Ένα έργο – καθρέφτης για όλους τους συλλογικούς φόβους

Γράφει η Νάντια Τράτα //

«Καιρός» της Jenny Offill, Μετάφραση: Κατερίνα Σχινά, Εκδόσεις Στερέωμα

Στην εκπνοή μίας κρατημένης ανάσας μπροστά στις καταστροφές που σάρωσαν το φυσικό περιβάλλον και τις εντός αυτού υπάρξεις, νιώθοντας τον απόηχο της εκρηκτικής νέας παγκόσμιας κατάστασης που ξεσηκώνει κάθε σκεπτόμενο ον καθώς με δέος και αποτροπιασμό γινόμαστε μάρτυρες της συνεχιζόμενης παραβίασης των ανθρώπινων δικαιωμάτων σε όλα τα πλάτη και τα μήκη του πλανήτη μας,  το νέο βιβλίο της Jenny Offill «Καιρός» καθρεφτίζει με ευαισθησία και χιούμορ  σκέψεις, φόβους αλλά και ελπίδες για κρίσιμα, σύγχρονα φαινόμενα τα οποία ορισμένοι εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν ως «μη άμεσου ενδιαφέροντος».

Μία πρωτότυπη και συνάμα γοητευτική άσκηση ισορροπίας μεταξύ ημερολογίου και νουβέλας, αποκαλύπτει, χάρη στην οξυδερκή ματιά της συγγραφέως, όσα συχνά φαίνεται πως ο σύγχρονος άνθρωπος, είτε εξαιτίας του παράλογου εγωισμού του είτε, ακόμη χειρότερα, εξαιτίας της αδιαφορίας του, αφήνει εκτός του «μικροκλίματος» των τετραγωνικών μέτρων της οικίας του καθώς αδυνατεί να θεωρήσει εαυτόν ως αναπόσπαστη ψηφίδα στην γενικότερη εικόνα ενός κόσμου σε κρίση.

Η κλιματική αλλαγή, η πολιτική αστάθεια, το προσφυγικό ζήτημα, τα προβλήματα της σύγχρονης αστικοποίησης αλλά και οι ανθρώπινες σχέσεις που μπαίνουν και αυτές σε νέες βάσεις καθώς πλέον η αριστοτέλεια αρετή του «δεῖ τὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαι» φαντάζει ως μία παρωχημένη φιλοσοφική αναφορά που ουδόλως αφορά τον σύγχρονο άνθρωπο, όλα αυτά παρακινούν, ξεσηκώνουν, αφυπνίζουν, παροτρύνουν και θέτουν σε λειτουργία, σχεδόν εν αγνοία του, τον αναγνώστη ο οποίος χάρη στο συγγραφικό μηχανισμό της Jenny Offill ξεκινά ένα ταξίδι αφύπνισης στην ακτογραμμή της επικράτειας που αποκαλείται έσχατες μέρες.

Έχοντας διανύσει τον τελευταίο ενάμιση χρόνο περίπου από την εμφάνιση της πρόσφατης πανδημίας με βήματα βαριά, με σκέψεις αμφίσημες, γεμάτοι ερωτηματικά για θέματα που πολλοί νομίσαμε ότι ίσως δεν θα μας απασχολούσαν ακόμη, το έργο της Jenny Offill “Kαιρός” γίνεται πυξίδα που δείχνει προς ποια κατεύθυνση πλέον φυσάει ο άνεμος. Ένα έργο – καθρέφτης για όλους τους συλλογικούς φόβους που αφορούν το περιβάλλον, την πολιτική κατάσταση ευρύτερα, τις εξαρτήσεις, την οικογένεια, την ασφάλεια, έρχεται να υπενθυμίσει ότι δεν υπάρχει πανάκεια για το σύγχρονο άγχος, αναγνωρίζει την καταπιεστική του, πλέον, παρουσία, υπενθυμίζει ότι μπορούμε να ξεπεράσουμε τους φόβους μας μόνο όταν τους αντιμετωπίσουμε και ότι, συχνά, το να δείξουμε πως ανησυχούμε για το μέλλον μας σημαίνει απλά ότι, επιτέλους, ενδιαφερόμαστε γι’ αυτό.

Η αμερικανίδα συγγραφέας Jenny Offill (γεν. 1968) έγινε γνωστή το 1999 με την πρώτη της νουβέλα Last Things (1999), το οποίο ήταν υποψήφιο για το Βραβείο Αξιοπρόσεκτου Βιβλίου των New York Times και φιναλίστ του βραβείου πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα των  LA Times (First Book Award). Το δεύτερο βιβλίο της, Dept. of Speculation,  μπήκε στη λίστα με τα 10 Καλύτερα Βιβλία για το 2014. Το τρίτο της έργο «Καιρός» δημοσιεύθηκε το 2020 και χαρακτηρίσθηκε από την εφημερίδα Boston Globe ως ένα «μικρό σε μέγεθος αλλά τεράστιο σε εύρος, ακραία αποπροσανατολιστικό, βαθιά ανθρώπινο, εκκεντρικό έργο, παρόλα αυτά είναι εξαιρετικά απίθανο να του αντισταθείς». Κριτικές της δημοσιεύονται στα έντυπα New York Times Book Review και Slate. Έχει γράψει παιδική λογοτεχνία και έχει συνεκδώσει τις ανθολογίες Money Changes Everything και The Friend Who Got Away. Έχει λάβει τιμητικές διακρίσεις και υποτροφίες από πολλά ερευνητικά ιδρύματα και πανεπιστήμια  (Stegner Fellowship, Stanford University, Guggenheim Fellowship, New York Film Academy Fellowship in Fiction) και έχει διδάξει σε μεταπτυχιακά προγράμματα στο Brooklyn College, Syracuse University, Columbia University και Queens University of Charlotte, North Carolina.

Ήδη από τις πρώτες σελίδες η συγγραφέας φανερώνει την πρόθεσή της: το βιβλίο αφιερώνεται στη Λύντια (Lydia Millet) επί 25 έτη φίλη της συγγραφέως, συγγραφέας και η ίδια, αρχισυντάκτρια των εκδόσεων του Ιδρύματος Centre for Biological Diversity, ακτιβίστρια για τον φυσικό κόσμο και υπέρμαχος των άρρηκτων δεσμών μεταξύ όλων των έμβιων όντων.

Η Λίζι, μητέρα του μικρού Ιλάι, σύζυγος του Μπεν, αδελφή του Χένρυ που αντιμετωπίζει θέματα εξάρτησης, κόρη χήρας και θρησκόληπτης μητέρας, πρώην πολλά υποσχόμενη φοιτήτρια, εργάζεται στη βιβλιοθήκη ενός πανεπιστημίου, παρακολουθεί μαθήματα διαλογισμού, έχει πόνους στο γόνατο που δεν προσέχει όσο θα έπρεπε και εργάζεται με μερική απασχόληση για τη Σύλβια, παλιά της καθηγήτρια και παραγωγό της εκπομπής μελλοντολογικού περιεχομένου «Ο κόσμος να χαλάσει».

Σε έναν κόσμο σε κρίση, εντός μίας οικογένειας σε κατάσταση αναμονής, αντιμετωπίζοντας μία κοινωνία που προχωρά χωρίς ουσιαστικό προσανατολισμό, με τις τεχνολογικές καινοτομίες που σαρώνουν τις νεότερες ηλικιακές ομάδες με τις προτάσεις τους (αφήνοντας πίσω τους λίγο μεγαλύτερους),  η ηρωίδα του βιβλίου, στα σαράντα κάτι της, βρίσκεται ευάλωτη από κάθε άποψη: γεμάτη τύψεις για το ότι δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει την ψηλομύτα μητέρα του συμμαθητή του Ιλάι, σιχαίνεται τα τρωκτικά που αφήνουν τα σημάδια από τις νυχτερινές επιδρομές τους στα ράφια της κουζίνας της, τα οποία, ως ένδειξη αγάπης και τρυφερότητας, φροντίζει να καθαρίζει ο σύζυγός της Μπεν, δεν επισκέπτεται το γιατρό της και εξακολουθεί να ταλαιπωρείται από τους πόνους στο γόνατό της ενώ αναρωτιέται.

Δεν ξέρω τι τρέχει με μένα. Φαίνεται πως δεν μπορώ να σταματήσω να παίρνω λανθασμένες αποφάσεις. Το παράδοξο είναι ότι δεν με αιφνιδιάζουν. Τις βλέπω να καταφθάνουν και να αναδύονται μπροστά μου. (σελ. 86)

Η συγγραφέας κεντά όλα τα νήματα των φόβων της ηρωίδας της με μία λεπτότητα αλλά και ανθεκτικότητα μαζί, αποκαλύπτοντας με τρόπο υπόγειο, ανεπαίσθητα, την κρυμμένη δυναμική του βιβλίου. Γραμμένο με μία πρωτότυπη στυλιστικά τεχνική, με λεπτό χιούμορ και ανάλαφρο στην αίσθηση, το κείμενο απαρτίζεται από σπαράγματα ασύνδετων, φαινομενικά και μόνο, σκέψεων και φράσεων σε συνδυασμό με ανέκδοτα, στίχους, Q&As, περιγραφές της καθημερινότητας. Δεν στοχεύει στο να προσφέρει εύκολες απαντήσεις, διεισδύει όμως με ευκολία στην καρδιά του αναγνώστη καθώς η γραφή δεν βασίζεται τόσο στην ακολουθία των γεγονότων αλλά σε ατάκτως ερριμμένα, λεπτών συναισθηματικών αποχρώσεων βινιέτες που κάλλιστα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και σε παράσταση stand up comedy.

Jenny Offill

Η Λίζι περισσότερο σκέφτεται παρά πράττει, ξεχειλίζει από αγωνίες, βρίσκεται η ίδια σε κρίση εντός της καταφέρνει όμως να χρησιμοποιήσει τις καθημερινές της «αποτυχίες» για να κατανοήσει την κατάσταση γύρω της – ένας διαφορετικός αλλά εξίσου ισχυρός τρόπος απελευθέρωσης. Τα προβλήματά της μικρά και μεγάλα ταυτόχρονα, υπάρχουν πολλά που είτε την αποθαρρύνουν είτε τη φοβίζουν αλλά, εντέλει, όχι χωρίς δυσκολίες, η Λίζι καταφέρνει να αντιμετωπίσει τον ίδιο της τον εαυτό και αντιστέκεται, δεν παραδίδεται, δεν καταρρέει. Υποστηρίζει τον αδελφό της με οποιοδήποτε τρόπο, αγοράζει παγίδες για τα τρωκτικά στο σπίτι της, επισκέπτεται γιατρό για το γόνατό της, βρίσκει τρόπο να χειριστεί το φλερτ χωρίς να πληγώσει ή να πληγωθεί. Αρχίζει και αντιλαμβάνεται ότι δεν είναι τόσο μόνη όσο νόμιζε, νιώθει ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε μία καταστροφή και σε μία κατάσταση έκτακτης ανάγκης.

Βαθιά ανθρώπινο και εξαιρετικά ευρηματικό ως προς τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει τον αναγνώστη, το έργο «Καιρός» της Jenny Offill ασχολείται με ποικίλα θέματα, περνώντας από το ατομικό στο συλλογικό, από τους εσωτερικούς μας φόβους στην παγκόσμια ανησυχία για το μέλλον αυτού του κόσμου.

Είχε μελωδική φωνή. Ήθελα κάθε μέρα να είναι έτσι, να ξεκινάει μέσα σε ντροπή και φόβο και να τελειώνει μέσα έναν υπέροχο καθησυχασμό. (σελ. 182)

Συγκλονιστικά απατηλό και φαινομενικά αβλαβές, εξαιρετικά πολιτικό σε βάθος και έκταση, χειρίζεται με περισσή επιδεξιότητα το αίσθημα του ανθρώπινου μέτρου, κανείς δεν είναι άτρωτος, δεν είναι κακό να αισθανόμαστε χάλια κάποιες μέρες ή να νιώθουμε πως δεν τα καταφέρνουμε παντού και πάντα…. και ακριβώς εδώ γίνεται η  υπέρβαση: μπορεί κανείς να αναλάβει τελικά δράση ακόμη και όταν αισθάνεται πως είναι εντελώς αδύναμος. Ακόμη και όταν αναρωτιόμαστε «γιατί να ασχοληθούμε» ή «είναι πια πολύ αργά», δεν θα αργήσει η στιγμή που θα κατανοήσουμε πως όσα βαθιά θεωρούμε ως απόλυτα προσωπικά – νευρώσεις, ανασφάλεια, φόβος, αισθήματα που σταδιακά μας οδηγούν στην αποξένωση, αυτά ακριβώς μας κάνουν περισσότερο ανθρώπινους και μας φέρνουν πιο κοντά.

Σαν κομμάτι μουσικής τζαζ, η μαγεία κρύβεται μεταξύ των κενών, αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι όχι αυτό που λέγεται ή γράφεται αλλά όσα παραλείπονται. Καταφέρνει να παρουσιάσει με κομψότητα, με σύντομες φράσεις που θα  μπορούσαν άνετα να χωρούν σε ένα tweet το εύρος της ανθρώπινης δύναμης. Ίσως ο καιρός της αποκάλυψης να είναι ακόμη μακριά, ίσως και όχι, σε κάθε περίπτωση όμως η ελπίδα είναι κάτι που αξίζει να διατηρήσουμε. Με το έργο της «Καιρός» η Jenny Offill  μας φέρνει κοντά της με μια ελαφράδα σχεδόν για να μας βοηθήσει να δούμε καθαρότερα, βάζει τους καθρέφτες μπροστά μας για να δούμε όσα εγωιστικά αγνοούμε : την δική μας αντοχή και τη δική μας συμμετοχή στη διατήρηση της ζωής. Της ζωής όλων μας.

«Ασφαλώς, ο κόσμος συνεχίζει να οδεύει προς το τέλος του», λέει η Σύλβια και κλείνει το τηλέφωνο για να πάει να ποτίσει τον κήπο της. (σελ. 186)

«Τι σε κρατάει εδώ;» μου λέει. Σε παρακαλώ, σκέφτομαι, αλλά όχι, ούτε να τον κοιτάξω δεν μπορώ. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι. Έχω τόσους ανθρώπους, δεν θα το πιστέψεις. (σελ. 172)