✩ Ο Π. Ένιγουεϊ στο Εργαστήρι του Επιμελητή για το βιβλίο “ΧΙΟΥΜΟΡ | ΕΙΡΩΝΕΙΑ | ΣΑΤΙΡΑ”

Π. Ένιγουεϊ

 

Χιούμορ | Ειρωνεία | Σάτιρα στο Ελληνικό σύντομο διήγημα και μικροδιήγημα (1974-2021), Μια ανθολογία, Εκδόσεις 24 γράμματα

Πρόλογος

Αποτελεί αστείο ότι οι Έλληνες (λογοτέχνες) δε φημίζονται για το χιούμορ τους ή όχι;

Σε ποιο βαθμό στις ημέρες μας το γελοίο έχει χάσει τη σοβαρότητα που διέθετε άλλοτε;

Γιατί το ιδιότυπο και αλλοπρόσαλλο χιούμορ σπάνια αξιοποιείται στο σημερινό ελληνικό διήγημα;

Αναρωτώμενος τα άνωθεν, κατάρτησα μία λίστα Ελλήνων συγγραφέων με κοινό σημείο τους το χιούμορ: είναι η ανθολογία που κρατάτε στα χέρια σας, η οποία είναι μια συναγωγή συγγραφέων με κοινό τους σημείο το χιούμορ από όλες τις πλευρές του [πνευματώδες, ευφυές, υποδόριο, σατιρικό, ειρωνικό, γκροτέσκο, σκοτεινό, μαύρο, ανάλαφρο, (αυτο)σαρκαστικό, διακειμενικό, πολιτικό] από το 1974 ως το 2021.

Έχω υπόψιν μου άλλες τρεις προγενέστερες ανθολογίες χιουμοριστικών και σατιρικών συγγραφέων:

Η πρώτη, σε επιμέλεια Δημήτριου Μάργαρη, φέρει τίτλο: Ανδρέας Λασκαράτος / Σατιρικοί και Ευθυμογράφοι, εκδ. Αετός, 1954, η οποία παρουσιάζει εκτός από τον προαναφερθέντα Α. Λασκαράτο και τους υπόλοιπους σατιρικούς ποιητές και συγγραφείς της λεγόμενης «Επτανησιακής Σχολής», όπως τον Ν. Κουτούζη, Δ. Γουζέλη, Άγγ. Καντούνη, Γ. Τσακασιανό, Στ. Χρυσομάλλη, Μ. Αβλίχο κ.ά. Στο δεύτερο μέρος της εν λόγω ανθολογίας παρουσιάζονται αυτοί της «Αθηναϊκής Σχολής»: Κλ. Τριαντάφυλλος, Γ. Σουρής, Μπ. Άννινος, Δ. Κόκκος, Π. Δημητρακόπουλος κ.ά.

Η δεύτερη είναι επιμελημένη απ’ τον Ευάγγελο Κ. Μιλλεούνη: Ανθολογία Νεοελλήνων σατιρικών και ευθυμογράφων, εκδ. Ε. Χριστόπουλου, 1971, και αναφέρεται όπως και η προηγούμενη στους σημαντικότερους σατιρικούς συγγραφείς τόσο της «Επτανησιακής Σχολής» όσο και της «Αθηναϊκής» προσθέτοντας τον Ι. Ρ. Νερουλό, Δ. Βυζάντιο, Αλ. Σούτσο, Εμμ. Ροΐδη, Ι. Κονδυλάκη, Αν. Καρκαβίτσα, Π. Νιρβάνα, και φτάνει ως τους μεταπολεμικούς Ν. Τσιφόρο, Δ. Ψαθά , Π. Παπαδούκα, Αλ. Σακελλάριο, Φρ. Γερμανό κ.ά.

Η τρίτη κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις του 21^ου, το έτος 1994, και φέρει τον τίτλο: Του γέλιου και παρουσιάζει ένα χιουμοριστικό διήγημα από τους: Μπ. Άννινο, Γ. Ιωάννου, Δημ. Καμπουρόγλου, Ανδ. Καρκαβίτσα, Θρ. Καστανάκη, Ιω. Κονδυλάκη, Εμμ. Λυκούδη, Αλ. Μωραϊτίδη, Αλ. Παπαδιαμάντη, Αλ. Παπαδοπούλου, Εμμ. Ροΐδη, Αντ. Τραυλαντώνη και Ψυχάρη, δηλαδή συγγραφείς που δημοσίευσαν στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχών του 20ού ως επί το πλείστον.

Η αρχική μου σκέψη ήταν να συμπεριλάβω σε ένα πολύτομο έργο αρκετούς από τους προαναφερθέντες (μιας και οι τρεις συλλογές είναι εξαντλημένες και δυσεύρετες) προσθέτοντας και αυτούς που ακολούθησαν τη Μεταπολίτευση (και Κύπριους συγγραφείς) και φτάνοντας ως τις μέρες μας, ώστε αφενός ο αναγνώστης να διακρίνει το προσωπικό στιλ του καθενός και αφετέρου να παρατηρήσει την εξέλιξη της γραφής στο είδος που κορμός του είναι η σάτιρα, η κωμωδία, το χιούμορ, η ειρωνεία, το μπρίο.

Μεγαλεπήβολο έργο^* που δεν ευτύχησε για πολλούς και διάφορους λόγους, κυρίως όμως γιατί οι προαναφερθέντες είναι λίγο-πολύ γνωστοί ως «κλασικοί», οπότε δε θα πρόσφερε κάτι στον μέσο αναγνώστη -αναγνώστη που δεν ασχολείται μόνο με τα ευπώλητα και πολυδιαφημιζόμενα βιβλία της σεζόν. Ο δεύτερος λόγος είναι πως τελικά προτίμησα να αναδείξω το έργο συγγραφέων της τελευταίας 50ετίας, φωνές και στυλ γραφής που δεν είναι τόσο γνωστά ή προσιτά στο κοινό, μιας και δημοσιεύθηκαν είτε σε κάποιο λογοτεχνικό περιοδικό (Ιφ. Σιαφάκα), είτε στον προσωπικό λογαριασμό στο Facebook (Fay Ntan), είτε σε κάποια Ανθολογία του εξωτερικού (Α. Μελέτη), είτε σε ένα διαδικτυακό λογοτεχνικό ιστολόγιο (Στ. Δούρου, Α.Κ. Χριστοδούλου, Μ. Πάλλα, Μ. Κοτρούτσου), είτε στον ημερήσιο Τύπο (Αμ. Μιχαλοπούλου), είτε, τέλος, κείμενα που δημοσιεύονται εδώ για πρώτη φορά (Δ. Σπυρίδωνος, Λ. Καλαϊτζή – Οφλίδη / Σ. Οφλίδης και Τζ. Ευθυμίου).

Η Ανθολογία δεν έχει «ακαδημαϊκές» καταβολές, δεν υποδεικνύει κάποιον λογοτενικό «Κανόνα», δε συγκεντρώνει τα «καλύτερα των καλύτερων» ώστε να υπερτονίσει το έργο κάποιων συγγραφέων, αλλά ακολουθεί τη λογική του «κάτι καλό από πολλούς». Δεν θέλει να καταδείξει τα κείμενα που «θα αντέξουν στον χρόνο» -μολαταύτα περιέχει αρκετά από αυτά. Πρόκειται για μια συναγωγή αξιόλογων κειμένων με κοινό χαρακτηριστικό το χιούμορ και το μπρίο. Εν κατακλείδι, κύριο μέλημά μου ήταν ο ποιοτικός πλουραλισμός και σε καμιά περίπτωση η ελιτίστικη κριτική. Μια συναγωγή δηλαδή ετερόκλητων κειμένων, διαφορετικής αισθητικής, τεχνικής και δυναμικής που, αν μη τι άλλο, αξίζουν την προσοχή μας.

Η ανθολογία χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος περιλαμβάνονται σύντομα διηγήματα (6.000 ως 501 λέξεων) και στο δεύτερο μικροδιηγήματα (μικρότερα των 500 λέξεων). Τα κείμενα ανθολογούνται σύμφωνα με το πλήθος των λέξεών τους ανά κατηγορία, απ’ το μεγαλύτερο στο μικρότερο, δηλαδή με φθίνουσα πορεία. Έτσι, αφενός μεταβαίνουμε ομαλά από το ένα είδος στο άλλο, και αφετέρου, με την πάροδο των σελίδων, δημιουργείται μια «ψευδαίσθηση» στον αναγνώστη «αύξησης του ρυθμού» λόγω της έντονης εναλλαγής των κειμένων (αντί δηλαδή να ακολουθηθεί η πεπατημένη, η αλφαβητική παρουσίαση των κειμένων, προτιμήθηκε η παρουσίαση κατά φθίνοντα αριθμό λέξεων).

Τέλος, το πόνημα δε βασίστηκε μόνο στην προσωπική έρευνα, αλλά και στο γούστο, τις μνήμες και τις γνώσεις ανθρώπων που εκτιμώ εξαιτίας του έργου τους και τη γενικότερη στάση τους (αφού τους περισσότερους δεν τους έχω γνωρίσει διά ζώσης) και που χαίρουν βέβαια κοινής αποδοχής.

Θα ήθελα λοιπόν να ευχαριστήσω θερμά τους: Ιφιγένεια Σιαφάκα, Στάντη Αποστολίδη, Θωμά Κοροβίνη, Σωτήρη Τριβιζά, Δήμητρα Ι. Χριστοδούλου, Άννα Κουστινούδη, Κώστα Κρεμμύδα, Δημήτρη Αγγελή, Θοδωρή Σταμάτη, Αχιλλέα Κυριακίδη, Αμάντα Μιχαλοπούλου, Πέρσα Αποστολή, Λίλια Τσούβα, Αλέξανδρο Ακριτίδη, Νατάσα Κεσμέτη, Ανθούλα Δανιήλ, Γιάννη Μπασκόζο, τα βιβλιοπωλεία Σπόρος και Αλφειός, τον Κώστα Τσομπανίδη, τους Αλέξη Ζήρα και Λευτέρη Παπαλεοντίου και τέλος τους φίλους Μαίρη Γυφτοπούλου και Δημήτρη Βανέλη. Χωρίς την καθοριστική συμβολή και τις πολύτιμες πληροφορίες τους, αυτή η Ανθολογία δε θα είχε ολοκληρωθεί. Κατά τα άλλα, οι επιλογές αλλά και οι αστοχίες ή ελλείψεις επιβαρύνουν την αφεντιά μου.

Σημείωση:

Μια άλλη σκέψη μου ήταν να παρουσιάσω γενικά τη χιουμοριστική πεζογραφία της Μεταπολίτευσης συμπληρώνοντας τον κατάλογο με αποσπάσματα από μυθιστορήματα και νουβέλες (ενδεικτικά: Έρση Σωτηροπούλου, Νάνος Βαλαωρίτης, Νίκος Βασιλειάδης, Επαμεινώνδας Χ. Γονατάς, Μάζαρης-Μπουλαλάκης, Νίκος Δαμίγος, Λένα Διβάνη, Ανδρέας Εμπειρίκος, Δημήτρης Καρακίτσος, Μαργαρίτα Καραπάνου, Θωμάς Κοροβίνης, Γιάννης Μακριδάκης, Μίλτος Σαλβαρλής, Φίλιππος Δρακονταειδής κ.ά.), αποφθέγματα (Δημοσθένης Κούρτοβικ), δοκίμια (Ηλίας Πετρόπουλος, Νίκος Δήμου), επιφυλλίδες (Χρίστος Ζουράρις), ευθυμογραφήματα (Έλλη Αλεξίου, Νίκος Πλατής, Ηλίας Κεφάλας) και τέλος διηγήματα των Κύπριων συγγραφέων (Χρίστος Χατζήπαπας, Ανδρέας Μαλόρης, Άντης Χατζηαδάμος, Γιάννης Κατσούρης, Χρήστος Αργυρού) όμως η λίστα των συγγραφέων ξεπερνούσε τον αριθμό των… εκατόν πενήντα, οπότε προτίμησα να εστιάσω σε όσους ασχολήθηκαν με το διήγημα και το μικροδιήγημα εν Ελλάδι.

Π. Ένιγουεϊ

 

ΑΝΘΟΛΟΓΟΥΝΤΑΙ:

Α’ μέρος

Το σύντομο διήγημα

(6.000-501 λέξεων)

Αλέξης Πανσέληνος

Ευγένιος Αρανίτσης

Προβοκάτσης Νάρκισσος & Νουνέκης Περίκαλλος

Χρήστος Χαρτοματσίδης

Βασίλης Τσιαμπούσης

Μανίνα Ζουμπουλάκη

Δημήτρης Φύσσας

Θοδωρής Νταλούσης

Αύγουστος Κορτώ

Κωστάκης Ανάν

Γιάννης Σκαρίμπας

Πέτρος Τατσόπουλος

Χρήστος Α. Χωμενίδης

Κίμων Θεοδώρου

Νάσος Βαγενάς

Νίκος Κουνενής

Άρις Αλεβίζος

Αυγή Μελέτη

Θέμης Λιβεριάδης

Ιφιγένεια Σιαφάκα

Γιάννης Μπασκόζος

Μαρία Πάλλα

Στέλλα Δούμου

Άρης Σφακιανάκης

Γιώργος Δενδρινός

Παναγιώτης Κουσαθανάς

Γιώργος Ιωάννου

Κωνσταντίνος Βάσσης

Λένα Καλαϊτζή – Οφλίδη, Σίμος Οφλίδης

Κώστας Μαυρουδής

Χάρης Μελιτάς

Νώντας Τσίγκας

Φάνης Κατσιρέλος

Αμάντα Μιχαλοπούλου

Δημήτρης Σπυρίδωνος

Κώστας Καβανόζης

Ζέτα Κουντούρη – Μπαρκούρα

Γιάννης Πατίλης

Λένος Χρηστίδης

Στέλλα Καραμπακάκη

Νάσος Θεοφίλου

Βαγγέλης Ραπτόπουλος

Γαλάτεια Ριζιώτη

Αλέξανδρος Αραμπατζής

Διονύσης Γ. Μεντζενιώτης

Σάκης Παπαδημητρίου

Λάζαρος Καλογήρου

Πάνος Κουτρουμπούσης

Νίκος Σταμπάκης

Γιώργος Παναγιωτίδης

Π.Ένιγουεϊ

Νάγια Κουτρουμάνη

Τόλης Καζαντζής

Αχιλλέας ΙΙΙ

Άγης Πετάλας

Βασίλης Γκουρογιάννης

Αχιλλέας Κυριακίδης

Α.Κ. Χριστοδούλου

Βασιλική Γεροκώστα

Σωτήρης Παστάκας

Β’ μέρος

Το μικροδιήγημα

(μικρότερο των 501 λέξεων)

Ηλίας Κουτσούκος

Ηρώ Νικοπούλου

Χαρά Νικολακοπούλου

Γιώργος Γκόζης

Σάκης Σερέφας

Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος

Τζίμης Ευθυμίου

Ντίνος Χριστιανόπουλος

Ποιητής

Πάνος Ι. Μαυρομμάτης

Κλαίτη Σωτηριάδου

Δημήτρης Καλοκύρης

Σοφία Νικολαΐδου

Σωτήρης Κακίσης

Αλμπέρτος Ναρ

Αρχοντούλα Διαβάτη

Νίκος Χουλιαράς

Fay Ntan

Γιάννης Παλαβός

Κώστας Βραχνός

Κωνσταντίνος Παλαιολόγος

Μαρία Κοτρούτσου

Πάτροκλος Λεβεντόπουλος

Γιάννης Φαρσάρης

 

Βιβλιογραφία για την Ανθολογία:

Ζήρας Αλέξης, Ειρωνεία, σάτιρα και παρωδία στους Έλληνες πεζογράφους μετά το 1975, στο: Σύγχρονη ελληνική πεζογραφία : διεθνείς προσανατολισμοί και διασταυρώσεις, σ. 174-187, συλλογικό, επιμέλεια Αγγελική Σπυροπούλου, Θεοδώρα Τσιμπούκη, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2002.

Καρζής Θόδωρος, Η σάτιρα και η παγκόσμια ιστορία της, εκδ. Καστανιώτη, 2005.

Κοτζιά Ελισάβετ, Η παρωδιακή μυθοπλασία, στο: Ελληνική πεζογραφία 1974-2010, Το μέτρο και τα σταθμά, εκδ. Πόλις, Αθήνα, 2020.

Κούρτοβικ Δημοσθένης, Η πεζογραφία της γενιάς του ’80, / Γελωτοθεραπεία στο: Η ελιά και η φλαμουριά, Ελλάδα και κόσμος, άτομο και ιστορία στην ελληνική πεζογραφία 1974-2020, εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2021.

Κωστίου Κατερίνα, Η ποιητική της ανατροπής, Σάτιρα, ειρωνεία, παρωδία, χιούμορ, Νεφέλη, Αθήνα, 2005.

Τσάκωνα Βίλλυ, Το χιούμορ στον γραπτό αφηγηματικό λόγο: γλωσσολογική προσέγγιση, ΕΚΠΑ, Διδακτορική διατριβή, Αθήνα, 2004.

Τσατσούλης Δημήτρης, Η κωμωδία του σώματος, περ. Διαβάζω, τχ. 405, 2000.

Πόρφυρας, περ. τ.χ.133, «Πτυχές της Νεοελληνικής Σάτιρας», Κέρκυρα, 2009.

Φαρφουλάς, περ, τ.χ.16, «Οι αποχρώσεις του χιούμορ», Αθήνα, 2013.

Χατζηβασιλείου Βαγγέλης, Η επέλαση της παρωδίας, στο: Η κίνηση του εκκρεμούς. Άτομο και κοινωνία στη νεότερη ελληνική πεζογραφία: 1974-2017, εκδ. Πόλις, Αθήνα, 2018.

Bergson Henri, Το γέλιο, μετ. Τομανάς Βασίλης, εκδ. Εξάντας, 1998

Eagleton Terry, Χιούμορ, μετ. Μπαρουξής Γιώργος, εκδ. Πεδίο, 2021

Kierkegaard Søren, Η έννοια της ειρωνείας, μετ. Καραγιάννης Στεφ. Γεώργιος, εκδ. Γερ. Αναγνωστίδη, χ.χ.

Jankelevitch Vladimir, Η ειρωνεία, μετ. Καραχάλιος Μιχάλης, εκδ. Πλέθρον, 2005