Η τέχνη της απώλειας ως λειτουργική διαδικασία προσαρμογής & επιβίωσης

Γράφει η Κατερίνα Σπυροπούλου // *

?????????????????????????????????????????????????????????

Alice Zeniter, “Η τέχνη της απώλειας”, εκδόσεις Πόλις, σελ. 652

Η σύγχρονη γαλλόφωνη λογοτεχνική^[1] παραγωγή περιλαμβάνει πολλά μυθιστορήματα, δοκίμια και μαρτυρίες που αναφέρονται στους  αρκί. Πρόκειται για Αλγερινούς που, κατά την περίοδο του εθνικοαπελευθερωτικού πολέμου της Αλγερίας, συνεργάστηκαν με τις γαλλικές δυνάμεις κατοχής ή τήρησαν επαμφοτερίζουσα στάση μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων πλευρών με συνέπεια να στιγματιστούν από το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (FLN) ως προδότες και, μετά την επικράτησή του, πολλοί αναγκάστηκαν να μετανάστευσαν στη Γαλλία, για να αποφύγουν τα αντίποινα. Να «επαναπατριστούν», σύμφωνα με την επίσημη γαλλική εκδοχή. Εκεί, συγκεντρώνονταν σε στρατόπεδα διαμετακόμισης προσφύγων και, σταδιακά, σε δασικούς οικισμούς ή σε εργατικές κατοικίες. Αντιμετώπισαν περιβάλλον διακρίσεων, κοινωνικού και οικονομικού αποκλεισμού επειδή το πολιτικό σύστημα της Γαλλίας φοβόταν πιθανή αλλοίωση της ταυτότητας της χώρας, γεγονός που δυσχέραινε  ακόμη περισσότερο την ένταξη των απογόνων τους στη γαλλική κοινωνία.

Η Alice Zeniter, εγγονή του αρκί Αλί, συνέγραψε το πολυβραβευμένο μυθιστόρημά της Η τέχνη της απώλειας, αφορμώμενη από την οικογενειακή της ιστορία αλλά και από το δοκίμιο Sauve qui peut la vie του κοινωνιολόγου, Nicole Lapierre (2015) στο οποίο, ο Ιστορικός του Ολοκαυτώματος αφηγούμενος την ιστορία της οικογένειάς του οδηγείται στην ιστορία των σύγχρονων προσφύγων και μεταναστών, περιγράφοντας τα συναισθήματα που τους διακατέχουν κατά τον εκπατρισμό τους και τον τρόπο με τον οποίο βιώνουν τη νέα πραγματικότητα στη χώρα υποδοχής. Εμπνευσμένη από το ποίημα της Αμερικανίδας Ελίζαμπεθ Μπίσοπ ‘’Μία τέχνη’’^[2], η Zeniter περιγράφει ιστορικά γεγονότα που τραυμάτισαν τους προγόνους της και αποσιωπήθηκαν, δημιουργώντας ένα σύγχρονο μυθιστόρημα, στο οποίο τίθενται καίρια ερωτήματα για τον άνθρωπο, τον μετανάστη, τον πρόσφυγα.

Το έργο της Zeniter, σύμφωνα με τον καθηγητή Jean Bessière^[3], εντάσσεται στο σύγχρονο μυθιστόρημα και όχι στην κατηγορία του παραδοσιακού, μοντέρνου ή μεταμοντέρνου μυθιστορήματος, επειδή δεν διεκδικεί την ένταξή του σε κάποιο  λογοτεχνικό ρεύμα, αλλά θέτει υπό αμφισβήτηση οποιαδήποτε ανθρώπινη ενέργεια και εκδήλωση. Αναπτύσσεται γύρω από το ζήτημα του ανθρώπινου βίου και της σημασίας του στο σήμερα, περιγράφοντας χωροχρονικές δράσεις, τη σχέση παρόντος-παρελθόντος, τη σχέση αυτού που συμβαίνει τώρα σ΄έναν χαρακτήρα με τις δράσεις ενός άλλου χαρακτήρα κατά το παρελθόν. Στο μυθιστόρημα Η Τέχνη της απώλειας αναλύεται ο τρόπος με τον οποίο καθοριστικές αποφάσεις των ηρώων κατά το παρελθόν επηρεάζουν το παρόν, προκαλώντας αμφισβητήσεις και διαφορετικές προοπτικές για το μέλλον των ερχόμενων γενεών.

Στην τριαντάχρονη γαλλίδα αφηγήτρια Ναϊμά (alter ego της Zeniter), η Αλγερία, χώρα καταγωγής τής οικογένειάς της, δεν είχε προκαλέσει ποτέ το ενδιαφέρον της. Ωστόσο, σταδιακά βιώνοντας το πρόβλημα της αναζήτησης ταυτότητας που ταλανίζει τη σύγχρονη γαλλική κοινωνία, προβληματίζεται γύρω από αυτή την άγνωστη χώρα καταγωγής της. Ποιους δεσμούς μπορεί να είχε και ποιες σχέσεις μπορεί να αναπτύξει με μία άγνωστη πατρίδα και με μια οικογενειακή ιστορία που αποσιωπήθηκε κατά τη διαδοχή των γενεών; Πώς αναδύεται μία χώρα από τη σιωπή;  Ό,τι δεν μεταβιβάζεται χάνεται; Γιατί οφείλουμε να γνωρίζουμε; Τι σημαίνει να αισθάνεσαι παντού ξένος; Πώς η ζωή συνυφαίνεται με την Ιστορία και πώς χειραφετείται από αυτήν; Πώς το παρελθόν επιδρά πάνω μας; Τι σημαίνει να είσαι αρκί, γιος αρκί, εγγονή αρκί; Πόσες απώλειες και σιωπές  της Ιστορίας και των ποικίλων προσωπικών ιστοριών, βιώνουμε;

Αλί, ο παππούς

Χωρισμένο σε τρία μέρη-τρεις ήρωες και, καλύπτοντας σχεδόν έναν αιώνα, από το 1930 έως σήμερα, το έργο ξεκινάει σαν παραμύθι ταξιδεύοντας τον αναγνώστη στο βουκολικό τοπίο της ορεινής Καβυλίας, στη Βόρεια Αλγερία. «Η τύχη τσακίζει πέτρες», σύμφωνα με παροιμία της περιοχής, και ένα τέτοιο τυχαίο περιστατικό συνέβη στον ήρωα του πρώτου μέρους, τον πατριάρχη και προύχοντα Αλί, άντρα-βουνό που θα επηρεάσει τον ίδιο, τα παιδιά και τα εγγόνια του. Από φτωχή οικογένεια της Καβυλίας, ο Αλί και τα δύο αδέρφια του θα λάβουν ένα “θείο δώρο” που θα τους δώσει τη δυνατότητα να αποκτήσουν μεγάλη περιουσία. Πλούσιος πλέον ο Αλί παντρεύεται, και από τον γάμο του αποκτά αρκετά παιδιά μεταξύ των οποίων και τον Χαμίντ, πατέρα της αφηγήτριας Ναϊμά. Κατά την έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα της Αλγερίας, ο εύπορος γαιοκτήμονας Αλί θα βρεθεί στη ΄΄γκρίζα ζώνη΄΄, μεταξύ Αντίστασης και συνεργασίας με τον γαλλικό στρατό, και σύντομα, η περίοδος της ευτυχίας και της ευμάρειας τερματίζεται. Οι εξεγερμένοι θα στραφούν εναντίον όλων όσων δεν υποστήριξαν την Αλγερία του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου, και τους οποίους θεώρησαν προδότες, αρκί. Μετά την υπογραφή των συμφωνιών του Εβιάν (1962), με τις οποίες τερματίστηκε ο αιματηρός οκταετής πόλεμος της Ανεξαρτησίας της Αλγερίας, οι προσωπικές και οικογενειακές ιστορίες θα γραφούν με πόνο και σιωπή. Και «όταν κάποιος σωπαίνει, οι άλλοι φτιάχνουν ιστορίες με το μυαλό τους και σχεδόν πάντα κάνουν λάθος», σελ. 624.

Η καθοριστική απόφαση του Αλί να βοηθήσει τον γαλλικό στρατό θα αναγκάσει αυτόν και την οικογένειά του να εξοριστούν στην άλλη πλευρά της Μεσογείου, στη Γαλλία, και να υποστούν την τραγική μοίρα του μετανάστη. Με αυτό τον τρόπο, στο δεύτερο  μέρος του έργου – Η ψυχρή Γαλλία – ο Αλί περνά σε δεύτερο πλάνο και, μαζί με την οικογένειά του, θα διάγει το υπόλοιπο της ζωής του σε καταυλισμούς και εγκαταστάσεις «προσωρινής φιλοξενίας» που τελικά θα καταντήσουν τόποι μόνιμης διαβίωσής τους. Συμμεριζόμαστε τον προβληματισμό τους: Τι σημαίνει να είσαι μετανάστης, πολίτης δεύτερης και τρίτης κατηγορίας; Πώς εξαφανίζεται η γενέθλια χώρα; Πώς ζεις μακριά από την πατρίδα σου; Πώς είναι να μην ζεις πουθενά; Η πατρίδα κληροδοτείται με το αίμα; Πώς δημιουργείς μια νέα πατρίδα;

Χαμίντ, γιος του Αλί

Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με αυτά τα ερωτήματα που απασχολούν τον Χαμίντ ο οποίος, βλέποντας τον πατέρα του να μεταμορφώνεται από πρώην σεβαστό προύχοντα του χωριού σε κακόμοιρο βιομηχανικό εργάτη και όλη την οικογένεια να συνθλίβεται σε ένα στενάχωρο διαμέρισμα, θα διαγράψει το παρελθόν του. Για τα παιδικά του χρόνια στην Καβυλία και την περιπετειώδη άφιξή του στη Γαλλία, δεν θα μιλήσει ποτέ στα παιδιά του. Κατά τα σχολικά του χρόνια, θα ενσωματωθεί στη γαλλική κοινωνία, στη συνέχεια θα εγκατασταθεί στο Παρίσι, θα επιλέξει μια συμβατική υπαλληλική καριέρα, θα παντρευτεί Γαλλίδα και θα έρθει σε ρήξη με την οικογένειά του και την αλγερινή του ταυτότητα: Δεν τον θέλουν τον κόσμο των γονιών τους, έναν κόσμο πολύ μικρό, που εκτείνεται από το διαμέρισμα μέχρι το εργοστάσιο, ή από το διαμέρισμα μέχρι τα μαγαζιά….. Έναν κόσμο που δεν υπάρχει, γιατί είναι μια Αλγερία που επίσης δεν υπάρχει πια ή δεν υπήρξε ποτέ, ξαναφτιάχτηκε στο περιθώριο της Γαλλίας, σελ. 363.

Alice Zeniter

Ναϊμά, κόρη του Χαμίντ

Στο τρίτο μέρος – Το Παρίσι είναι μια γιορτή – η παριζιάνα μποέμ αστή Ναϊμά αναλαμβάνει το δύσκολο έργο να επαναπροσδιορίσει τη σχέση της με τους γονείς της και την Αλγερία και να αυτοπροσδιοριστεί. Είναι η μόνη που θα επιχειρήσει επιστροφή στην πατρίδα, αποδεχόμενη, μετά από πολλές αμφιταλαντεύσεις, ένα επαγγελματικό ταξίδι. Τι μας ωθεί να επιστρέψουμε στις ρίζες μας;

Η τέχνη της απώλειας δεν αφήνει ανέγγιχτο κανένα από τα μεγάλα, διαχρονικά ζητήματα: την καταγωγή και την ταυτότητα, τη γονεϊκότητα, ανατροπές του βίου, τη μοίρα, τον έρωτα, την ελευθερία, την πίστη και την προδοσία, την εξορία, τη γλώσσα του Άλλου, την αγωνία του μετανάστη, τη σιωπή.

• Μπορείς να κατάγεσαι από μία χώρα χωρίς να της ανήκεις… Υπάρχουν πράγματα που χάνονται… Μπορούμε να χάσουμε και μία πατρίδα.
• Κανείς δεν σου μεταβίβασε την Αλγερία. Τι νόμιζες; Πως μία πατρίδα περνάει στο αίμα; Πως είχες την καβυλική γλώσσα καταχωνιασμένη κάπου στα χρωμοσώματά σου και θα ξυπνούσε μόλις πατούσες το πόδι στο έδαφός της;[…] Κατάγεσαι από εδώ αλλά ό τόπος σου δεν είναι εδώ., σελ. 626, 627

Παρουσιάζεται έκδηλα η πολλαπλή πρόσληψη της Αλγερίας μέσα από τα τρία μέρη του μυθιστορήματος. Ο κάθε ήρωας γνωρίζει και διαφυλάσσει τη δική του Αλγερία, έτσι όπως την έχει γνωρίσει και νιώσει. Για τον Αλί είναι η πραγματική αγαπημένη χώρα, η γαλλική Αλγερία, η Καβυλία με τα βουνά και τους ελαιώνες. Για τον Χαμίντ, η Αλγερία είναι η χώρα των παιδικών του χρόνων, η ανεμελιά αλλά και η χαμένη χώρα των γονιών του, για την οποία δεν θα μιλήσει κανείς πια.  Το όνομά της θα γίνει ξαφνικά ένα μαύρο σύννεφο που μέσα του θα κρύβεται η νοσταλγία και ταυτόχρονα ο φόβος της επιστροφής. Για την τρίτη γενιά, τη Ναϊμά και την αδελφή της, είναι μία μακρινή “απούσα χώρα”, που προσλαμβάνεται από τις παραδόσεις που διατηρεί η γιαγιά τους, τα γλυκά, τη χέννα … Η Αλγερία θα υπάρχει μόνο μέσα από παραδοσιακές αξίες και εικόνες, αλλά δεν θα μοιάζει σε τίποτα με την πραγματική χώρα.

Η Τέχνη της απώλειας είναι πολυεπίπεδο μυθιστόρημα που συγκινεί αφηγούμενο τους τρόπους με τους οποίους μεταβιβάζεται μια οικογενειακή ιστορία, από γενιά σε γενιά, και αναδεικνύει τα δυσεπίλυτα ερωτήματα που ανακύπτουν κατ΄αυτήν την μεταβίβαση. Παρουσιάζοντας τα γεγονότα χωρίς επικρίσεις, προκαταλήψεις και μνησικακία, η Zeniter κατορθώνει με νηφαλιότητα και αφηγηματική χάρη να περιγράψει την εξορία ως ένα ταξίδι που δεν τελειώνει ποτέ και παρασύρει, στο πέρασμά της, τις επόμενες γενιές. Στο χέρι τους είναι να απελευθερωθούν από αυτήν, να βρουν τον εαυτό τους, πέρα από προσωπικές, οικογενειακές και  κοινωνικές επιταγές.

* Η Κατερίνα Σπυροπούλου είναι  απόφοιτος Γαλλικής φιλολογίας του ΑΠΘ, dr Γαλλόφωνης και Συγκριτικής λογοτεχνίας, ParisXIII  Villetaneuse, Chargée de communication – Institute Francais Thessalonique.

^[1] Mehdi Charef, Le harki de Meriem, folio, 1991 ; Stéphanie Abrial, Les enfants de harkis, L’Harmattan, 2002 ; Dalila Kerchouche,  Mon père ce harki, 2003, Seuil ; Vincent Crapanzano, Les harkis: Mémoires sans issue, nrf, 2012 ; Malika Meddah, Une famille des harkis, L’Harmattan, 2012.

^[2] Η “Η τέχνη της απώλειας” είναι το incipit του ποιήματος One Art της Elizabeth Bishop (1911-1979), και στο οποίο αναφέρονται η Ναϊμά και ο οδηγός του ταξί πηγαίνοντας από το Τιζί Ουζού στο Αλγέρι, επιστρέφοντας από το οικογενειακό σπίτι.

^[3] Le roman contemporain ou la problématicité du monde, Paris, PUF, 2019.