✩ «Οιδίπους Τύραννος» του Σοφοκλή σε σκηνοθεσία Σίμου Κακάλα στους Φιλίππους

Γράφει ο Παύλος Λεμοντζής //

«Οιδίπους Τύραννος» του Σοφοκλή σε σκηνοθεσία Σίμου Κακάλα στους Φιλίππους

Πρόλογος

Το κοίλο πλήρες. Η ορχήστρα φιλοξενεί ένα τεράστιο ξύλινο Πι. Γύρω, το φυσικό σκηνικό του θέατρου: αρχαία ερείπια, ανάμεσά τους τρία μεγαλοπρεπή δένδρα σαν Ολύμπια θεϊκή δύναμη στον «ιερό» χώρο, στο βάθος ο κάμπος των Φιλίππων. Η θυμέλη στο κέντρο προκαλεί. Τα ανάκτορα, τα τείχη, οι κοιλότητες του τοπίου, όπου και συντελείται το δράμα του Οιδίποδα Τυράννου, αντικαθίστανται από τα ίδια τα σώματα των ανδρών του Χορού, που εισέρχονται εν χορδαίς και οργάνοις (βιολί – κιθάρα), συσπειρώνονται, κυκλώνουν κι απλώνονται στο σκηνικό.

Φορούν μάσκες – παραμορφωμένα προσωπεία χαρακτήρων. Τελετουργικά κάθονται, αν όχι θύματα του λοιμού, μάρτυρες, ίσως, της ώρας που άφησε στον Κιθαιρώνα ο βοσκός το βρέφος με δεμένα τα πόδια, τον γιο του Λάιου και της Ιοκάστης, το φέροντα την κατάρα – χρησμό ότι θα φονεύσει τον πατέρα του και θα κοιμηθεί με τη μάνα του.

Η σκηνή χαμηλόφεγγη. Ταφική σιωπή στον χώρο. Στη μυσταγωγική ατμόσφαιρα του αρχαίου θέατρου σκίζει τον αέρα το κρώξιμο κουκουβάγιας. Κακός οιωνός, σκέφτομαι. Από παλιά το λάλημά της θεωρούνταν προμήνυμα κακοτυχίας. Προϊδέαση, υπαινιγμός, προετοιμασία. Αυτός ο μύθος στάζει πόνο κι αλήθεια. Πονάει η αλήθεια.

Υπόθεση

Ο Λάιος, βασιλιάς της Θήβας, είχε πάρει χρησμό πως το παιδί που θα γεννούσε με την Ιοκάστη θα σκότωνε τον πατέρα του και θα παντρευόταν τη μητέρα του. Έτσι, όταν ο γιος τους γεννήθηκε, τρύπησαν τα πόδια του και τον άφησαν έκθετο στον Κιθαιρώνα. Κάποιος βοσκός βρήκε το βρέφος, το έσωσε και το έδωσε σε άλλο βοσκό, που το παρέδωσε στον αφέντη του, τον βασιλιά της Κορίνθου. Αυτός το μεγάλωσε σαν παιδί του.

Όταν ο Οιδίπους μεγάλωσε, αμφιβάλλοντας για την καταγωγή του, πήγε στο μαντείο των Δελφών, όπου πληροφορήθηκε πως υπήρχε χρησμός σύμφωνα με τον οποίο έμελλε να σκοτώσει τον πατέρα του και να παντρευτεί τη μητέρα του. Θέλοντας να αποφύγει την πραγματοποίηση του φοβερού αυτού χρησμού, δεν επέστρεψε στην Κόρινθο και σ’ εκείνους που θεωρούσε γονείς του. Στον δρόμο του όμως συνάντησε και αμυνόμενος σκότωσε τον Λάιο, αγνοώντας πως είναι πατέρας του.

Όταν έφτασε στη Θήβα, έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας και κέρδισε τη βασιλεία της πόλεως, παίρνοντας την Ιοκάστη για γυναίκα του και αποκτώντας μαζί της τέσσερα παιδιά. Τη Θήβα έπληξε όμως φοβερός λοιμός, υπεύθυνος για τον οποίο είναι ο δολοφόνος του Λαΐου. Ο Οιδίπους αναλαμβάνει να τον βρει και να σώσει την πόλη.

Στην πορεία αναζήτησης του δολοφόνου, ο ήρωας ανακαλύπτει ποιος είναι πραγματικά ο ίδιος. Όχι μόνο είναι ο φονέας του προηγούμενου βασιλιά της Θήβας, αλλά και δολοφόνος του πατέρα του και σύζυγος της μητέρας του. Ύστερα από την αποκάλυψη της τραγικής αλήθειας, η Ιοκάστη απαγχονίζεται και ο Οιδίπους αυτοτυφλώνεται, εκλιπαρώντας για εξορία και ανησυχώντας για την τύχη των παιδιών του.

Ανάγνωση

Για τον μοναδικό ήρωα της αρχαίας τραγωδίας που ορίζεται με βάση τη διάνοιά του, το μυαλό του, η «ματιά» Σίμου Κακάλα είναι μια σκηνοθετική προσέγγιση εξαιρετικά ερεθιστική. Να μην ξεχνάμε ότι ο Οιδίπους διακρίνεται για τη φοβερή οξυδέρκεια, τον φωτεινό νου, χάρη στον οποίο καταφέρνει να λύσει το αίνιγμα της Σφίγγας και, μάλιστα, χωρίς τη βοήθεια θεού ή οιωνού. Το επίτευγμα αυτό τον χρήζει βασιλιά της Θήβας (κι όχι η καταγωγή του, όσο ειρωνικό κι αν είναι αυτό), οδηγώντας τον σταδιακά στην αποκάλυψη της πιο ανήκουστης αλήθειας, αυτής που συνδέεται με την ίδια την ταυτότητά του.

Ο «Οιδίπους Τύραννος» είχε ξεχωρίσει από την εποχή του Αριστοτέλη σαν το αρτιότερο δημιούργημα της ελληνικής δραματικής τέχνης. Την επίζηλη θέση του εξασφάλισε η καλλιτεχνική του μονολιθικότητα, η αδιακόσμητη λειτουργικότητά του. Πρόκειται για ένα έργο στοιχειώδες και οικουμενικό σαν αλγεβρική εξίσωση. Στη μορφή του Οιδίποδα η ελληνική μυθολογία είχε συσσωρεύσει υλικό εξαιρετικά πλούσιων δυνατοτήτων. Αυτός ο περήφανος ήρωας, που προσπαθεί λυσσαλέα, όσο και μάταια, ν’ αποφύγει τη μοίρα πατροκτόνου και αιμομίχτη που του είχαν προσάψει αναίτια οι θεοί στη γέννησή του, ήταν ήδη ένα ολοκληρωμένο αρχέτυπο τραγικού ανθρώπου. Το κατόρθωμα του Σοφοκλή εντοπίζεται στο γεγονός ότι πήρε τη μυθολογική μορφή και την εγκατέστησε ως κεντρικό άξονα της αρτιότερης θεατρικής μηχανής που επινοήθηκε ποτέ.

Ο ποιητής διάλεξε με αλάνθαστο ένστικτο, ανάμεσα στα πολλά και περίπλοκα επεισόδια της σταδιοδρομίας του Οιδίποδα, να δραματοποιήσει ένα μόνο, το αποφασιστικότερο. Δεν παρασύρθηκε από τα γεμάτα δράση γεγονότα στο τρίστρατο της Φωκίδας (θάνατος Λάϊου) ή στον βράχο της Σφίγγας. Δεν ενδιαφέρθηκε για τις νεανικές του περιπέτειες στην Κόρινθο και στους Δελφούς. Άρχισε το έργο του λίγες μόνο ώρες πριν την αποκάλυψη της ταυτότητας του Λάϊου και περιόρισε τη δράση στην αγωνιώδη αναζήτηση αυτού του φονιά. Η μεγαλοφυής ιδέα του ήταν να βάλει τον ίδιο τον εγκληματία ν’ αναζητά ανυποψίαστος τον ένοχο για να τον τιμωρήσει. Απ’ τη στιγμή που ξεκινά η αναζήτηση, τα γεγονότα κυλούν με ορμή χιονοστιβάδας.

Η παράσταση

Στη σκηνοθεσία του Σίμου Κακάλα δεν υπάρχει μια σκηνή περιττή, μια ανάπαυλα, ένας στίχος από την εξαιρετική μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα, που να μην προωθεί τη μοιραία καταστροφή.

Η παράσταση εκκινεί από τον «Οιδίποδα Τύραννο» του Σοφοκλή, για ν’ αποκτήσει τη δική της οντότητα. Να δημιουργήσει τον δικό της αινιγματικό κόσμο. Να μιλήσει μέσα από την ποίηση του κειμένου, σε νεοελληνικά και αρχαία ελληνικά, μέσα από εναργείς εικόνες που καλούν σε αποκωδικοποίηση μηνυμάτων για τη διάψευση της ταυτότητας και την κατάκτηση του φωτός και μέσα από μια επώδυνη διαδικασία αυτογνωσίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία. Πρόκειται για σπουδή πάνω στο σοφόκλειο έργο, για μια ανοιχτή σε αναγνώσεις συνεργασία ικανών συντελεστών, που εισπράττεται ως θεατρική αναπαράσταση – αφήγηση και ως εικαστική μινιμαλιστική εγκατάσταση.

Σ’ αυτόν ακριβώς τον τομέα του ρυθμού χρωστά την εξαιρετική ερμηνεία που απέσπασε ο σκηνοθέτης από τον Γιάννη Στάνκογλου. Ασφαλώς και στις γενετικές και επίκτητες ικανότητές του. Επειδή, ο καλός ηθοποιός έχει όλο το υπόβαθρο – γνωστικό και ερμηνευτικό – για να αναδείξει τη μετάφραση και να την υπερασπιστεί κατά πώς της αξίζει.

Ο Στάνκογλου υλοποιεί στον ρόλο του τον άνθρωπο που νίκησε με τη σκέψη και μόνο. Είναι φιλόπολις, προσιτός όταν βρίσκεται ανάμεσα στον λαό και στον Χορό. Κρατάει το «μαθαίνω», το «ζητώ», το «αποκαλύπτω», το «βρίσκω», με μια ένταση φωνής ανακριτή που φερμάρει σα γεράκι το θύμα του. Μας δίνει ευδιάκριτα τα νοήματα, που άλλα είναι καθάρια κι άλλα υπαινικτικά. Με τις πρώτες υποψίες της Ιοκάστης ταλαντεύεται, αναταράσσεται, δε γνωρίζει. Από δω και πέρα σηκώνει στις πλάτες του το έργο.

Κορύφωση του άθλου του η σκηνή με τους βοσκούς. Από τη στιγμή που νιώθει το χτύπημα της μοίρας είναι ακέραιος. Χειρίζεται τις τραγικές στιγμές με ηχόχρωμα φωνής, που υποβάλλει το μέγεθος των παθημάτων του. Στην αποκάλυψη της αλήθειας γονατίζει, σέρνεται στο χώμα και σπαράζει. Θρηνεί με οιμωγές και φάλτσους γόους. Παράτονες κραυγές, γεμάτες αλήθεια και πόνο. Συμπαρασύρει τους θεατές στο δράμα του. Πάλλεται η ατμόσφαιρα από τον κλαυθμό του και από την ενσυναίσθηση που προκαλεί στο κοινό. Δέος και θαυμασμός. Αυτός είναι ο Οιδίποδάς του.

Η νεοφώτιστη στο αρχαίο δράμα συμπαθής ηθοποιός Μαριλίτα Λαμπροπούλου, προσπαθεί φιλότιμα να πλάσει μια Ιοκάστη, μητριαρχική φιγούρα σωστής απόδοσης, μα και αισθητικής. Προσπαθεί να παραστήσει μια γυναίκα αρχοντική, ως ευθεία αναφορά στην αρχέγονη Θεά των ΄Οφεων της Μινωικής εποχής. Το προσπαθεί, αλλά μάταια. Δεν μπορεί να το πετύχει. Ούτε στο ελάχιστο. Ευτυχώς, μικρή η συμμετοχή της στη δράση.

Ο Τειρεσίας του Χρήστου Μαλάκη, όπως και ο Κρέοντας του Γιάννη Νταλιάνη έχουν και τραγικό μέγεθος και σκηνικό όγκο. Εξαιρετικοί και οι δύο, αποκαλύπτουν τις αντιφάσεις συναισθηματικών κραδασμών, περιγράφοντας το βάρος και την ελαφρότητα της ύπαρξης που θα συντριβεί εξ αιτίας της ουσίας της. Αναδεικνύουν τρωτές και ευάλωτες πλευρές, την τάση ενός ανθρώπου που εξουσιάζει, κατανοεί, εκφράζοντας με μια αίσθηση ήρεμης δύναμης και ανήσυχης θυμικής δυναμικής, ειρωνεία, προφητική έκλαμψη και λαϊκότητα, αποτροπιασμό, άρνηση, παραδοχή, συμπόνια.

Θετικό πρόσημο στον νεαρό και ταλαντούχο ηθοποιό Γιώργου Αμούτζα, αλλά και στον Πανάγο Ιωακείμ, στους ρόλους του Αγγελιοφόρου και του Υπηρέτη αντίστοιχα, οι οποίοι διαθέτουν όλον τον σπαραγμό του κομιστή τραγικών ειδήσεων.

Χορός και ρόλοι κινούνται σε τροχιά μελισσών, θαρρείς ένα ανθρωπόμορφο σμάρι εργατριών κυψέλης, ως σύμβολο αέναης πορείας μέσα στον χρόνο και στον κόσμο. Εξαίρεση η κάθετη πορεία του Οιδίποδα στο κέντρο της σκηνής, ενώ ο Τειρεσίας εξουδετερώνει το σκοτάδι του μ’ ένα θορυβώδες νήμα – βέλος, στοχεύοντας νοητά τον Οιδίποδα και πληγώνοντάς τον με το φαρμάκι των λόγων του.

Λειτουργικό το σκηνικό του Γιάννη Κατρανίτσα, ενδιαφέρουσα σκηνογραφική λύση οι μάσκες, θύματα εκδικητικής θεϊκής μανίας αλλά και μαρμαρωμένων ανθρώπων, επιβάλλουν και την εικόνα του «καταραμένου» Οιδίποδα, ανθρώπου που μας «μιλά» μέσα από τα βάθη των αιώνων. Τα μαύρα σύγχρονα κοστούμια πιστοποιούν το ανθρώπινο πένθος στην όποια εποχή.

Θεσπέσια η μουσική του Φώτη Σιώτα, με παραδοσιακό ηχόχρωμα, συνοδεύοντας τα δρόμενα. Ο Χορός κινείται συντονισμένα πάνω στις γραμμές που δίδαξε η Σοφία Πάσχου, με ήχους ακατέργαστους και εκλεπτυσμένους και με ρυθμικές ανάσες που διευκολύνουν την απαγγελία των θαυμάσιων χορικών και των διαλογικών μερών της τραγωδίας.

Πολλά μπράβο στον Χορό των ανδρών με τις εξαιρετικές φωνητικές και υποκριτικές ικανότητες, ο οποίος πρωτοστατεί στη δράση, όπως ακριβώς ορίζει η τραγωδία.

Οι φωτισμοί του Αλέκου Γιάνναρου ακολουθούν τις αντιθέσεις του έργου και τη σκηνοθετική γραμμή σε μια λιτή, ανεπιτήδευτη, έντιμη παράσταση, μακριά από μοντερνισμούς και πρωτοποριακά πειράματα.

Οι μάσκες της Μάρθας Φωκά, σταθερή συνεργάτιδα του Σίμου Κακάλα από το θρυλικό «Λιωμένο Βούτυρο» και μετά, συνιστούν ζωτικό στοιχείο του χαρακτήρα, είναι ο μισός ήρωας, είναι κομμάτι της υποκριτικής τέχνης, είναι μέσα στο «λεξιλόγιο» του σκηνοθέτη και επιβάλει έναν πιο σύνθετο και πιο ερευνητικό τρόπο ερμηνείας.

Άλλωστε, η μάσκα, τόσο στη θρησκευτική τελετουργία όσο και στο θέατρο, μεταμφιέζει, μεταμορφώνει, αποδίδει στον φέροντα ιδιότητες άλλες ή και πολύ μεγαλύτερες από τον ίδιο. Κρύβει και αποκαλύπτει, απελευθερώνει και αναδεικνύει. Είναι ο οδηγός σε μια πορεία εσωτερικής μεταμόρφωσης, καθώς αυτός που τη φοράει δανείζεται τις ποιότητες της μάσκας, κι αυτή είναι μια εμπειρία που μένει στο σώμα ακόμη κι όταν η μάσκα δεν είναι πια εκεί.

Επίλογος

Ο τόπος των δρώμενων, των συγκλονιστικών δραματικών εξελίξεων, έτσι όπως καταθέτει η σκηνοθετική άποψη, είναι το ίδιο το μυαλό του Οιδίποδα. Του πατροκτόνου και αιμομίκτη Οιδίποδα, που γνωρίζει την αλήθεια φέροντας συνειδητά όλη την αμφισημία του ίδιου τού ονόματος: οἶδα (γνωρίζω), σκόπιμα αλλάζω «οίδημα», και ποῦς (πόδι), που συμβολίζει τον αποδιωγμό του ως παιδί από τους γονείς του, αλλά και την εξορία του ως μιαρός άνθρωπος. Του αθώου βρέφους Οιδίποδα, που από τιμημένος γίνεται εξόριστος. Από κυνηγός θήραμα και από σωτήρας της πόλης του, ένα νοσηρό μίασμα που πρέπει να απομακρυνθεί. Όσα ακούει, όσα θυμάται, όσα «βλέπει», όσα συνθέτουν το υλικό των ονείρων του συγκροτούν το ψαχνό της παράστασης.

Διαβάζουμε στο σκηνοθετικό σημείωμα: «Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν έχουμε «δει» τόσο μακριά μέσα στο σύμπαν και τόσο βαθιά μέσα στον άνθρωπο. Πολύ συχνά στο χείλος μιας καταστροφής διαπιστώνουμε ότι το κακό που πολεμάμε είμαστε οι ίδιοι. Το πρόσωπο του Οιδίποδα είναι η ίδια η ανθρωπότητα στον καθρέφτη. Έχοντας βρει τον υπαίτιο, βρίσκεται στο σημείο να πρέπει επιτακτικά να κάνει μια επιλογή έστω την τελευταία στιγμή, έστω έχοντας ήδη κάνει το μεγαλύτερο σφάλμα.

Σ’ αυτή την παράσταση, ιδωμένη ως τελετουργικό εξαγνισμού, μια ομάδα με μάσκες γερόντων αποτελεί τον χορό συστρέφεται, θρηνεί και αγωνιά. Μέσα από αυτόν τον χορό αποκαλύπτονται τα τραγικά πρόσωπα: Οιδίποδας, Ιοκάστη, Τειρεσίας και Κρέοντας».

Αυτός ο ευσεβής, δραστήριος, αποφασιστικός, υψηλόφρων και τραγικός ήρωας του Σοφοκλή «Οιδίπους», που μελετημένα σκηνοθέτησε ο Σίμος Κακάλας, είναι μια συμμετοχή στο 66ο Φεστιβάλ Φιλίππων, από μια παραγωγή (Θεατρικά Δρώμενα Ίασμος) που, φέτος, κάνει την έκπληξη!

Συντελεστές

• Μετάφραση: Γιώργος Μπλάνας
• Σκηνοθεσία: Σίμος Κακάλας
• Δραματουργική επεξεργασία: Έλενα Τριανταφυλλοπούλου
• Σκηνικά-Κοστούμια: Γιάννης Κατρανίτσας
• Μουσική: Φώτης Σιώτας
• Κίνηση: Σοφία Πάσχου
• Σχεδιασμός φωτισμών: Αλέκος Γιάνναρος
• Μάσκες: Μάρθα Φωκά
• Βοηθός σκηνοθέτη: Γιώργος Παύλου
• Βοηθός σκηνογράφου: Σοφία Θεοδωράκη
• Μακιγιάζ: Σίσσυ Πετροπούλου
• Φωτογραφίες: Πάτροκλος Σκαφίδας
• Social media: Ιdeation
• Γραφίστας: Γιάννης Σταματόπουλος
• Trailer: Μιχαήλ Μαυρομούστακος
• Υπεύθυνη περιοδείας: Ελένη Σπετσιώτη
• Διεύθυνση παραγωγής: Αναστασία Καβαλλάρη
• Εκτέλεση παραγωγής: Kart Productions – Μαρία Ξανθοπουλίδου
• Παραγωγή: Θεατρικά Δρώμενα Ίασμος

ΔΙΑΝΟΜΗ

• Οιδίπους: Γιάννης Στάνκογλου
• Ιοκάστη: Μαριλίτα Λαμπροπούλου
• Κρέων: Γιάννης Νταλιάνης
• Τειρεσίας: Χρήστος Μαλάκης
• Αγγελιοφόρος: Γιώργος Αμούτζας
• Υπηρέτης: Πανάγος Ιωακείμ

Χορός (αλφαβητικά): Γιώργος Αμούτζας, Μάρκος Γέττος, Πανάγος Ιωακείμ, Σίμος Κακάλας, Απόστολος Καμιτσάκης, Αυγουστίνος Κούμουλος, Γιώργος Λόξας, Παύλος Παυλίδης

Μουσικός επί σκηνής: Φώτης Σιώτας

*Οι φωτογραφίες είναι του Λάσκαρη Τσούτσα