✔ Κώστας Βεργόπουλος: Γιατί ήταν ένας από τους σημαντικότερους διανοητές του καιρού μας

Από το αγροτικό ζήτημα του 1975 στην παγκόσμια αναταραχή του 2017

Ο Κώστας Βεργόπουλος (1942 -2017), που έφυγε αιφνίδια την περασμένη βδομάδα σε ηλικία 75 χρόνων, περνά στην ιστορία ως ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες διανοητές του καιρού μας.

Με τις μελέτες και τις αναλύσεις στην εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας, αλλά και στη διαμόρφωση των νέων παγκόσμιων αντιθέσεων αφήνει έντονα τα ίχνη του. Από το πρώτο ακόμη έργο – τομή για το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα (1975), ως το τελευταίο του για τη νέα παγκόσμια αναταραχή (2017).

Ο καθηγητής Κώστας Μελάς δίνει το στίγμα της εμβέλειάς του, μέσα από ένα πυκνό κείμενο, για την ευρύτερη διανοητική εμβέλεια και τη συνεισφορά του, με τον τίτλο Ο ΑΜΕΤΑΝΟΗΤΟΣ.

1) Ο αμετανόητος

Του Κώστα Μελά //

“Ο θάνατος του Κώστα Βεργόπουλου, ξαφνικός και αναπάντεχος, εγκατέστησε βαθιά μέσα μας ένα αίσθημα απώλειας για το χαμό ενός πολυαγαπημένου φίλου, εξαιρετικού πανεπιστημιακού δασκάλου, μεγάλης εμβέλειας διανοητή και ενός ακούραστου αγωνιστή των δικαιωμάτων και των συμφερόντων των εργαζομένων και των κατατρεγμένων. Ο καθένας από μας που τον γνώρισε για περισσότερο από 45 χρόνια, που συναναστράφηκε μαζί του στην καθημερινότητα, στην έρευνα, στο Πανεπιστήμιο, που λογομάχησε για πλείστα όσα ζητήματα, είναι εύκολο να καταθέσει τη δική του μαρτυρία, για την πορεία του Κώστα Βεργόπουλου. Όμως, κανείς δεν μπορεί να το κάνει αυτό όπως ο ίδιος.

Γράφει, λοιπόν, ο ίδιος: «Αυτονόητη μου φαίνεται η διευκρίνιση ότι το ταξίδι μου στον χρόνο των πέντε τελευταίων δεκαετιών, το εβίωσα ως μια συναρπαστική περιπέτεια, με πιστότητα έναντι των αδικημένων, των καταπιεσμένων και των μονίμως ηττημένων, με αναπόφευκτες περιοδικές εξάρσεις χωρίς επαύριο, με μόνιμη φιλοσοφική και ιστορική μελαγχολία, αλλ’ οπωσδήποτε χωρίς την παραμικρή πικρία από υποθετικά ραντεβού με την ιστορία, που ποτέ δεν πραγματοποιήθηκαν. Από πολύ ενωρίς έχω αποδεχθεί ότι τα “αυθεντικά γεγονότα” προκύπτουν μπροστά μας πάντοτε απρόβλεπτα, κανένα από αυτά δεν προγραμματίζεται, ούτε μπορεί εκ των προτέρων να διοργανωθεί, ούτε, ακόμη λιγότερο, να ποδηγετηθεί. Η ικανοποίησή μου από τον απολογισμό των πέντε τελευταίων δεκαετιών είναι κατά βάση προσωπική: έζησα την “τρέλα” μου, σε αυτήν εγκαταστάθηκα, μέχρι σήμερα και παραμένω και αυτό μου αρκεί».

Είμαστε υποχρεωμένοι να σιωπήσουμε και να αποδεχθούμε τα παραπάνω λόγια του Κώστα Βεργόπουλου που με ειλικρίνεια, αμεσότητα και χωρίς ματαιοδοξία δίνει το στίγμα της πορείας του στη ζωή.

Η οικονομική του σκέψη εδράζεται πρωταρχικά στα πορίσματα της Κλασικής Πολιτικής Οικονομίας, στη μαρξιστική σκέψη, αλλά και σε αυτή του Κέυνς. Αρνιόταν πεισματικά να αποδεχθεί τον ορισμό της οικονομικής επιστήμης απλά ως Economics, χωρίς δηλαδή το επίθετο Πολιτική. Στην αντίληψή του, η οικονομία αποτελούσε γνήσια κοινωνική επιστήμη που είχε ως στόχο την επίτευξη της καλύτερης δυνατής ευημερίας για τους πολλούς, τους αδικημένους και τους καταπιεσμένους.

Πρωτοπόρος στις αναλύσεις του για την ελληνική οικονομία, μας έμαθε να προσεγγίζουμε τα “δύσμορφα” προβλήματα της με τον ιδιαίτερο τρόπο που απαιτείται, ο οποίος μπορεί να ήταν προκλητικός και συνάμα γοητευτικός, αλλά βρισκόταν σχεδόν στον αντίποδα των μέχρι τότε αναλύσεων που κυριαρχούσαν στην ελληνική διανόηση. Η προσέγγιση του, π,χ. στο Αγροτικό Ζήτημα στην Ελλάδα, πρωτοποριακή και προκλητική, προκάλεσε τότε πολλές αντιρρήσεις. Άνοιξε, όμως, διάπλατα την πόρτα στη διερεύνηση του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού με εντελώς διαφορετικό τρόπο, ο οποίος με το πέρασμα του χρόνου τελικά δικαιώθηκε.

Μπορώ ακόμη να αναφέρω τη μελέτη του για την αποανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας τη δεκαετία του 1980, η οποία επίσης έδειξε με σαφήνεια τις μελλοντικές εξελίξεις που ακολούθησαν. Παράλληλα, ήταν, ίσως, ο πρώτος από τους Έλληνες διανοητές που εισήγαγε στον διάλογο στη χώρα μας την περίφημη αυτονόμηση της νομισματικής σφαίρας από την πραγματική οικονομία και την επακόλουθη εξάπλωση του λεγόμενου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού.

Για τον Κώστα Βεργόπουλο, η πραγματικότητα δεν διαμορφώνεται από θεωρίες, αλλά από ανεξέλεγκτες κοινωνικές βαρύτητες και ως εκ τούτου παραμένει πάντα εξαιρετικά εύπλαστη. Όχι από τα επάνω, αλλά από τα κάτω, όχι από την πλευρά της εξουσίας, αλλά από την πλευρά της κοινωνικής δυναμικής. Η διατήρηση των μορφών κοινωνικής ποικιλότητας στη σύγχρονη εποχή δεν αποτελεί συστημικό μειονέκτημα, ούτε υπολειμματική πραγματικότητα από κάποιο δήθεν μακρινό παρελθόν, που δεν έχει ακόμη ξεπερασθεί, όπως πιστεύουν οι φανατικοί του “εκσυγχρονισμού”. Μπορεί να αποτελεί εστία και δυνατότητα πρόσθετου συστημικού δυναμισμού.

Με τις σκέψεις αυτές ο Βεργόπουλος παραμένει αμετανόητος εραστής της δυναμικής της κοινωνίας. Μόνο, λοιπόν, η αυτογνωσία της κοινωνίας, μιας κοινωνίας που μπορεί να γνωρίζει τον εαυτό της, μπορεί να προκαλέσει τις απαραίτητες κοινωνικές διεργασίες, οι οποίες θα σπρώξουν τα πράγματα μπροστά. Οι εξουσίες αποτελούν φραγμούς σε όποια εξέλιξη.

Θα μπορούσα να κάνω αναφορά σε σειρά από τις σκέψεις του Κώστα Βεργόπουλου, οι οποίες μπορούν να φωτίσουν πλευρές της σημερινής κοινωνικής κατάστασης που βιώνει η Ελλάδα αλλά και ο δυτικός κόσμος. Όμως, καλύτερα να σταματήσω εδώ. Άλλωστε, η βαθιά θλίψη δεν προχωράει αντάμα με την καθαρή σκέψη, τη δυσκολεύει, τη θολώνει.

Ας ευχηθώ απλά Καλό Ταξίδι Αγαπημένε Φίλε.”

(το κείμενο από την ιστοσελίδα SLpress.gr)

2) Ένας επίλογος κι ένα επίμετρο που χωρίζουν 42 χρόνια

Ο Κ. Βεργόπουλος στον επίλογο της πρώτης επιστημονικής μελέτης του καταθέτει τις ευρύτερες ιδεολογικές συντεταγμένες του. Τέσσερις και πάνω δεκαετίες στο επίμετρο του τελευταίου έργου του αναρωτιέται τις επιφυλάσσει το “οικτρό παρόν” το αμέσως επόμενο διάστημα.

Α. Με το Μαρξ για τη ριζική μεταβολή

” Ας μου επιτραπεί να παραθέσω ένα απόσπασμα του Μαρξ “… Στο πλήρως ανεπτυγμένο προλεταριάτο συγκεντρώνεται εμπράκτως η ολοκληρωτική αφαίρεση κάθε ανθρωπισμού, ακόμη και φαινομενικού. Στις συνθήκες ζωής του προλεταριάτου συμπυκνώνονται οι συνθήκες ζωής ολόκληρης της σημερινής κοινωνίας στην οξύτερη και απανθρωπότερη μορφή τους. Το προλεταριάτο μπορεί και οφείλει κατ΄ ανάγκην ν΄ απελευθερωθεί από μόνο του. Όμως δεν μπορεί ν΄ απελευθερώσει τον εαυτό του χωρίς να εξαλείψει τις ιδιαίτερες συνθήκες ζωής του. Και δεν μπορεί να εξαλείψει τις ιδιαίτερες συνθήκες ζωής του, χωρίς να εξαλείψει όλες τις απάνθρωπες συνθήκες ζωής της σημερινής κοινωνίας, οι οποίες συμπυκνώνονται στην ιδιόμορφη κατάστασή του…”

Ο Paul Sweezy προτείνει την εφαρμογή του ανωτέρω αποσπάσματος στις μάζες των πυκνοκατοικημένων εξαρτημένων και υπανάπτυκτων περιοχών του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος.. Μ΄ ένα ανάλογο τρόπο μπορούμε να αντιληφθούμε το ενδιαφέρον τη εφαρμογής αυτού του αποσπάσματος στους αγρότες τόσο των υπανάπτυκτων ζωνών του κόσμου, όσο και των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών. Εκ παραλλήλου το απόσπασμα αυτό ασφαλώς θα μπορούσε να εφαρμοστεί με ανάλογο ενδιαφέρον σε κάθε είδος παρέκκλισης και περιθωριακότητος (εθνικής, πολιτιστικής, ερωτικής φυλετικής, γλωσσικής κλπ). Το ενδιαφέρον αυτού του αποσπάσματος του Μαρξ δεν έγκειται μόνον στην υπόδειξη του προσώπου με το οποίο εμφανίζεται η κοινωνική δύναμη-φορέας της ριζικής μεταβολής. Υο κείμενο αυτό ταυτοχρόνως ορίζει τις προϋποθέσεις της διοχέτευσης της επαναστατικής ροής και της επιτυχίας της.

Ας αντιληφθούμε ότι η περιθωριοποίηση δεν δημιουργεί αποκλειστικώς θύματα. Η κοινωνία ολόκληρη συνοψίζεται στα περιθώρια της,, οι επαναστατικές προσδοκίες του συνόλου ξεκινούν από αυτά ακριβώς τα περιθώρια. Θ πρέπει βεβαίως να διευκρινιστεί ότι τα περιθώρια επικοινωνούν μονίμως με αυτό το οποίο συνοψίζουν, επί τη βάσει όχι μιας συνάρτησης προβολής, αλλά μιας αναδρομικής συνάρτησης.. Με άλλα λόγια, δεν είναι τόσο το σύνολο που προβάλλεται στα περιθώρια, αλλά μάλλον τα περιθώρια που, παράγοντας τις προϋποθέσεις της θετικότητάς τους, ανέρχονται δραστικώς προς τα πίσω μέχρι να συμπεριλάβουν το σύνολο..

Το τραγούδι της εξέγερσης του περιθωριακού δεν κινδυνεύει ν΄ αναχθεί σ΄ ένα πένθιμο σόλο (κατά την έκφραση του Μαρξ), υπό τον όρο ότι η φωνή του θα κατορθώσει ν΄ αναγνωρισθεί ως η φωνή του συνολικού κοινωνικού σώματος.

Εάν οι αθλιότητες ολόκληρης της κοινωνίας συμπυκνώνονται στα διάφορα περιθώριά της, το δύσμορφο τραγούδι του περιθωριακού δεν θα μπορέσει ποτέ να παραγάγει τις προϋποθέσεις της δικής του θετικότητας, παρά στον βαθμό που, διαπερνώντας την κοινωνική πολλαπλότητα, θα θίξει τις βάσεις της ενιαίας κίνησης του συνόλου”

( Από τον επίλογο του έργου ” Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα. Η κοινωνική ενσωμάτωση της γεωργίας”, 1975)

Β. Προειδοποιήσεις για το άμεσο μέλλον

” Η σύγχρονη ελληνική τραγωδία, με τις εφιαλτικές διαστάσεις της τελευταίας επταετίας, μπορεί να παρηγορείται με το αξιοθρήνητο σημερινό θέαμα του υπόλοιπου κόσμου, ιδίως με αυτό της υπόλοιπης Ευρώπης και με την ακαταμάχητη εμμονή της στον δρόμο για το αδιέξοδό της. Σε κάθε περίπτωση, είτε ευρωπαϊκή και παγκόσμια είτε ελληνική, το αδιέξοδο δεν ήταν αναγκαίο και πάντως δεν χρησιμεύει σε τίποτα ούτε κατ’ ανάγκην ωφελεί κανέναν εξ αυτών που λαμβάνουν τις αποφάσεις για την τύχη του κόσμου.

Στη χώρα μας, με την παράδοσή της στην αδιάλλακτη διαχείριση των δανειστών και εταίρων μας στο ευρωπαϊκό εγχείρημα, όλα τα πρό του 2010 προβλήματα, αντί να ελαφρύνονται, δεν παύουν να επιδεινώνονται και να αποβαίνουν όλο και πιο δυσεπίλυτα. Όλες οι γνωστές από το παρελθόν ελληνικές παθογένειες ωχριούν σε σχέση με αυτές που έχουν προσθέσει τα ευρωπαϊκά προγράμματα «διάσωσης».

Μέχρι και ο Γερμανός υπουργός Σόιμπλε παραδέχθηκε ότι η παραμονή της χώρας στο ευρωσύστημα συνιστά παράγοντα περαιτέρω περιπλοκής των προβλημάτων της, ενώ εάν η χώρα βρισκόταν εκτός του ευρώ, η διαχείρισή τους θα ήταν ευκολότερη. Αυτό βέβαια, υπό την αυθαίρετη προεξόφληση της εύρυθμης λειτουργίας του ευρωσυστήματος, πράγμα που δεν είναι διόλου αυτονόητο.

Ιδίως στις μέρες μας, που πολλαπλασιάζονται οι φωνές και προειδοποιήσεις, ακόμη και από το εσωτερικό της Γερμανίας, ακόμη και από υπουργούς και εμπειρογνώμονες της γερμανικής κυβέρνησης, ότι οι σημερινοί κανόνες λειτουργίας του ευρώ δεν του εξασφαλίζουν επιτυχία, αλλά αντίθετα οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια στην αποτυχία του. Σε αυτή την περίπτωση, η Γερμανία, η εξ αυτού κυρίως επωφελούμενη, θα κινδύνευε με την πιστοποίηση της αποτυχίας του να υποστεί επίσης το υψηλότερο κόστος για την ίδια.

Οικτρό θέαμα εμφανίζει η ιστορία στο παρόν, αφού οι πρώτοι που την έχουν εξωθήσει στο σημερινό αδιέξοδο είναι επίσης οι ίδιοι πρώτοι που σπεύδουν να δίδουν το σήμα της δικής τους απεμπλοκής από τα νοσηρά και απερίγραπτα αποτελέσματα των μέχρι χθες επιλογών τους.

Στην νέα πραγματικότητα που διαμορφώνεται με την απόσυρση της Αμερικής και της Βρετανίας, όχι μόνον από την Ευρώπη, αλλά και γενικότερα από το οικονομικό μέρος της παγκοσμιοποίησης, η διεθνής πραγματικότητα δεν αποβαίνει πιο εύκαμπτη και πιο επιεικής, ιδίως για τις μικρές χώρες, αλλά οπωσδήποτε σκληραίνει και γίνεται ασύγκριτα περισσότερο απαιτητική για κάθε χώρα.

Οι οικονομικές αντιπαλότητες ίσως απελευθερώνονται από δογματικές προσεγγίσεις, αλλά μεταφέρονται στο γεωπολιτικό πεδίο με οπωσδήποτε μεγαλύτερη ένταση. Ο νέος χάρτης του κόσμου απομακρύνεται πλέον από τα τεχνοκρατικά κριτήρια και παραδίδεται προς χάραξη στους συσχετισμούς ισχύος μεταξύ των χωρών. Η έννοια της παγκόσμιας ηγεμονίας επιστρέφει ακάθεκτη και αδιάλλακτη, αντί της συνύπαρξης με όλους μέσω αμοιβαίων συμβιβασμών.

Το έτος 2017 κινδυνεύει ίσως να αποδειχθεί μοιραίο για την παγκόσμια στροφή με την επικαιροποίηση όλων των κινδύνων. Ακόμη μια φορά, η ανθρωπότητα κινδυνεύει να εμπλακεί σε ακατανόητο παιχνίδι με υπέρογκο και εξοντωτικό τίμημα, όμως όχι επειδή οι ιθύνουσες τάξεις γνωρίζουν πού την οδηγούν, αλλά αντίθετα επειδή διακατέχονται από τη μέγιστη άγνοια για τον τελικό σκοπό και το μόνο που τις ενδιαφέρει είναι κατά τις ενδιάμεσες στάσεις να επιρρίπτουν το δυσβάστακτο κόστος της άγνοιάς τους σε όσους δεν φέρουν την παραμικρή ευθύνη γι’ αυτό.

Σε κάθε περίπτωση, ενώ η παγκοσμιοποίηση οδήγησε σε εκτεινόμενη παγκόσμια αταξία με αύξηση της τοπικής και περιφερειακής ισχύος και κατά συνέπεια των τοπικών συγκρούσεων, η διαγραφόμενη απόσυρση από αυτήν και η επιβολή μιας νέας ηγεμονίας κινδυνεύει στις νέες συνθήκες, να οδηγήσει την ανθρωπότητα σε ακόμη μεγαλύτερη αταξία και με συγκρούσεις οπωσδήποτε υψηλότερου επιπέδου και βεληνεκούς.”

(Από το επίμετρο του τελευταίου έργου του “Η παγκόσμια αναταραχή”, 2017)

INFO

– Το συγγραφικό έργο του όπως εμφανίζεται στη ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ

– Είκοσι άρθρα του (2015-2017) στην ιστοσελίδα HUFFINGTONPOST

– Επιλογή αποσπασμάτων από απόψεις του στη διαδικτυακή πύλη του TVXS