Η αναδιαμόρφωση της Ανατολικής Ευρώπης

Γράφει ο Γεώργιος Νικ. Σχορετσανίτης //

 

Η αναδόμηση και γεωγραφική ανασύνθεση της Ανατολικής Ευρώπης ήταν και είναι δύσκολη και μακροπρόθεσμη προσπάθεια. Δεν υπήρχε γενικό σχέδιο. Το γεγονός ότι ο όρος ‘ανατολικός’ χρησιμοποιείται συχνά για να καλύψει την Ανατολική-Κεντρική Ευρώπη, τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, τον Νότιο Καύκασο, ακόμη και την Κεντρική Ασία, δεν διευκολύνει τα πράγματα. Στο ετήσιο συνέδριο του Ινστιτούτου Λάιμπνιτς (Leibniz) για Σπουδές Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης, πριν λίγο καιρό, στις 12 και 13 Οκτωβρίου 2023 συγκεκριμένα, εδώ στο Ρέγκενσμπουργκ, διεθνείς επιστήμονες από διάφορους κλάδους συζήτησαν για την παγκόσμια περιοχή που χαρακτηρίζεται από συνεχείς επαναδιαπραγματεύσεις και αναπροσαρμογές κέντρων και ισορροπιών ισχύος, καθώς και από ρυθμίσεις ασφαλείας που περιλαμβάνουν ασταθείς και κατακερματισμένους συνασπισμούς, όπως περιέγραψαν την τρέχουσα κατάσταση στην πρόσκλησή τους, οι διοργανωτές και τα κορυφαία στελέχη της Ερευνητικής Ομάδας Πολιτικών Επιστημών του Ινστιτούτου Λάιμπνιτς και ο καθηγητής Ulf Brunnbauer και Διευθυντής του Ινστιτούτου αυτού.

Μέσα από το πρίσμα του συνεχιζόμενου πολέμου στην Ουκρανία, μελετητές και ερευνητές του Ρέγκενσμπουργκ, μαζί με συναδέλφους τους από τη Γερμανία και το εξωτερικό, εστίασαν το ενδιαφέρον τους σε μια ποικιλία θεμάτων, όπως η ανθεκτικότητα, η ψηφιακή πολιτική, οι διαδικασίες απόσχισης και κατακερματισμού στον μετασοβιετικό χώρο και η θέση της δικαιοσύνης κατά τη διάρκεια και μετά τον πόλεμο. Η εκδήλωση ήταν διάσπαρτη από συζητήσεις και πολλές επιστημονικές εισηγήσεις. Στις δύο κεντρικές ομιλίες συμμετείχαν δύο ακαδημαϊκοί που ασχολήθηκαν κριτικά με τις προσεγγίσεις, το περιεχόμενο και τα αποτελέσματα της επιστημονικής τους κοινότητας. Ο Μάρτιν Μίλλερ (Martin Müller) καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Λωζάνης, και η Γκουέντολυν Σάσσε (Gwendolyn Sasse), καθηγήτρια συγκριτικής πολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και ακαδημαϊκή διευθύντρια του Κέντρου Ανατολικοευρωπαϊκών και Διεθνών Σπουδών του Βερολίνου, με κύρια ερευνητικά ενδιαφέροντα τον μετακομμουνιστικό κόσμο, τον εκδημοκρατισμό, τις εθνοτικές συγκρούσεις, τις εθνικές μειονότητες, την πολιτική συμπεριφορά των μεταναστών και της διασποράς, γενικώς, και την πολιτική στην σύγχρονη τέχνη.

Όπως έδειξαν και οι δύο βασικές και εναρκτήριες ομιλίες, υπάρχουν ακόμη πολλές γόνιμες συζητήσεις που πρέπει να γίνουν σχετικά με την ορολογία που χρησιμοποιείται. ‘Αποαποικιοποίηση της αποικιοκρατίας και Παγκόσμια θεωρία σχετικά με την Ανατολική Ευρώπη’, τιτλοφορήθηκε η κεντρική ομιλία του Μάρτιν Μίλλερ η οποία διερεύνησε την πολυπλοκότητα της εργασίας, ενώ συνιστούσε μεγαλύτερη χρήση της παγκόσμιας και κοινωνικής πολιτιστικής θεωρίας όσον αφορά την απάντηση στα σημαντικά ερωτήματα της εποχής μας. Τόνισε ότι η αποαποικιοκρατική στροφή έχει επιταχυνθεί τα τελευταία χρόνια, όπως και οι ακαδημαϊκές προσπάθειες να εκτοπίσουν τον δυτικό ορθολογισμό ως το κυρίαρχο πλαίσιο ύπαρξης, ανάλυσης και σκέψεως. Οι Ανατολικοί, είπε ο Μίλλερ, απουσιάζουν από την αποαποικιοκρατική θεωρία, περνούν στην ουσία απαρατήρητοι. Οι επιστήμονες της Ανατολής, για παράδειγμα, εκείνοι από τον μετασοβιετικό χώρο, έχουν παραμείνει ως επί το πλείστον εκτός του πλαισίου και της οικοδόμησης θεωριών. Η αποαποικιοκρατική θεωρία αντιστρέφει το ευρωκεντρικό βλέμμα, αλλά δεν υπονομεύει το οπτικό της πεδίο, υποστήριξε. Ο Μίλλερ περιέγραψε τέσσερις λόγους για αυτή την κατάσταση. Ο πρώτος είναι οι επικρατούσες ημισφαιρικές πλάνες, που σημαίνει ότι η επιστήμη έχει συνήθως χωρίσει τον παγκόσμιο χώρο στον Παγκόσμιο Βορρά και τον

Παγκόσμιο Νότο. Ο τελευταίος, μάλιστα, έχει γίνει συντομογραφία για τον κόσμο των μη ευρωπαϊκών, μετααποικιακών λαών και έχει αποκλείσει την Ανατολή. Το δεύτερο σημείο του επικεντρώθηκε στην εμμονή του 1492, σύμφωνα με την οποία η ευρωπαϊκή ‘ανακάλυψη’ της Αμερικής, με την ανάδυση της Ευρώπης ως κυρίαρχης δύναμης στον Ατλαντικό, γίνεται παραδειγματική στην επιστήμη. Αυτό, ωστόσο, σημαίνει ότι οι αυτοκρατορίες που προηγήθηκαν της επέκτασης των ευρωπαϊκών αυτοκρατορικών σχεδίων και που διαμόρφωσαν την Ανατολική και Δυτική Ευρώπη, όπως η Μογγολική Αυτοκρατορία ή η Αυτοκρατορία των Τιμουριδών, αγνοήθηκαν προκλητικά. Η ιστορία δεν γράφτηκε από τους νικητές, αλλά από εκείνους που μπόρεσαν να γράψουν, σημείωσε ο Μίλλερ. Ο τρίτος λόγος τον οποίο ο Μίλλερ ονόμασε ‘αφηγήσεις’, εστιάστηκε ιδιαίτερα στο ‘άλλο΄. Την Ανατολή μέσα στο χρόνο. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας, υποστήριξε, οι κυρίαρχες αφηγήσεις της Ανατολικής Ευρώπης μετατοπίστηκαν με φιλοσοφικά ή πολιτικά γεγονότα. Υπήρχε η συναρπαστική εξωτική Ανατολή μέχρι τον Διαφωτισμό, η ‘καθυστερημένη’ Ανατολή από τον Διαφωτισμό στην εκβιομηχάνιση, η απειλητική κακή Ανατολή κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου και στη συνέχεια η αποτυχημένη Ανατολή που περικλείει όλα τα χρόνια μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Τέλος, στην περιγραφή των λόγων για τους οποίους η Ανατολή αποτελεί τυφλό σημείο στην αποαποικιακή θεωρία, τόνισε ότι αυτοί είναι καθαρά γνωσιολογικοί. Το να μπορείς να έχεις πρόσβαση στα κέντρα παραγωγής γνώσης είναι ζωτικής σημασίας, υποστήριξε. Ωστόσο, υπήρξαν διαφορετικά επίπεδα πρόσβασης στις γλώσσες και στα γλωσσικά προνόμια για τις ηγεμονικές γλώσσες, υποστηρίζοντας ότι ο τρόπος που μεσολαβούμε στην παγκόσμια παραγωγή γνώσης είναι ζωτικής σημασίας. Διαπίστωσε, για παράδειγμα, ότι τα μέλη της συντακτικής επιτροπής των πιο σημαντικών επιστημονικών περιοδικών στον τομέα του, αποτελούνται σχεδόν αποκλειστικά από δυτικούς μελετητές και μόνο το 0,8% προέρχεται από τις μετασοσιαλιστικές χώρες. Η πρόσβαση στα αγγλικά έχει προσδώσει τεράστια επιδημική ισχύ, σημείωσε. Τι μπορούμε να κάνουμε για να φέρουμε περισσότερο κοντά την Ανατολή, ρώτησε. Υπήρχε και πάντα υπάρχει η ανάγκη να σκεφτόμαστε ολόκληρο τον κόσμο, είπε, προτείνοντας να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη ‘κόσμο’ αντί του όρου ‘αποαποικιοποίηση’. Πρότεινε περαιτέρω νέα λεξιλόγια και προσεγγίσεις και να γίνει προσπάθεια ώστε να αποκεντρωθούν οι αναγνωρισμένοι συγγραφείς. Ζήτησε επίσης να αυξηθεί η χρήση άλλων γλωσσών εκτός από την αγγλική και να δοθεί χώρος στην Ανατολή και το Νότο, αλλάζοντας την αρχιτεκτονική της παραγωγής γνώσης! Η ομιλία του έκλεισε με την ελπίδα ότι όταν αυτός αποσυρθεί από την ενεργό δράση, η παγκόσμια θεωρία θα είναι πολύ πιο ανατολική από ό,τι είναι σήμερα!

Η ακαδημαϊκή διευθύντρια του Κέντρου Ανατολικοευρωπαϊκών και Διεθνών Σπουδών του Βερολίνου, Γκουέντολυν Σάσσε, με τη σειρά της, περιέγραψε την ομιλία της ως συμπληρωματική εκείνης του Μίλλερ. Κάλεσε το κοινό να σκεφτεί μαζί της τους τρόπους με τους οποίους θέλουμε και ίσως να μην θέλουμε, όπως είπε, να μελετήσουμε ευρέως την Ανατολική Ευρώπη και περιέγραψε τις διαδικασίες με τις οποίες η αναδιάταξη της Ανατολικής Ευρώπης και η μελέτη της θα μπορούσαν να γίνουν πραγματικότητα. Στις κοινωνικές επιστήμες, οι «Μελέτες Περιοχής» συχνά πλαισιώθηκαν ως κάτι το διακριτικό και μεθοδολογικά πιο αδύναμο από τους επικρατέστερους κλάδους και δεν αναγνωρίζονταν ως ακαδημαϊκή επιστήμη από μόνες τους. Πρότεινε την αναδιάταξη της ορολογίας και των σχετικών εννοιών, υπενθυμίζοντας στο ακροατήριό της «ότι η ορολογία διαμορφώνει τη σκέψη μας, την ανάλυσή μας, τα συμπεράσματά μας, ακόμη και τις πολιτικές μας απαντήσεις». Ο κριτικός προβληματισμός σχετικά με τον όρο ‘Μελέτες Περιοχής’ είναι απαραίτητος, καθώς, κατά την άποψή της, δεν δικαιώνει όσους ζουν και διαμορφώνουν μια περιοχή. Η ακαδημαϊκή κοινότητα εξακολουθεί να έχει τις ρίζες της σε παραδοσιακούς κλάδους, αντί να εργάζεται πάνω σε αυτούς, τονίζοντας επίσης την γενική ανάγκη κατανόησης του τόπου ή των συνδέσεων συγκεκριμένων χωρών. Η δεύτερη διαδικασία που η Σάσσε περιέγραψε ως απαραίτητη, ήταν η αναδιάταξη της ερευνητικής επικοινωνίας, ειδικά σε καταστάσεις κρίσης. Από τον Φεβρουάριο του 2022, πολλοί ειδικοί έκαναν την εμφάνισή τους στα μέσα ενημέρωσης. Δημιούργησαν χώρο για ακαδημαϊκή εμπειρογνωμοσύνη, αλλά ακόμη και αν δοθεί χώρος, είναι κάπως δύσκολο να αξιοποιήσουμε στο έπακρο ένα συναπάντημα μαζί τους, δήλωσε. Οι δημοσιογράφοι συχνά ρωτούσαν τους ακαδημαϊκούς τα ίδια πράγματα που ρωτούσαν τους συναδέλφους τους που κάλυπταν τον πόλεμο επί τόπου, κάτι που προφανώς δεν έχει νόημα. Ταυτόχρονα, υπήρξε ένας ολισθηρός δρόμος μεταξύ εμπειρογνωμοσύνης, σχολιασμού και ακτιβισμού. Η επικοινωνία της έρευνας θα πρέπει να γίνει πιο σημαντική στον τομέα της κατάρτισης των ερευνητών, πρότεινε! Η τρίτη διαδικασία ήταν η αναδιάταξη της δομής και των δικτύων πίσω από την έρευνα. Η συγκριτική έρευνα των κοινωνικών επιστημών σχετικά με τις επιπτώσεις του πολέμου τείνει να χαρακτηρίζεται από ένα εμπειρικό κενό για τους συνεχείς πολέμους, ενώ τα επακόλουθα του πολέμου είναι συχνά καλά τεκμηριωμένα, σημείωσε. Βασιζόμενη στην επιθετικότητα της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, ως παράδειγμα, η Σάσσε τόνισε την ανάγκη να σκεφτόμαστε τα smartphones και τις υπηρεσίες messenger ως πηγές πληροφοριών που ανοίγουν «μια μεγάλη ποικιλία σημείων εισόδου πέρα από τις κοινωνικές επιστήμες».

Ένα άλλο βασικό θέμα προς εξέταση είναι, υποστήριξε, τι μπορεί να ερευνηθεί επί τόπου και τόνισε τους περιορισμούς πρόσβασης και τους διαφορετικούς περιορισμούς κατά την εργασία επί του πεδίου. Υπήρχαν προσωπικοί κίνδυνοι καθώς και ηθικά ζητήματα, για παράδειγμα σχετικά με τις συνεντεύξεις έρευνας. Οι ερευνητές θα πρέπει, τόνισε, να δώσουν μεγαλύτερη προσοχή σε πρακτικές, ηθικές καθώς και μεθοδικές προκλήσεις. Σημείωσε ότι οι πολίτες και οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων καθώς και οι ερευνητές, επεκτείνουν τώρα τα δίκτυά τους, με το φάσμα των παραγόντων που εμπλέκονται στη διαμόρφωση της γνώσης να γίνεται πιο εμφανές. Αυτή η κατάσταση είναι απίθανο να αλλάξει, υποστήριξε, καθιστώντας έτσι ξεκάθαρη την ανάγκη πιο ενεργητικής επικοινωνίας πέρα από εξειδικευμένες ακαδημαϊκές συζητήσεις ή βάσει μιας νέας έντασης κοινωνικών δικτύων. Συμπερασματικά, ζήτησε «να ονομάσουμε το αντικείμενο της έρευνάς μας όσο το δυνατόν πιο συγκεκριμένα»: Η ονομασία δεν πρέπει να είναι «Ανατολικοευρωπαϊκές Σπουδές», αλλά «Μελέτη της Ανατολικής Ευρώπης». Αυτό, είπε, θα παρείχε σημεία εισόδου για τη συγκέντρωση μελετητών και διαφορετικών ειδών εμπειρογνωμοσύνης. Ο συνδυασμός διαφορετικών ειδών τεχνογνωσίας έχει νόημα, κατέληξε, και όχι η ιεραρχία της γνώσης και το τι έχει να προσφέρει εν μέσω της κρίσης!