☆ Λεύκιος Ζαφειρίου: «Φεύγοντας» άφησε φτωχότερα τα Γράμματα αλλά και τη Ζωή

Γράφει η Ελένη Γκίκα //

«Φεύγω και χάνομαι στους δαιδαλώδεις δρόμους της ζωής, σκοντάφτω πάνω στις πέτρινες καρδιές των ανθρώπων κι ύστερα σε σένα πάλι ξαναγυρνώ ω, ποίηση».

Λεύκιος Ζαφειρίου «Ποιήματα Β’», 1977, σελ. 71

«Σεμνός, με σπάνια ποιότητα και ήθος. Αφήνει πίσω του σπουδαίο έργο. Εξαιρετικός εκπαιδευτικός επίσης. Ο αδελφός μου ήταν μαθητής του τα πρώτα χρόνια μετά την εισβολή και έχει να λέει για την αγάπη που έδειξε τότε στο τραύμα των παιδιών μετά τον πόλεμο.» Την είδηση του θανάτου του θανάτου του πολλοί την μάθαμε από την βραβευμένη Κύπρια συγγραφέα Κωνσταντίνα Σωτηρίου. Αλλά ο εκλιπών Λεύκιος Ζαφειρίου υπήρξε και στον ελλαδικό χώρο, ο αγαπημένος πολλών.

Το Σάββατο, έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 73 ετών, ο Κύπριος λογοτέχνης και μελετητής Λεύκιος Ζαφειρίου, τιμημένος μεταξύ άλλων με κρατικά βραβεία αλλά και με το Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών. Εμβληματική μορφή για την Ελληνική Φιλολογία, άφησε μεγάλη πνευματική κληρονομιά. Μόλις πρόσφατα, στις 29 Ιανουρίου, η Ένωση Λογοτεχνών Κύπρου της οποίας υπήρξε εκ των ιδρυτών, αποφάσισε να του απονείμει το Βραβείο Γ.Φ. Πιερίδης για το 2022 εκτιμώντας τη συνολική προσφορά του στα κυπριακά και ελληνικά Γράμματα – σε ποίηση, διήγημα, νουβέλα, δοκίμιο, μελέτη και έρευνα. Γιος της ποιήτριας Νεφέλης (Μαρούλας Γεωργιάδου- Ζαφείρη, 1925-1957) και αδελφός των επίσης ποιητών Μιχάλη Ζαφείρη και Φρόσως Κολοσσιάτου, είχε γεννηθεί στη Λάρνακα τον Νοέμβριο του 1948, όπου τελείωσε το Δημοτικό και το Γυμνάσιο. Το 1968 πήγε στην Αθήνα όπου σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, παρακολουθώντας ταυτόχρονα και μαθήματα δημοσιογραφίας. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του επέστρεψε στην Κύπρο το 1974. Εργάστηκε ως φιλόλογος-καθηγητής σε σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης (για μία διετία στο υπό τουρκική κατοχή Γυμνάσιο Ριζοκαρπάσου) και στην Παιδαγωγική Ακαδημία Κύπρου, όπου δίδασκε το μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (1987-1989), στην Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων (ΥΑΠ) του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, όπου του ανατέθηκε η συγγραφή βιβλίου αναφοράς και, συγχρόνως, επικαιροποιημένου σχολικού εγχειριδίου για την Κυπριακή Λογοτεχνία, σε συνεργασία με τους φιλόλογους Γ. Μύαρη και Αλ. Μπαζούκη, που εκδόθηκε με τίτλο «Κείμενα Κυπριακής Λογοτεχνίας» (τόμοι Α ́ και Β’), για το Λύκειο (Λευκωσία 2012 και 2015).

Με τα παιδιά είχε πάθος, άφησε μέσα τους, ως εκπαιδευτικός, σημάδια βαθιά: «Πρωτοδιορίστηκα το 1975 – νομίζω το σχολείο λεγόταν τότε Γυμνάσιο Αγίου Γεωργίου, στη Λάρνακα», – είχε πει σε συνέντευξη στον Φιλελεύθερο Κύπρου, «Οπότε οι πρώτες μου επαφές με μαθητές, ήταν με παιδιά -πρόσφυγες κυρίως – παιδιά που είδαν και έζησαν πολλά, τα περισσότερα ανείπωτα. Θα σας φέρω ένα παράδειγμα. Θυμάμαι κάποτε είχα κάνει παρατήρηση σε ένα παιδάκι, γιατί είχε μιλήσει άσχημα σε μια μαθήτρια. Σηκώνεται επάνω, βάζει τα κλάματα, βγαίνει ξαφνικά από την τάξη και εξαφανίζεται. Εγκατέλειψα την τάξη και βγήκα έξω, στην αυλή. Για να τον βρω. Ένα πληγωμένο παιδί, που κουβαλούσε στην ψυχή του πολλά – ένα παιδί που σώθηκε τυχαία, όταν πια είχαν μπει τα τανκς στο χωριό του, όταν κάποιος που ήταν πληγωμένος του έκλεισε το στόμα για να μην τον ακούσουν οι Τούρκοι στρατιώτες και τον σκοτώσουν. Ήταν το παιδί που αγαπούσα πολύ. Σε λίγες μέρες, η φιλία μας αποκαταστάθηκε. Τέτοιες εμπειρίες από αυτά τα παιδιά, που σήμερα είναι πια «μεγάλοι», πολλές.»

Το 1978 μαζί με άλλους 35 λογοτέχνες συνίδρυσε την Ένωση Λογοτεχνών Κύπρου. Συμμετείχε επίσης, μαζί με τους Αλέξη Ζήρα, Κώστα Νικολαΐδη και Νάτια Χαραλαμπίδου, στην εκδοτική ομάδα του κυπροελλαδικού περιοδικού «Σημείο» (1992-1998), όπως επίσης και στην εκδοτική ομάδα των λογοτεχνικών περιοδικών «Ακτή» (από τον Χειμώνα 1989-Άνοιξη 1991, με τους Νίκο Ορφανίδη και Πρόδρομο Προδρόμου) και του περιοδικού «Ύλαντρον» (Νοέμβριος 2001-Μάιος 2002) με τον Μιχάλη Πιερή, Κώστα Λυμπουρή κ.ά.). Στην ποίηση πρωτοεμφανίστηκε το 1975, με την ποιητική συλλογή «Ποιήματα», ενώ το 1977 η δεύτερη ποιητική του συλλογή «Σχεδόν Μηδίζοντες» τιμήθηκε με το κυπριακό Κρατικό Βραβείο Νέου Λογοτέχνη. Ακολούθησαν οι ποιητικές συλλογές «Απομαγνητοφώνηση» (1978) και «Μιγάδας Άγγελος» (1980). Επιπλέον, η συλλογή του «Η θλίψη του απογεύματος» (2011) τιμήθηκε με Κρατικό Βραβείο Ποίησης. Η ποίησή του ανθολογείται στον συγκεντρωτικό τόμο «Ποιήματα 1964-2010» (2011). «Οι λέξεις είναι ο βασικός πυρήνας της ποιητικής δημιουργίας – η ποίηση είναι κάτι το πολύ ουσιαστικό» είχε πει στην ίδια συνέντευξη για την ποίηση. «Δεν ξέρω πάντως αν κατάφερα να γράψω κάποια ποιήματα. Άλλωστε, τα τελευταία χρόνια ασχολήθηκα και ασχολούμαι με την έρευνα και τη διερεύνηση κάποιων άλλων θεμάτων, πρωτίστως με τη ζωή του Ανδρέα Κάλβου και σε μία εποχή ιδιαίτερα διαφοροποιημένη πλέον – λόγω της τεχνολογίας.»

Στην πεζογραφία εξέδωσε τη νουβέλα «Οι συμμορίτες» (1983/ 2009) και τη συλλογή διηγημάτων «Με ευλάβεια και λύπη» (2013), που τιμήθηκαν επίσης με κρατικά βραβεία. Στην έρευνα και μελέτη της Λογοτεχνίας η προσφορά του Λ. Ζαφειρίου υπήρξε σημαντική, ιδίως σε ότι αφορά στο έργο του εμβληματικού νεοέλληνα ποιητή Ανδρέα Κάλβου, έργο που συνακόλουθα βράβευσε η Ακαδημία Αθηνών. Το 2003 εντόπισε, με την ψηφιακή συμβολή του Τεύκρου Χαχολιάδη, στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Γλασκόβης, τη λανθάνουσα ωδή του Ανδρέα Κάλβου «Ελπίς πατρίδος» (πρώτη έκδοση 1819, Λονδίνο), την οποία επανεξέδωσε με σημειώσεις. Στη συνέχεια, εξέδωσε τη μελέτη «Ο βίος και το έργο του Ανδρέα Κάλβου (1792 – 1869)», που εκδόθηκε το 2006 στην Αθήνα από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο και τιμήθηκε με «Βραβείο Δοκιμίου της Ακαδημίας Αθηνών-Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη». Από το 2007 έως το 2013 συνεργάστηκε στη συγκέντρωση και έκδοση της Αλληλογραφίας του Ανδρέα Κάλβου από το Μουσείο Μπενάκη, η οποία κυκλοφόρησε σε δύο τόμους το 2014. Στο διάστημα 2008 – 2018, δημοσίευσε κείμενα με νέα στοιχεία για τη ζωή και την αλληλογραφία του Κάλβου. Ορισμένα τα συμπεριέλαβε στο έργο Παραλειπόμενα και συμπληρώματα στη βιογραφία του Ανδρέα Κάλβου (Εκδόσεις Εν Τύποις, Λευκωσία). Δοκίμια έγραψε για τους Διονύσιο Σολωμό, Γιάννη Ρίτσο, Οδυσσέα Ελύτη, Νικηφόρο Βρεττάκο, Μανόλη Αναγνωστάκη, Κώστα Μόντη, Τίτο Πατρίκιο, Νάσο Βαγενά, Θανάση Βαλτινό κ.ά. Δημοσίευσε ποιήματα, κείμενα και μελέτες του για τη λογοτεχνία σε ελλαδικά και κυπριακά περιοδικά, εφημερίδες, εκδόσεις, πρακτικά συνεδρίων κ.ά. Μεταφράσεις ποιημάτων και πεζών του δημοσιεύτηκαν στα αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, ρωσικά, αλβανικά, σλοβένικα και άλλες γλώσσες, ενώ αρκετά ποιήματα και πεζά του έχουν ενταχθεί σε κυπριακές, ελλαδικές και διεθνείς Ανθολογίες Λογοτεχνίας. Στις 26 Ιουνίου 2018 παραχώρησε δωρεάν στο Πανεπιστήμιο Κύπρου τη Βιβλιοθήκη του και το Προσωπικό Αρχείο του.

Ο Λεύκιος Ζαφειρίου, είχε πάντα μια γενναία αντιμετώπιση ζωής: «Έζησα δύσκολες στιγμές, ακραίες, αλλά δεν απελπίστηκα ποτέ. Μπορεί να πληγώθηκα, αλλά δεν απελπίστηκα», συνήθιζε να λέει. Με όπλα του, τις επιλογές ζωής του, στεκόταν πάντα επάνω από τις απώλειες: «Δεν ξέρω αν ξεπερνιούνται ποτέ οι απώλειες. Αλλά, προσωπικά, μέσα από κάποιες δικές μου επιλογές, βρήκα μια διαφυγή από το πρόβλημα. Μέσα από την ποίηση αρχικά. Με τις μελέτες στη συνέχεια, με την εργασία μου στα σχολεία της Κύπρου, με τις έρευνες για τον Ανδρέα Κάλβο τις οποίες συνεχίζω μέχρι σήμερα. Όταν ασχολείσαι με κάτι δημιουργικό, είναι πολύ σημαντικό – και για σένα τον ίδιο. Κι άλλωστε, όπως υπάρχει η χαρά, υπάρχει και η θλίψη.» Δήλωνε, και ταυτοχρόνως έδειχνε τον δρόμο.

Πίσω του, ένα έργο μεγάλο, όπως αυτό:

Ποίηση: Ποιήματα, Λευκωσία, Κούρος, Αθήνα 1975, Λευκωσία 1977 Σχεδόν μηδίζοντες, Τα Τετράδια του Ρήγα, Λευκωσία 1977 (Κρατικό Βραβείο Υπ. Παιδείας Κύπρου, 1981) Απομαγνητοφώνηση, Λευκωσία, 1978 Ο μιγάδας άγγελος, Λευκωσία, 1980 Η θλίψη του απογεύματος, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2007 (Κρατικό Βραβείο Υπ. Παιδείας Κύπρου) Ποιήματα 1964-2010, Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2011.

Πεζογραφία» Οι συμμορίτες, (νουβέλα, αφηγηματικό χρονικό), Ρόπτρο, Λευκωσία 1983, και Εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα 2009 (Κρατικό Βραβείο Υπ. Παιδείας Κύπρου). The Gangsters, 2005, Translated by Stathis Gauntlett : Delphicoracle Press: Sunbury, Australia. Gangsterji , 2008. Translated by Jelena Isak Kres. Modrijan Publications: Ljubljana, Slovenia. Με ευλάβεια και με λύπη (διηγήματα), Γαβριηλίδης, Αθήνα 2013 (Κρατικό Βραβείο Υπ. Παιδείας Κύπρου).

Μελέτες-Ανθολογίες: Ανθολογία Σύγχρονης Κυπριακής Ποίησης, (μαζί με τον Λουκά Αξελό), Εκδόσεις Στοχαστής, Αθήνα 1985. H νεότερη Κυπριακή Λογοτεχνία. Γραμματολογικό σχεδίασμα (μελέτη), Λευκωσία 1991. Ανδρέας Κάλβος: Ελπίς πατρίδος (επανέκδοση άγνωστης ωδής του 1819), (περιοδικά Αντί και Πόρφυρας, 2003), ΟΕΛΜΕΚ – Σύνδεσμος Ελλήνων Κυπρίων Φιλολόγων (ΣΕΚΦ), Λευκωσία 2004. Ο βίος και το έργο του Ανδρέα Κάλβου (1792-1869), Μεταίχμιο, Αθήνα 2006- (Βραβείο Δοκιμίου της Ακαδημίας Αθηνών-Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη). Χρονολόγιο Διονύσιου Σολωμού, ΣΕΚΦ, Λευκωσία, 2007, 2008. Κυπριακό Χρονολόγιο, 10.000 π.Χ.-2008 μ. Χ., Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών, Λευκωσία 2008. Ανδρέας Κάλβος: Αλληλογραφία τόμος Α’ (1813-1818) και τόμος Β’ (1819-1869), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2014 (Επιμέλεια Δημήτρη Αρβανιτάκη και Λεύκιου Ζαφειρίου). Παραλειπόμενα και συμπληρώματα στη βιογραφία του Ανδρέα Κάλβου, Εκδόσεις Εν Τύποις, Λευκωσία, 2018 «Κείμενα Κυπριακής Λογοτεχνίας» (τόμοι Α ́ και Β’), για το Λύκειο (Λευκωσία 2012 και 2015).

Αποχαιρετώντας τον, ας κρατήσουμε την έγνοια του για τους άλλους, που έσβηνε για πάντα τα δύσκολα χρόνια και τις αντιξοότητες τις οποίες βίωσε ο ίδιος στη ζωή: «Αυτά είναι ασήμαντα μπροστά στην τραγικότητα της ζωής» έλεγε. «Νέοι που πεθαίνουν από τα ναρκωτικά, παιδιά που χάνονται στους δρόμους της πορνείας ή πεθαίνουν στους συνεχείς πολέμους, παιδιά που δεν έχουν να φάνε και πεθαίνουν σκελετωμένα… Κι εγώ σήμερα παίρνω μια σύνταξη, που μου επιτρέπει να ταξιδεύω συχνά. Δεν είναι το ίδιο για όλους τους συνταξιούχους και πολύ περισσότερο, γι’ αυτά τα παιδιά που δεν έχουν πού να ακουμπήσουν. Ας μην απελπιζόμαστε. Όπως λέει κι ο Κάλβος σε μια ωδή του: “Φαίνεται εις τον ορίζοντα ωσάν χαράς ιδέα…”».

Ο Λεύκιος Ζαφειρίου «φεύγοντας» άφησε φτωχότερα τα Γράμματα αλλά και τη Ζωή.

Δημοσιεύθηκε στο Liberal