κιβωτούς «του ωραίου, του μεγάλου και του αληθινού» (τι κούφια λόγια ήσανε… που λέει και ο Καβάφης) και οι φοιτητές αποδέχονται την πρόκληση ή αντιδρούν, ο Καθηγητής όμως ξέρει το μάθημά του καλά, αλλά και το πώς να γοητεύει τους ατίθασους νέους.

Τυχερός ο Αχιλλέας που βρήκε κήρυκα τον Όμηρο∙ τυχερός και ο Λουκρήτιος που είχε τον Καθηγητή Θεόδωρο Δ. Παπαγγελή μεταφραστή, τυχεροί κι εμείς οι αναγνώστες που θα επικοινωνήσουμε με ιδέες που ξεπήδησαν πριν από 2000 χρόνια και κάτι κι όμως είναι ολόφρεσκες σαν να γράφτηκαν τώρα… Και ακόμα πρέπει να το πούμε, μαζί με την ιστορία του Λουκρητίου, των προ και των μετά την εποχή του γεγονότων, τους φιλοσοφικούς αγώνες, τις ιδέες, τις απόψεις και τον πλούσιο σχολιασμό τους, ο μεταφραστής μας παρέδωσε και μια μετάφραση ποίημα. Κέρδος διπλό και απόλαυση αμέτρητη. Το “υψηλόν”  του πομπού απαιτεί να διαμορφώσει το “υψηλόν” του δέκτη, λέει ο μεταφραστής και πιστεύω πως το έχει επιτύχει στον απόλυτο βαθμό. Το Περί Φύσεως του Λουκρητίου διαβάζεται αργά, αργά, απολαυστικά, επικουρικά…

Συγχαρητήρια στον Θεόδωρο Παπαγγελή και στις εκδ. Gutenberg.