✩ «Κάλαμος και Κυπαρίσι» σε σκηνοθεσία Σοφίας Καρακάντζα στο «Μετροπόλιταν» Θεσσαλονικης

Γράφει ο Παύλος Λεμοντζής //

Πρόλογος

Το «Χορόδεντρο», εργαστήρι χορού και μουσικής, τραγουδιού και παιχνιδιού, παρουσιάζει και πάλι την παράσταση χοροδράματος «Κάλαμος και Κυπαρίσσι», που βασίζεται στη γνωστή παραλογή του διηγηματικού κοινωνικού τραγουδιού «Ο Γιάννος και η Μαριγώ».

Μετά από τρία συνεχόμενα sold out το Μάιο του 2023 η παράσταση επιστρέφει στο «Μετροπόλιταν», ελαφρώς ανανεωμένη.

Τριάντα ένας χορευτές, δέκα τραγουδιστές και πέντε μουσικοί επί σκηνής, μας μεταφέρουν την ηπειρώτικη παραλογή της ιστορίας του Γιάννου και της Μαριγώς, μιας ιστορίας για τη σύνδεση του ανθρώπου με τη φύση, αλλά και για τους περιορισμούς που θέτει η κοινωνία στον έρωτα δύο νέων. Βασισμένη στο ηπειρώτικο πολυφωνικό τραγούδι, τον χορό και το θέατρο, η παράσταση διαγράφει μία μουσική διαδρομή που περνά από αρκετές περιοχές της Ελλάδας.

Υπόθεση

Γιάννος και Μαριγώ. Ηπειρώτικο πολυφωνικό τραγούδι που μιλά για ανεκπλήρωτο έρωτα, για τραγικό αφανισμό και για τη μεταμόρφωση του τραγικού ζευγαριού σε δένδρα που γέρνουν από τους αγέρηδες και φιλιούνται.

Ξαφνικά μια φωνή ξεπηδά, σχεδόν κραυγή θρηνητική, λίγες λέξεις, οι πρώτοι στίχοι ενός τραγουδιού της Ξενιτιάς: «Αλησμονώ και χαίρομαι, θυμούμαι και λυπιούμαι…». Μια δεύτερη φωνή -ένας παιδικός φίλος ίσως ή κάποιος παλιός γείτονας στο χωριό-

έρχεται ν’ απαντήσει στην πρώτη, κεντάει, αυτοσχεδιάζει, παρασέρνει τους άλλους συμποσιαστές. Το τραγούδι γίνεται περίτεχνο, οι μελωδικές φράσεις πλέκονται μεταξύ τους αλλά δεν μπερδεύονται ποτέ. Κι ενώ οι λιγότερο έμπειροι της παρέας κρατούν το ίσο, η φωνή του πρώτου τραγουδιστή δημιουργεί νέα ποικίλματα, οδηγώντας τους υπόλοιπους προς την απόληξη του τραγουδιού σαν σε ένα κοινό λυγμό.

Η παραλογή του Γιάννου και της Μαριγώς είναι ένα από τα εξαίρετα παραδείγματα ηπειρώτικης λαϊκής ποίησης. Μια από τις πολλές παραλλαγές του τραγουδιού αφηγείται:

«Ο Γιάννος και η Μαριγώ σ’ ένα σχολειό πηγαίναν ο Γιάννος ξέρει γράμματα κι η Μαριγώ τραγούδια. Τα δυο τους αγαπήθκανε κανένας δεν το ξέρει. Ο Γιάννος τ’ αποφάσισε της μάνας του το λέει. – Μάνα μ’ τη Μάρω αγαπώ και θέλω να την πάρω. – Τι λες μωρέ παλιόπαιδο και φιδοφαγωμένο η Μάρω είν’ αξαδέλφη σου πρώτη αξαδέρφισσα σου κάλλιο να κόψω σάβανο για να σε σαβανώσω παρά ν’ακούσω στέφανα για να’σε στεφανώσω. Η Μάρω αρραβωνίζεται κι ο Γιάννος ξεψυχάει. Συμπεθεριό και λείψανο στο δρόμο γίναν ένα. Κανένας δεν ερώτησε από τους συμπεθέρους, η Μάρω ξαντροπιάστηκε, στέκει και τους ρωτάει. – Τίνος είναι το λείψανο με τη χρυσή την κάσα. – Του Γιάννου είναι το λείψανο με τη χρυσή την κάσα. Λιγοθυμάει η λυγερή και του θανάτου πέφτει. Τα πήραν και τα θάψανε σε ένα σταυροδρόμι Γιάννος φυτρώνει κάλαμος κι η κόρη κυπαρίσσι, στριφογυρίζ’ ο κάλαμος φιλάει το κυπαρίσσι. – Για ‘δέστε τούτ ‘αντρόγενο, το πολυαγαπημένο, που δεν φιλήθικε ζωντανό, φιλιέτ’ απεθαμένο».

Η παράσταση

Το διηγηματικό κοινωνικό τραγούδι «Ο Γιάννος και η Μαριγώ» απαντάται σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Η παράσταση «Κάλαμος και Κυπαρίσσι» βασίζεται στην ηπειρώτικη παραλογή που αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά πολυφωνικά τραγούδια. Η συγκεκριμένη παραλογή πραγματεύεται το μοτίβο των ερωτευμένων ξαδέλφων (αιμομικτικός έρωτας) που το συναντάμε σε όλη την Ελλάδα.

Αρκετά δημοτικά τραγούδια εξιστορούν τις τραγικές ερωτικές περιπέτειες των νέων, μια θεματική που συχνά ενέχει τη δυσμενή παρέμβαση των οικογενειακών δεσμών και την ασκούμενη βία εντός της οικογένειας. Τα τραγούδια αυτά προβληματίζουν σχετικά με τις κοινωνικές δομές και την ουσία του ανθρώπινου χαρακτήρα, παρουσιάζοντας μια πολυδιάστατη προσέγγιση και συχνά ανάγουν στις ηθικές αξίες, με μια δυναμική αμφισβήτηση των εννοιών του σωστού και του λανθασμένου. Τα εν λόγω έργα, που μεταφέρουν με σχεδόν τελετουργικό τρόπο τις ανείπωτες κοινωνικές προσδοκίες, αναζητούν την προσοχή του ακροατηρίου, με τον τραγουδιστή να συνδέεται συμπαθητικά με το πρόσωπο του θύματος.

Η δραματοποιημένη αφήγηση μιας κρυφής ερωτικής ιστορίας μεταξύ δύο νέων, η απαγορευμένη αγάπη λόγω συγγενικών δεσμών, και το τραγικό τέλος που τους ενώνει μέσω του θανάτου, συνιστούν κι εδώ ένα αιώνιο μοτίβο που βρίσκουμε στην ελληνική παράδοση. Μουσικά, το τραγούδι φέρει τη μελαγχολική αίσθηση που συχνά συναντάται στα δημοτικά τραγούδια, καθώς εξιστορεί ιστορίες που αντλούν από βαθιές ανθρώπινες συγκινήσεις. Οι στίχοι είναι απλοί, αλλά γεμάτοι συναίσθημα, ενώ η επανάληψη στο τέλος του τραγουδιού υπογραμμίζει την αιωνιότητα της αγάπης που δεν υποτάσσεται πουθενά ούτε και στο θάνατο. Ο αντίκτυπος της αγάπης διαπερνά τα όρια της ζωής και του θανάτου, αποτυπώνοντας την έννοια της μοίρας και του απαγορευμένου έρωτα ενάντια στο πλαίσιο των κοινωνικών κανόνων εκείνης της εποχής.

Και στην παρούσα παράσταση το δημοτικό τραγούδι τολμά και δίνει φωνή σε ανίερες πράξεις, κατά τα κοινωνικά στερεότυπα, που δεν θα επιχειρούσε να θίξει η σεμνοτυφία των αστών του 20ου αιώνα. Χωρίς να ηθικολογεί περνά τον κώδικα του «ηθικού άβατου», αφού βάσει των κατεξοχήν πατριαρχικών κανόνων της λαϊκής κοινότητας δίνει λύση-τιμωρία σε όσους έχουν υποπέσει σε μιαρά «αμαρτήματα», όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση, όπου η αιμομιξία τιμωρείται με τον θάνατο των δύο ερωτευμένων νέων.

Η λύτρωση έρχεται μέσα από την «νεκρανάστασή» τους, με τη βοήθεια της φύσης. «Ο γιος φυτρώνει κάλαμο κι η κόρη κυπαρίσσι, στριφογυρίζει ο κάλαμος φιλάει το κυπαρίσσι, για δες τε τουτ’ το αντρόγυνο το πολυαγαπημένο, που δεν φιλήθηκε ζωντανό, φιλιέται αποθαμένο».

Ο ανώνυμος ποιητής μάς διηγείται την τραγική ιστορία λακωνικά και ψύχραιμα, χωρίς να βάζει στο προσκήνιο τα δικά του συναισθήματα. Η Μαριγώ ακολουθεί τον αγαπημένο της στον θάνατο. Στους γειτονικούς τάφους των νέων κάλαμος και κυπαρίσσι γιγαντώνονται, που όταν φυσά ο άνεμος, αγκαλιάζονται τρυφερά ξεπερνώντας τον θάνατο. Η σκηνοθεσία δραματοποιεί την ιστορία και χτίζει μια μουσικο – χορευτική, θεατρική παράσταση.

Η σκηνοθέτις Σοφία Καρακάντζα συντόνισε ένα πολυπληθές σχήμα με προσοχή και σημασία στη λεπτομέρεια, σίγουρα με επίπονη δουλειά στις πρόβες, στον συγχρονισμό δεκάδων ανθρώπων στη σκηνή, στον συγχρωτισμό των δυνάμεων επ’ αυτής και, ασφαλώς, με τη συνεπικουρία των συνεργατών της: Μέλπως Βασιλικού, Άννας Σίσκου και Κύρινα Στέργιου στην κινησιολογία και στη διδασκαλία χορών, Κατερίνας Δούκα και Γιώτας Κολιούση στη διδασκαλία τραγουδιών και του Σταμάτη Πασόπουλου στη μουσική σύνθεση, μας έδωσε ένα άρτιο αποτέλεσμα.

Συγκίνηση και ψυχική ευφορία οδήγησαν τους θεατές σε επιβράβευση της όλης προσπάθειας, με θερμότατο χειροκρότημα στο φινάλε.

Επίλογος

Μεταφέρθηκε κινηματογραφικά σε ταινία μικρού μήκους από την Lea Binzer. Το τραγούδι προέρχεται από ευρύτατα διαδεδομένη παραλογή και απαντά σε παραλλαγές και σε άλλες περιοχές, όπως σε Θράκη και Κάρπαθο. Συχνά το γυναικείο όνομα αλλάζει σε Βαγγελιώ, Μαρουδιώ κά.

Τα πολυφωνικά της Ηπείρου καταχωρήθηκαν το 2005 στον κατάλογο της UNESCO, ως προφορικά αριστουργήματα της προφορικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας, και το 2008 στον Αντιπροσωπευτικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας.

Τα μουσικά σχήματα που τα αποδίδουν αποτελούνται από τουλάχιστον τέσσερα άτομα, άνδρες και γυναίκες. Στα πολυφωνικά έχουμε δύο, τρεις, τέσσερις ή πέντε φωνές. Ο ρόλος και η τεχνική του κάθε τραγουδιστή στο πλαίσιο της ομάδας είναι επακριβώς καθορισμένος.

Συντελεστές της παράστασης.

• Καλλιτεχνική Διεύθυνση: Στέργιος Κύρινας, Άννα Σίσκου
• Σκηνοθεσία: Σοφία Καρακάντζα
• Σκηνογραφία / Ενδυματολογία: Ελίζα Μοσχοπούλου
• Κινησιολογία: Μέλπω Βασιλικού, Κύρινας Στέργιος
• Μουσική επιμέλεια- Σύνθεση: Σταμάτης Πασόπουλος
• Διαδασκαλία Χορών: Στέργιος Κύρινας, Άννα Σίσκου
• Διαδασκαλία Τραγουδιών: Κατερίνα Δούκα, Γιώτα Κολιούση
• Παραγωγή: «Χορόδεντρο» Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρία
• Συνολικός αριθμός χορευτών/μουσικών επί σκηνής: 46

Μουσικοί: Αλέξανδρος Παπαγεωργόπουλος (κλαρίνο), Παντελής Αγκιστριώτης (βιολί, λύρα , τραγούδι), Ιάκωβος Μωυσιάδης (λαούτο), Στάθης Παρασκευόπουλος (κρουστά), Σταμάτης Πασόπουλος (live electronics)

Χορευτές: Άννα Αϊβαζέλη, Μελίνα Αναγνωστοπούλου, Λάμπρος Αραβανής, Βασίλης Αχτσής, Χρήστος Αχτσής, Στέλλα Αχτσή, Μπέτη Βρουβλιάνη, Μαρία Ζερβού, Σούλα Καρπενήση, Βάσω Κυράνου, Ανδριάνα Κύρινα, Στέργιος Κύρινας, Αναστασία Λαχωρά, Μαρίλια Λυκοκώστα, Στέφανος Μανουσαρίδης, Ελένη Νικοπούλου, Χρύσα Νικοπούλου, Πηνελόπη Οικονομέα, Γιάννης Παπαδόπουλος, Σωτηρία Παπαδοπούλου, Ίλια Παπαφιλίππου, Τόμης Παπαχρήστος, Στέλιος Σαμαράς, Άννα Σίσκου, Κατερίνα Στυλιαρά, Θεοδοσία Τζαμπάζη, Θάνος Τόλας, Σοφία Τόλα, Βασίλης Τραγουλιάς, Αλίκη Τσινώνη, Verena Fink

Πολυφωνικό σχήμα: Γιώτα Κολιούση, Φοίβη Λογοθετίδη, Φωτεινή Μποροδήμου, Ζωή Παπαστεργίου, Αναστασία Ττινιόζου

Τραγουδιστές: Κατερίνα Δούκα, Μελίνα Αρβανίτη, Χαρά Ζαμπράκα, Ολίνα Μπατσούλα, Θάνος Χατζής, Στέλλα Χριστοφορίδου