Μπροστά στο φράγμα του Ασουάν

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

«Ο νόμος και η τάξη υπάρχουν με σκοπό την εγκαθίδρυση της δικαιοσύνης και όταν αποτυγχάνουν σε αυτόν τον σκοπό γίνονται τα επικίνδυνα δομημένα φράγματα που εμποδίζουν τη ροή της κοινωνικής προόδου»

Μάρτιν Λούθερ Κινγκ

Όταν έρχεσαι κοντά και αντικρίζεις ετούτο, το φαραωνικής έμπνευσης και κατασκευής φράγμα του Νείλου, σκέφτεσαι αναπόφευκτα την Ινδή συγγραφέα  Σουζάννα Αρουντάτι Ρόι (Arundhati Roy, γεν. 1961) γνωστή κυρίως για το μυθιστόρημά της ‘Ο θεός των μικρών πραγμάτων’ (1997), το οποίο γνώρισε παγκόσμια επιτυχία και της απέφερε το Βραβείο Μπούκερ του 1997.«Αντί για όνειρο», έλεγε κάποια στιγμή η Αρουντάτι Ρόι, γνωστή και ως πολιτική ακτιβίστρια που δραστηριοποιείται παράλληλα και σε θέματα γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα και την προστασία του περιβάλλοντος, «… τα φράγματα έχουν μετατραπεί σε μια πολύ κυνική διεφθαρμένη επιχείρηση, ένας τρόπος για να μπορέσουν οι κυβερνήσεις να βάλουν χέρι σε τεράστια χρηματικά ποσά, ένας τρόπος για να συγκεντρωθούν οι πόροι, ένας τρόπος για να αρπάξουν τα ποτάμια από τους φτωχούς και να τα δώσουν στους πλούσιους. Και έτσι κατά μία έννοια έχουν γίνει μνημεία διαφθοράς».

Βρισκόμαστε κοντά στα σύνορα μεταξύ της Αιγύπτου και του Σουδάν, ατενίζοντας ετούτο το τρομερό ανθρώπινο κατασκεύασμα που τροφοδοτείται από τον ποταμό Νείλο. Ο λόγος φυσικά για το Υψηλό φράγμα του Ασουάν, ένα από τα σπουδαιότερα στον κόσμο, ο  ταμιευτήρας του οποίου σχηματίζει τη λίμνη Νάσερ.Η κατασκευή του μεγαλεπήβολου έργου ξεκίνησε το 1960, ολοκληρώθηκε κάπου δέκα χρόνια αργότερα και εγκαινιάστηκε επίσημα το 1971. Με τα δεδομένα εκείνης της εποχής, πάντοτε,  κόστισε ένα δισ. δολάρια, καθόλου ευκαταφρόνητο ποσό πράγματι. Με χωρητικότητα ταμιευτήρα 132km³, το Υψηλό Φράγμα του Ασουάν (AswanHighDam), όπως αποκαλείται σήμερα,  παρέχει νερό για δεκάδες χιλιάδες αρδευτικών εκτάσεων. Εξυπηρετεί φυσικά τις αρδευτικές ανάγκες τόσο της Αιγύπτου όσο και του Σουδάν, ελέγχει τις πλημμύρες που γίνονταν στο παρελθόν, παράγει την απαραίτητη και άκρως επιθυμητή ενέργεια και συμβάλλει αρκετά στη βελτίωση της ναυσιπλοΐας στον Νείλο με ότι συνεπάγεται αυτό για τους κατοίκους των παρόχθιων περιοχών.Οι,κατά καιρούς, γενόμενες συμφωνίες μεταξύ των δύο συμβαλλόμενων μερών, όσον αφορά την κατανομή του νερού,  υπήρξαν θεμιτές και αρκετές.

Η ιστορία της σύλληψης της ιδέας και της δημιουργίας του Υψηλού Φράγματος του Ασουάν, όμως, υπήρξε αρκούντως ενδιαφέρουσα. Για την ιστορία, το Χαμηλό Φράγμα του Ασουάν (Aswan Low Dam)κατασκευάστηκε το μακρυνό 1898 υπό τη διεύθυνση του βρεττανού πολιτικού μηχανικού Sir William Willcocks. Ήταν ο άνθρωπος που εμπνεύστηκε, πρότεινε και  κατασκεύασε ένα μεγαλεπήβολο έργο στην περιοχή ετούτη.Στην ουσία την πρώτη αληθινή δεξαμενή αποθήκευσης των νερών του ποταμού Νείλου. Επόπτευσε την κατασκευή του από το 1898 έως την ολοκλήρωσή του,με κάποιες τροποποιήσεις, το 1902. Αργότερα, έγιναν και άλλες μεταβολές μεταξύ 1929 και 1933 για την περαιτέρω ανακούφιση των αρδευομένων περιοχών από τις πλημμύρες του μεγάλου ποταμού.Ωστόσο, το Χαμηλό φράγμα του Ασουάν δεν ήταν επαρκές για να ελέγξει σε ικανοποιητικό βαθμό τις ετήσιες πλημμύρες, γεγονός που οδήγησε στην ιδέα της κατασκευής ενός υψηλότερου φράγματος το 1952, κι’ έτσι  το 1954 ζητήθηκε κάποια σοβαρή συμβολή  από την Παγκόσμια Τράπεζα.Οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο είχαν προηγουμένως προσπαθήσει να χρηματοδοτήσουν ένα μέρος του έργου, για τους δικούς τους βεβαίως λόγους, αλλά η όλη προσπάθεια δεν υλοποιήθηκε. Οι ΗΠΑ απέσυραν την ιδέα  χρηματοδότησης, ακολουθούμενες από το Ηνωμένο Βασίλειο και την Παγκόσμια Τράπεζα, και τελικά ήταν η Σοβιετική Ένωση εκείνη η οποία παρείχε τα απαιτούμενα κεφάλαια το 1958, και έτσι η πολυπόθητη από πολλούς έναρξη της  κατασκευής του Υψηλού Φράγματος του Ασουάν, άρχισε να γίνεται απτή πραγματικότητα το 1960.Το φράγμα κατασκευάστηκε για την αποτελεσματική  ρύθμιση της ροής του ποταμού, ο οποίος ανέκαθεν εξυπηρετούσε ολόκληρη την Αίγυπτο.Οι πλημμύρες του Νείλου, να υπενθυμίσουμε, συμβαίνουν κάθε χρόνο, γνώση βεβαίως πανάρχαια, με αποτέλεσμα  σχεδόν η μισή ποσότητα του νερού να σπαταλάται, αφού οδηγείται αναγκαστικά στη θάλασσα. Το φράγμα όμως σήμερα ελέγχει τις πλημμύρες ρυθμίζοντας τη ροή του ποταμού, ενώ συγχρόνως  παρέχει νερό για άρδευση καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, γεγονός που σχεδόν διπλασιάζει τη γεωργική απόδοση των αρδευομένων περιοχών. Το φράγμα βελτίωσε επίσης την ναυσιπλοΐα στον Νείλο, ωφελώντας τα μέγιστα την τουριστική και αλιευτική βιομηχανία. Το νερό από το φράγμα χρησιμοποιείται για την τροφοδοσία δώδεκα  στροβίλων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, οι οποίοι καλύπτουν μεγάλο μέρος των αναγκών της Αιγύπτου σε ηλεκτρική ενέργεια για βιομηχανική και οικιακή χρήση.Παράλληλα, ο  ταμιευτήρας συμβάλλει στην παροχή νερού κατά τη διάρκεια ορισμένων περιόδων έντονης ξηρασίας.

Οι συνθήκες δημιουργίας του φαραωνικού ετούτου έργου, υπήρξαν επίπονες και απαιτητικές. Τα σχετικά νούμερα, τρομάζουν. Το μεγάλο φράγμα του Ασουάν έχει ύψος 111 μέτρα, μήκος σχεδόν τέσσερα χιλιόμετρα και  πλάτος στη βάση του που σχεδόν αγγίζει το ένα χιλιόμετρο. Η ικανότητα εκροής,κάπου 11.000m³ το δευτερόλεπτο.Το φράγμα, όπως ειπώθηκε παραπάνω,  κατασκευάστηκε με στόχο τη ρύθμιση της ροής του ποταμού Νείλου, ο οποίος έκτοτε χρησιμεύει ως σανίδα σωτηρίας για σχεδόν ολόκληρη την Αίγυπτο. Μεγάλη ποσότητα βράχων, τσιμέντο και μέταλλα χρησιμοποιήθηκαν για να δημιουργηθεί η τεράστια  δεξαμενή του φράγματος με τη σημερινή του  αποθηκευτική ικανότητα των 132 κυβικών χιλιομέτρων.Το φράγμα αποτελείται από εκατόν ογδόντα θύρες, που λειτουργούν ως δικλείδες ασφαλείας,  για τη ρύθμιση της ροής του νερού ώστε να επιτυγχάνεται ο αποτελεσματικός έλεγχος των πλημμυρών.Για την κατασκευή του φράγματος απαιτήθηκαν περίπου σαράντα τέσσερα  εκατομμύρια κυβικά μέτρα οικοδομικών υλικών και εργατικό δυναμικό περίπου τριάντα τεσσάρων χιλιάδων  ατόμων!

Όμως, παρ’ όλα αυτά, από τότε έως και σήμερα υπήρχαν αντιπαραθέσεις γύρω από την κατασκευή του εν λόγω φράγματος. Το Υψηλό Φράγμα του Ασουάν ήταν αμφιλεγόμενο και πολεμήθηκε πολλάκις και ανελέητα μέσα από οικονομικές και φυσικά πολιτικές αντιπαραθέσεις πριν από την υλοποίησή του, όταν οι ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Παγκόσμια Τράπεζα υπαναχώρησαν από την απόφασή τους να χρηματοδοτήσουν εν μέρει το έργο.Δημιουργήθηκε ένταση μεταξύ διαφόρων χωρών η οποία  συνέβαλε έτι περαιτέρω στον ήδη υπάρχοντα και εξελισσόμενο Ψυχρό Πόλεμο εκείνης της εποχής, όταν η Αίγυπτος αποφάσισε να χρηματοδοτήσει το έργο εθνικοποιώντας τη Διώρυγα του Σουέζ. Το έργο τελικά υλοποιήθηκε αφού η τότε Σοβιετική Ένωση χρηματοδότησε μέρος του δύσκολου εγχειρήματος. Όμως, πέρα από τα γεωπολιτικά παιχνίδια των εποχών, το φράγμα γνώρισε επίσης διάφορες αντιδράσεις και λόγω περιβαλλοντικών ζητημάτων. Ο ποταμός Νείλος ήταν η κύρια πηγή που παρείχε την απαιτούμενη λάσπη για την άρδευση των εκτάσεων που βρίσκονται κατά μήκος της πορείας του ποταμού. Τέθηκαν επίσης επί τάπητος και κάποια ζητήματασχετικάμετηνυδρόβιαζωή.Όμως να μην παραβλέπουμε πως η θέση και η κατασκευή  του φράγματος βύθισε επίσης ορισμένα ιστορικά μνημεία κάτω από το νερό και προκάλεσε τη μετεγκατάσταση εκατοντάδων χιλιάδων  κατοίκων.

* * * * *

Πηγαίνοντας κάπως πίσω στην ιστορία,και γιατί όχι και στην αρχαιολογία, διαπιστώνουμε πως λίγα φυσικά φαινόμενα έχουν εμπνεύσει τόσο πολυποίκιλα την ανθρώπινη φαντασία όπως τα ποτάμια, με τα διαφορετικά τους σχήματα και μορφές, τις έννοιες και τα τοπία δίπλα τους, τους μύθους που τα συνοδεύουν, τα θαύματα και τους κινδύνους  που εγκυμονούν και ελλοχεύουν. Οι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι σκέφτονται γι’ αυτά και ερμηνεύουν τα χαρακτηριστικά και τη φύση τους είναι τόσο πολλοί και διαφορετικοί όσο και οι ιστορίες των πολυποίκιλων αλληλεπιδράσεων ανθρώπων και ποταμών, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.Μπορούν να ιδωθούν ως χρήσιμα ή επικίνδυνα, ως ζωντανά όντα, ως ζωοδότες ή ως σπαταλημένη πιθανή και δυνητική ενέργεια, αν δεν αξιοποιηθούν καταλλήλως. Κάθε ποταμός έχει τη δική του κοσμολογία και ιστορία στο μυαλό των ανθρώπων, και αυτή μεταδίδεται μεταξύ ατόμων και ομάδων για πολλές  γενεές και συχνά σε τεράστιες μεταξύ των γεωγραφικές αποστάσεις.

Η μοναδική ιστορία και κοσμολογία του Νείλου είναι μια τέτοια κεντρική αφήγηση της συνύπαρξης ανθρώπου και ποταμού, καθιστώντας τον ένα ισχυρό σύμβολο για τους ανθρώπους, όχι μόνον εδώ στην Αίγυπτο, αλλά σε όλο τον κόσμο. Οι ντόπιοι κάτοικοι που ζουν στις περιοχές τις οποίες τροφοδοτεί ο Νείλος με το απαραίτητο νερό έχουν, διαχρονικά, αναπτύξει δικά τους συστήματα διαχείρισης και ιδιαίτερες ιδεολογίες που αποτελούν τη βάση για τις σημερινές δραστηριότητες που επικεντρώνονται γύρω από τον τροφοδότη ποταμό και φυσικά  μεταξύ αυτών και η κατασκευή φραγμάτων στην πορεία του. Λίγες ανθρώπινες δραστηριότητες επηρεάζουν έναν ποταμό με τόσο βαθύ και περισπούδαστο  τρόπο όσο ένα φράγμα, είτε προορίζεται για την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας, είτε για τη διαχείριση του πολύτιμου νερού και την άρδευση των καλλιεργειών. Η φανταστική αρχικά έμπνευση, ο επιστημονικός σχεδιασμός, η άρτια τεχνολογικά κατασκευή και η υποδειγματική λειτουργία ενός φράγματος, με όλες τις συναφείς τεχνολογικές, αισθητικές, ιστορικές, οικονομικές, κοινωνικές, πολιτισμικές και πολιτικές ιδεολογίες, συζητήσεις και γνώσεις, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της κοσμολογίας ενός ποταμού που ξεδιπλώνεται με την πάροδο του χρόνου καθώς όλα αυτά σχεδιάζονται, δημιουργούνται, μελετώνται πολλαπλώς και  τέλος,  αμφισβητούνται μερικώς.Τα φράγματα,και στις μέρες μας, αποτελούν κεντρικό μέρος των αναπτυξιακών σχεδίων και ιδεολογιών σε πολλές χώρες, και όχι μόνο στις αναπτυσσόμενες για τους γνωστούς λόγους, αλλά βρίσκονται παράλληλα στο επίκεντρο των περιβαλλοντικών ζητημάτων, και μάλιστα ολοένα και περισσότερο, καθώς τα μη αξιοποιήσιμα ποτάμια γίνονται όλο και  σπανιότερα στον πλανήτη μας. Τα φράγματα  στους ποταμούς είναι ίσως τα πιο επείγοντα θέματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν στις μέρες μας σε έναν πλανήτη με συνεχώς αυξανόμενο πληθυσμό, και ακόμα περισσότερο με την παρουσία του λίαν αυξημένου ανταγωνισμού για συγκεκριμένους και σοβαρούς πόρους όπως η καλλιεργήσιμη γη και το αξιοποιήσιμο νερό. Πρόκειται επίσης για έναν κόσμο όπου αρκετές κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν την αυξανόμενη διαπραγματευτική δύναμη των πολυεθνικών εταιρειών καθώς και των αναδυόμενων κρατών που φιλοδοξούν να πάρουν κι’ αυτά μια θέση ανάμεσα στην ομάδα των ισχυρών περιφερειακών δυνάμεων. Τα τελευταία, εκτός από την αντιμετώπιση της αυξανόμενης και εξαπλούμενης παγκοσμιοποίησης της εξουσίας, πρέπει να αντιμετωπίσουν και άλλα εθνικά κράτη, συχνότερα  τα γειτονικά τους, τα οποία επίσης  αναζητούν εναγωνίως ενέργεια, τρόφιμα και πόρους για τους δικούς τους λαούς.Όλες αυτές οι πολιτικές συζητήσεις μαζί με τις απαραίτητες δολοπλοκίες, διαδραματίζονται μεταξύ κυβερνήσεων και κοινοβουλίων, δημόσιων ομάδων και οργανώσεων, αλλά και εντός εθνικών και διεθνών θεσμών και οργανώσεων. Από τις αποφάσεις που κατά καιρούς μαθαίνουμε, όσον αφορά στις εκτιμήσεις των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης,μπορούμε να φανταστούμε ή να  πάρουμε μια γεύση του τί περίπου  εκτυλίσσεται στα άδυτα των σχετικών συναντήσεων.

Τα ζητήματα που αφορούν, εν προκειμένω,  τα φράγματα στην πορεία του  Νείλου είναι, όπως ο ίδιος ο πανάρχαιος ποταμός, η λεκάνη απορροής του και οι εξαρτώμενες κοινωνίες στα παραποτάμια έθνη,  μεγάλα, πολύπλοκα, δυσεπίλυτα  και τοποθετημένα σε ένα βαθύ ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο. Ορισμένα ζητήματα είναι τα ίδια, για όλους τους εμπλεκόμενους φορείς και κατοίκους, ενώ άλλα είναι πιο συγκεκριμένα σε τοπικό επίπεδο και συγκεκριμένες τοποθεσίες και χρονικές στιγμές. Όμως, δεν παύουν όλα να είναι σημαντικά όταν γίνεται λόγος για κάθε γενική επισκόπηση της κατασκευής φραγμάτων και των συναφών δραστηριοτήτων διαχείρισής τους. Μέσα σε όλα αυτά, δεν πρέπει να παραλείπουμε να λαμβάνουμε υπόψιν μας το ευρύτερο πλαίσιο της χρήσης της γης και των πόρων, τα μοντέλα δικαιωμάτων και ιδιοκτησίας των χρηστών, την πρόσβαση και τον αποκλεισμό διαφορετικών κοινωνικών ομάδων από τη γη και το νερό. Κι ακόμα, να απαντήσουμε σε κρίσιμα ερωτήματα,όπως για ποιο λόγο θα χρησιμοποιηθεί το νερό, η υδροηλεκτρική ενέργεια, τα έσοδα που θα προέλθουν και φυσικά  ποιος θα ωφεληθεί και ποιος θα χάσει από ένα έργο φράγματος και ποιος δανείζει και το σπουδαιότερο γιατί,  και επιπλέον ποιος ελέγχει τα χρήματα που δανείζονται για την κατασκευή τέτοιων τεράστιων μηχανικών και αρχιτεκτονικών κατασκευών.Ως υδάτινα σώματα,  τα ποτάμια μεταμφιέζονται σε αντικείμενο συμβολισμών και μεταφορών, αξίας και πλούτου, ακόμη και ιδεών απόκοσμης ύπαρξης και δύναμης. Θα αμφισβητηθούν, αναπόφευκτα, καθώς διαφορετικές ομάδες τα βλέπουν με ανόμοιο ή αποκλίνοντα τρόπο, ανάλογα με το πώς οραματίζονται τον εαυτό τους σε σχέση με τα ποτάμια, την απόσταση των ανθρώπινων οικισμών από αυτά και τις δυνατότητες που έχει το νερό για τους ανθρώπους και τις καθημερινές τους συμπεριφορές. Έτσι λοιπόν, όταν αναφέρεται κανείς στα ποτάμια και τα φράγματα, πρέπει να είναι επιφυλακτικός και να εξετάζει τα ζητήματα όχι μόνο από  λειτουργική σκοπιά αλλά και από μια πολιτιστική, οικολογική, συντηρητική, επιστημολογική και υπαρξιακή θεώρηση.

Η εμπλοκή των αυτοχθόνων πληθυσμών και άλλων τοπικών ομάδων στις διαμάχες για την κατασκευή φραγμάτων σε πολλούς από τους μεγαλύτερους ποταμούς της γης ελκύει αυξημένη προσοχή, όπως και τα ζητήματα φύλου και η άνιση κατανομή μεταξύ γυναικών και ανδρών τόσο στο θέμα των απολαβών όσο και των δυσμενών επιπτώσεων που θα προκύψουν μελλοντικά.Είναι απαραίτητο να ληφθεί από νωρίς υπόψιν ότι οι ποταμοί και τα τοπία των λεκανών απορροής τους είναι οικοσυστήματα τέτοιας σημασίας για την εξαρτώμενη ζωή, ώστε οποιαδήποτε μεταβολή, σημαντική ή  και μικρή, θα έχει πάντοτε αντίκτυπο στο τοπίο. Η ζωή περιλαμβάνει όχι μόνο τη χλωρίδα και την πανίδα, αλλά και τα εκατομμύρια των ανθρώπων που ζουν κοντά στις όχθες τους, τα οποία  βασίζονται στον ποταμό για τροφή, μεταφορές, υγιεινή, πνευματική προσφυγή και συντήρηση και άλλες ανάγκες που ο ποταμός ικανοποιεί άμεσα και έμμεσα.

«Ο αριθμός των ανθρώπων που εκτοπίζονται από τα φράγματα υπολογίζεται μεταξύ σαράντα και ογδόντα εκατομμυρίων, οι περισσότεροι από αυτούς στην Κίνα και την Ινδία. Το κόστος των φραγμάτων ήταν κατά μέσο όρο 50% πάνω από την αρχική τους εκτίμηση. Κάποια από αυτά που σχεδιάστηκαν για να μειώσουν τις πλημμύρες, τις επιδείνωσαν, ενώ υπήρξαν πολλά απροσδόκητα περιβαλλοντικά μειονεκτήματα, συμπεριλαμβανομένης της εξαφάνισης ειδών ψαριών και πτηνών. Οι μισοί υγρότοποι στον κόσμο είχαν χαθεί εξαιτίας των φραγμάτων», δήλωνε ευθαρσώς ο Πωλ Μπράουν, ο οποίος  εργάστηκε αρκετά ως  ανταποκριτής του βρεττανικού Γκάρντιαν για θέματα περιβάλλοντος.

Όμως, οι πολιτικοί είναι τελικά εκείνοι που εκπροσωπούν το εθνικό κράτος, αυτοί θα εκφράσουν επιχειρήματα που παρουσιάζουν δημόσια το έργο υπό το γενικό πρίσμα για όλους τους πολίτες ενός έθνους, σαν να επρόκειτο για ενιαία ομάδα. Ο εθνικισμός, και εδώ,αποτελεί ισχυρή ιδεολογία για την κινητοποίηση της κοινής γνώμης, αλλά συχνά αποκρύπτει πολλές αμφιλεγόμενες πτυχές πολυδάπανων έργων όπως είναι τα φράγματα των ποταμών. Τα υδροηλεκτρικά και αρδευτικά φράγματα, πάντως,  είναι  στενά και αναπόφευκτα συνδεδεμένα με την ανάπτυξη υποδομών, όπως οι μεταφορές, οι επικοινωνίες, η αποχέτευση και η γενική παροχή νερού, τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο. Την ίδια στιγμή όμως με  την κλιματική αλλαγή έρχονται ισχυρότεροι και πιο απρόβλεπτοι άνεμοι, σταδιακή άνοδος της στάθμης της θάλασσας και αυξημένη διάβρωση των ακτών, καταστάσεις οι οποίες  θέτουν τους οικισμούς και τα οικοσυστήματα μπροστά σε ακόμη μεγαλύτερη απειλή. Οι κίνδυνοι από αυτές τις διαδικασίες, που συχνά επιδεινώνονται από τα φράγματα, μερικές φορές παραγκωνίζονται, αλλά συχνά είναι περισσότερο πιεστικοί από ό,τι αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι.Ήδη οι ερευνητές, σε διεθνή κλίμακα,  λαμβάνουν  όλα αυτά υπόψιν τους, δεδομένου ότι τα φράγματα είναι από τις μακροβιότερες ανθρώπινες κατασκευές. Αν θα νικήσουν τώρα τις πυραμίδες, σε τούτη τη γωνιά της γης, θα το δείξει μόνο το απώτερο μέλλον!

Σήμερα, οι περισσότεροι κάτοικοι της παραποτάμιας περιοχής του Νείλου  δεν δείχνουν να ασχολούνται με αυτά τα ερωτηματικά, κι’ ούτε τα συζητάνε, τουλάχιστον δημόσια. «Οι λέξεις, όπως τα ήρεμα νερά πίσω από ένα φράγμα, μπορούν να γίνουν απερίσκεπτοι και ανεξέλεγκτοι χείμαρροι καταστροφής όταν απελευθερώνονται χωρίς προσοχή και σοφία», δήλωνε ο όχι γνωστός στο ευρύ κοινό Αμερικανός συγγραφέας, Γουίλιαμ Άρθουρ Γουόρντ (William Arthur Ward, 1921-1994),  τιμημένος πολυποίκιλα σε αναγνώριση των επαγγελματικών του επιτευγμάτων, της λογοτεχνικής του συνεισφοράς και των πολύπλευρων  υπηρεσιών του προς τους συνανθρώπους του. Όμως, αμφιβάλλω αν εδώ στην έρημο, τον γνωρίζουν ή τον έχουν ακούσει οι περισσότεροι!