✔️ Λίνα Βαρότση: «Οι σπόροι της ενδοοικογενειακής βίας μπορεί να φυτρώσουν σε κάθε κοινωνικοπολιτική κάστα»

Συνέντευξη στη Γεωργία Χάρδα //*

«Έχω νιώσει το «Σήκω από πάνω μου», το έχω φωνάξει και υπήρξαν και φορές που όφειλα να το ακούσω και η ίδια – όχι φυσικά γιατί άσκησα βία, αλλά γιατί προσκολλήθηκα ασφυκτικά σε σχέσεις, διψασμένη για αποδοχή. Το στοίχημα είναι να συμφιλιωθούμε με τον εαυτό μας, να τον αποδεχτούμε, να τον αγαπήσουμε και να τον συγχωρήσουμε για τα λάθη και τις ατυχείς επιλογές του παρελθόντος. Έτσι θα καταφέρουμε να θέσουμε αυτά τα περιβόητα όρια για τα οποία διαβάζουμε συνεχώς, δημιουργώντας υγιείς, ουσιώδεις σχέσεις με θεμέλιο την εμπιστοσύνη».

 

Η συγγραφέας Λίνα Βαρότση μιλάει στο Fractal για το βιβλίο της «Σήκω από πάνω μου» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα που αναφέρεται στη δύναμη των προσωπικών επιλογών και τα αδιέξοδα που προκύπτουν από τις παρερμηνείες και τις άτεγκτες προοπτικές των ανθρώπινων σχέσεων. «Ένα ταξίδι ενηλικίωσης και αυτοπροσδιορισμού» όπως θα μας πει η συγγραφέας μέσα από μια εξαιρετική αφήγηση.

-Αγαπητή κυρία Βαρότση, μιλήστε μας για το πρώτο σας μυθιστόρημα με τίτλο «Σήκω από πάνω μου».

Το «Σήκω από πάνω μου» αποτελεί ένα ταξίδι ενηλικίωσης, αυτοπροσδιορισμού και, εν τέλει, (αυτο)συγχώρεσης, μέσα από τις δαιδαλώδεις διαδρομές των ανθρώπινων σχέσεων. Πρόκειται για την ιστορία της Νίνας, η οποία μεγαλώνει σέρνοντας τον σωρό από τις ταμπέλες που της έχει κρεμάσει ο περίγυρος και η ίδια της η οικογένεια. Στην προσπάθειά της να διαχειριστεί την πραγματική αλλά και μια οιονεί απόρριψη των ανθρώπων που την περιβάλλουν, αγκιστρώνεται σε παθογενείς σχέσεις απομονώνοντας τον εαυτό της από τον υπόλοιπο κόσμο, μέχρι που συνειδητοποιεί ότι έχει εγκλωβιστεί στα τείχη που έχτιζε μόνη της μια ζωή.

-Τι είναι αυτό που σας έκανε να μιλήσετε για τη συναισθηματική, σεξουαλική και σωματική κακοποίηση;

Η απόφαση να γράψω ένα μυθιστόρημα που να πραγματεύεται το συγκεκριμένο ζήτημα δεν ήταν συνειδητή. Πάντα με εξίταρε η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης, οι στενωποί των οικογενειακών και κοινωνικών δεσμών, οι χίλιες και μία πτυχές του χαρακτήρα μας που απαρτίζουν το ιδιοσυγκρασιακό μας μωσαϊκό. Η ιστορία της Νίνας ξετυλίχθηκε μπροστά μου αβίαστα, και όταν άνοιξε αυτή η πόρτα της πλοκής, ήξερα πως έπρεπε να την περάσω.

Όπως είδατε, το μυθιστόρημα δεν εστιάζει στην κακοποίηση καθαυτή αλλά ξεδιπλώνει μια πορεία ζωής, από την παιδική ηλικία της ηρωίδας, με στόχο να καταδείξει πώς, τελικά, ένα κορίτσι με δυναμικό χαρακτήρα από μια συνηθισμένη οικογένεια, καταλήγει να εγκλωβιστεί σε έναν κακοποιητικό κυκεώνα. Ξέρετε, κυριαρχεί η ψευδαίσθηση πως τα θύματα της έμφυλης βίας είναι κατά κάποιο τρόπο αδύναμες υπάρξεις που κάνουν λάθος επιλογές κι έπειτα δεν έχουν το σθένος να φύγουν. Η πραγματικότητα, όμως, είναι πολύ διαφορετική. Οι σπόροι της ενδοοικογενειακής βίας μπορεί να φυτρώσουν σε κάθε κοινωνικοπολιτική κάστα, κι είναι τα συνήθη στερεότυπα και οι ριζωμένες πρακτικές που τους κάνουν να θεριεύουν. Εν τέλει, αυτό θέλει να φωτίσει και το μυθιστόρημά μου. Πως η βία υπάρχει διάχυτη μπροστά μας, δίπλα μας, γύρω μας και είναι πια καιρός να ανοίξουμε τα μάτια για να κατανοήσουμε τις γενεσιουργές αιτίες της.

-Πώς ξεκινάει ο κύκλος της βίας;

Από την παιδική ηλικία. Από μη υγιή, παρωχημένα στερεότυπα που θέτουν δίπολα στις συντροφικές σχέσεις και διαιωνίζονται στο διηνεκές. Από λανθασμένα γονεϊκά μοτίβα, όπως η αφελής πεποίθηση ότι η σωματική τιμωρία αποτελεί θεμιτό και αποτελεσματικό μέσο σωφρονισμού, ενώ στην πραγματικότητα προετοιμάζει τους θύτες και τα θύματα του αύριο. Από την αυτοδικαιοδοσία που φέρει η ιδέα ότι ο ένας σύντροφος αποτελεί προέκταση της ύπαρξης του άλλου. Και από την υπό όρους αποδοχή. Τόσο οι ασκούντες όσο και οι αποδέκτες της βίας έχουν γαλουχηθεί με μια πλήρως διαστρεβλωμένη εντύπωση για την αγάπη, την αυτοεκτίμηση και το τι αξίζουν σ’ αυτή τη ζωή.

-Θεωρείτε ότι μια κακοποιημένη γυναίκα θα είναι πάντα κακοποιημένη;

Μια κακοποιημένη γυναίκα έχει κακοποιηθεί πολύ πριν συναντήσει τον κακοποιητή της. Τις περισσότερες φορές έχει ήδη βιώσει την απόρριψη της οικογένειάς της και την αδιαφορία της κοινωνίας. Ο κόσμος νομίζει ότι δυσλειτουργική είναι μόνο μια οικογένεια όπου οι φροντιστές είναι μέθυσοι, τζογαδόροι ή μαυρίζουν τα μάτια των υπόλοιπων μελών. Κι όμως, κακοποιημένος είναι και ένας άνθρωπος που έχει μεγαλώσει ακούγοντας ότι είναι βλάκας, άχρηστος, ατίθασος, που έχει φάει μερικές ξώφαλτσες επειδή «δεν καθόταν φρόνιμα» ή που ενηλικιώθηκε στον αυτόματο πιλότο, δίχως συναισθηματική ασφάλεια. Μια γυναίκα, λοιπόν, που υφίσταται πάσης φύσεως κακοποίηση από την παιδική της ηλικία και βρίσκεται εγκλωβισμένη σε μια κακοποιητική σχέση δεν έχει να αντιμετωπίσει μόνο τον βίαιο σύντροφό της, αλλά το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της, τον κόσμο όλο. Για να σπάσει αυτός ο φαύλος κύκλος, οφείλουμε να συμβάλουμε κι εμείς, ως κοινωνία. Να χτίσουμε υγιή πρότυπα αγάπης, αποδοχής και επούλωσης. Πιστεύω πως μια κακοποιημένη γυναίκα μπορεί, με τη σωστή στήριξη και τον κατάλληλο χρόνο, να ανακτήσει τον εαυτό της, τη ζωή της και την ευτυχία της.

-Πόσο εύκολο είναι μια γυναίκα όπως η Νίνα, η πρωταγωνίστριά σας, να αλλάξει μια δύσκολη κατάσταση που βιώνει; Είδαμε πολλές φορές γυναίκες που το επιχείρησαν και δεν κατάφεραν να βγουν ζωντανές…

Έχετε απόλυτο δίκιο. Αυτή τη στιγμή, το πανελλήνιο έχει συγκλονιστεί από άλλη μία γυναικοκτονία κι αυτό που με πανικοβάλλει είναι πως αυτού του είδους τα νέα τείνουν να ενταχθούν στο καθημερινό ειδησεογραφικό ρεπερτόριο, ωσότου αρχίσουμε να λέμε «άντε πάλι» και να τα προσπερνάμε με απάθεια. Θα επαναλάβω αυτό που είπα και παραπάνω. Η υπόθεση του ενός είναι και υπόθεση όλων μας. Είναι πολύ εύκολο να καθόμαστε πίσω από τις οθόνες μας και να αναρωτιόμαστε «γιατί δεν έφευγε;» Για να παραφράσω και ένα κομμάτι του βιβλίου μου: να πήγαινε πού; Σε μια κοινωνία που σφυρίζει αδιάφορα, μόνιμα σε επιφυλακή για να υποδείξει τα λάθη και τις αποτυχίες μας; Σε μια οικογένεια που, ενδεχομένως, περιμένει στη γωνία για να πει «στο λέγαμε να μην μπλέξεις μαζί του, γιατί δεν άκουγες»;

Στο «Σήκω από πάνω μου», η Νίνα μπορεί να νιώθει «ολομόναχη μέσα σε έναν σκασμό κόσμο», όμως πάντα θυμάται τα λόγια της θείας Λένιας: «Στην κόλαση να βρεθείς, θα τον βρεις τον δρόμο σου». Και είναι αυτή η άνευ όρων αποδοχή, η γνώση ότι υπάρχει αυτός ο ένας και μοναδικός, ο πολύτιμος άνθρωπος που θα της ανοίξει την αγκαλιά του, που τελικά την κινητοποιούν να σπάσει τον φαύλο κύκλο, γιατί κατά βάθος πιστεύει πως της αξίζει να αγαπηθεί. Την κομβική εκείνη στιγμή που θα καθορίσει τη μοίρα της, αναδεικνύεται και μια άλλη σχέση, αυτή με τον μεγαλύτερό της αδερφό, τον οποίο τόσο καιρό κρατούσε έξω από τα τείχη που η ίδια είχε ορθώσει, πιστεύοντας πως την απέρριπτε και την υποτιμούσε όπως οι υπόλοιποι.

Για να απαντήσω στο ερώτημα, λοιπόν, πιστεύω πως το κλειδί για να ξεφύγει κάποιος από τον κακοποιητικό κύκλο έγκειται αφενός στο να ξέρει πως υπάρχει ένα ασφαλές καταφύγιο όταν δραπετεύσει, και αφετέρου στην καλλιέργεια μιας συναισθηματικής νηφαλιότητας που θα τον βοηθά να διακρίνει ποιοι είναι οι σύμμαχοι και ποιοι οι πραγματικοί εχθροί. Δυστυχώς, υπάρχουν φορές που η οικογένεια και ο περίγυρος μας σμιλεύουν ώστε να θωρακιστούμε έναντι σε πλασματικούς αντιπάλους και να πιστέψουμε πως είμαστε ολομόναχοι, ενώ ίσως δεν είναι έτσι τα πράγματα.

– Ο φόβος για το τι θα πει η κοινωνία είναι ανασταλτικός παράγοντας για να διεκδικήσουμε κάτι καλύτερο στη ζωή μας

Σαφώς. Τα δεσμά αυτά μας τα περνούν όσο είμαστε ακόμη παιδιά, και τα σέρνουμε για μια ζωή. Ειλικρινά, δεν υπάρχει μεγαλύτερη φυλακή από τον φόβο του «τι θα πει ο κόσμος.» Εδώ συχνά δεν τολμάμε να αγοράσουμε ένα πιο «εκκεντρικό» ρούχο (όπου «εκκεντρικό» σκεφτείτε κοντό, μακρύ, πολύχρωμο, κατάμαυρο, δαντελωτό ή ασύμμετρο), πόσο μάλλον όταν πρόκειται για αποφάσεις που θα καθορίσουν τη ζωή μας. Τι συνιστά έναν επιτυχημένο άνθρωπο στα μάτια του περίγυρου; Μια σταθερή δουλειά, ένας καλός γάμος, η οικογένεια με δύο ή περισσότερα παιδιά. Εάν δεν έχεις σύντροφο, κάτι δεν πάει καλά μαζί σου. Εάν δεν έχεις παντρευτεί, έχεις σκόρπια μυαλά. Εάν έχεις κάνει μόνο ένα παιδί, πρέπει να κάνεις και δεύτερο. Και ούτω καθεξής. Έχω φίλες που είναι δυναμικές, ανεξάρτητες γυναίκες και οι οικογένειές τους ακόμη τις κατακρίνουν που δεν «τακτοποιήθηκαν». Άλλες που πήραν την απόφαση να χωρίσουν και άνθρωποι του περιβάλλοντός τους σταμάτησαν να επικοινωνούν. Σκεφτείτε, λοιπόν, την περίπτωση μιας κακοποιημένης γυναίκας που βρίσκεται παγιδευμένη σε έναν γάμο με παιδιά, δίχως οικονομική ανεξαρτησία. Πού έχει να αποταθεί για να επουλώσει τα τραύματά της; Ποιο είναι το ασφαλές της καταφύγιο, όταν η ίδια η κοινωνία την περιμένει στο κατώφλι, έτοιμη να τη λιντσάρει συναισθηματικά;

– Έχετε νιώσει αυτό το «Σήκω από πάνω μου»; Πόσο δύσκολο είναι να το πεις;

Ναι, το έχω νιώσει, το έχω φωνάξει και υπήρξαν και φορές που όφειλα να το ακούσω και η ίδια – όχι φυσικά γιατί άσκησα βία, αλλά γιατί προσκολλήθηκα ασφυκτικά σε σχέσεις, διψασμένη για αποδοχή. Το στοίχημα είναι να συμφιλιωθούμε με τον εαυτό μας, να τον αποδεχτούμε, να τον αγαπήσουμε και να τον συγχωρήσουμε για τα λάθη και τις ατυχείς επιλογές του παρελθόντος. Έτσι θα καταφέρουμε να θέσουμε αυτά τα περιβόητα όρια για τα οποία διαβάζουμε συνεχώς, δημιουργώντας υγιείς, ουσιώδεις σχέσεις με θεμέλιο την εμπιστοσύνη.

-Το «Σήκω από πάνω μου» αναφέρεται και στη σχέση της ηρωίδας με τον δίδυμο αδελφό της. Τι είναι αυτό που μας κρατάει αγκιστρωμένους πάνω στους άλλους;

Σας ευχαριστώ γι’ αυτή την ερώτηση, γιατί μετουσιώνει τον πυρήνα όλου του βιβλίου. Πράγματι, το «Σήκω από πάνω μου» δεν αφορά μόνο τη σχέση της Νίνας και του εραστή της, είναι μια κραυγή που αντηχεί καθ’ όλη τη διάρκεια του μυθιστορήματος, αποσκοπώντας να φωτίσει τις παρερμηνείες και τις άτεγκτες προοπτικές που δίνουν ώση στα γεγονότα να εκτυλιχθούν. Μία περίπτωση είναι, όπως πολύ σωστά αναφέρετε, αυτή της Νίνας και του Χρίστου και πρόκειται για μια σχέση συνεξάρτησης: αυτή αναπνέει στον σβέρκο του, περιμένοντας να της δώσει ό,τι δεν έχει πάρει από όλο το υπόλοιπο περιβάλλον της. Αυτός ασφυκτιά από το στενό της μαρκάρισμα, όμως –επιτρέψτε μου να χρησιμοποιήσω μια φράση από το βιβλίο– «αν η Νίνα μετακινούνταν παίρνοντας και τη σκιά της μαζί, ο Χρίστος δεν ήξερε πού να πάει για να μην καεί». Ο Χρίστος, λοιπόν, της φωνάζει «Σήκω από πάνω μου,» ενώ αυτή το φωνάζει στον μεγαλύτερο αδερφό τους καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας, μόνο για να ανακαλύψει τελικά πως ήταν ανέκαθεν ο μεγαλύτερός της σύμμαχος και η πιο υγιής από τις ενδοοικογενειακές της σχέσεις.

Αυτό, λοιπόν, που μας κρατάει αγκιστρωμένους πάνω στους άλλους είναι ο φόβος. Σας παραπέμπω στην αμέσως προηγούμενη απάντησή μου: ένας άνθρωπος με αυτοεκτίμηση ξέρει πως αξίζει να αγαπηθεί, ξέρει και πώς να υπάρξει αυτοτελής δίχως να προσμένει διαρκώς σημάδια αφοσίωσης και αποδοχής από τους άλλους. Δεν ζει με την αγωνία της απόρριψης στο παραμικρό λάθος, δεν νιώθει ότι πρέπει διαρκώς να αποδεικνύει πως είναι άξιος της αγάπης τους, δεν αποφεύγει πάση θυσία τις συγκρούσεις και δεν υπάρχει μόνο για να ευχαριστεί.

-Τελικά μπορείς να συγχωρήσεις πρώτα τον εαυτό σου και να ξεχάσεις για να συνεχίσεις;

Μπορείς, ναι, και το οφείλεις στον εαυτό σου. Αν τον κοιτάξεις κατάματα στον καθρέφτη, αν αναλάβεις τις ευθύνες που σου αναλογούν –τις δικές σου, όχι των υπολοίπων– αν αποδεχτείς την ανθρώπινη υπόστασή σου αναγνωρίζοντας το δικαίωμά σου στο λάθος. Η σημαντικότερη κατάκτησή μας είναι, εν τέλει, να καταφέρουμε να δούμε τον εαυτό μας μέσα από τα δικά μας μάτια. Είναι μια επίπονη και συχνά χρονοβόρα διαδικασία, όμως μας προσφέρει το πιο πολύτιμο δώρο: εμάς τους ίδιους.

– Ήταν δύσκολος ο δρόμος προς την έκδοση;

Κάθε συγγραφέας έχει το δικό του ταξίδι να αφηγηθεί, και η ματαίωση είναι μέρος των πραγμάτων και αναπόσπαστο κομμάτι κάθε μορφής ενηλικίωσης, συμπεριλαμβανομένης και της συγγραφικής. Η δική μου διαδρομή υπήρξε μακρινή και συχνά ανισόπεδη σε ό,τι αφορά το κομμάτι της δημιουργίας καθαυτής – την ακατάπαυστη μελέτη και εξάσκηση, την αυτοκριτική και την επιμονή μου να γίνω καλύτερη. Το «Σήκω από πάνω μου» το έγραψα όχι μία αλλά τρεις φορές, από την αρχή ως το τέλος, μέχρι που αποφάσισα πως ήταν έτοιμο για υποβολή. Όπως καταλαβαίνετε, μιλάμε για ατελείωτα χρόνια δουλειάς. Αναγνωρίζω ότι κάποιος θα με χαρακτήριζε υπερβολική ή τελειομανή, όμως εγώ άκουσα το ένστικτο και την κρίση μου, και δικαιώθηκα, γιατί το βιβλίο φέρει τη σφραγίδα του πρώτου εκδοτικού οίκου στον οποίο απευθύνθηκα.

– Τι σημαίνει η συγγραφή για εσάς; Είναι μια παρηγοριά ή κάτι άλλο;

Η συγγραφή για μένα είναι ανάγκη. Η ονειροπόληση, η δυνατότητα να χάνομαι στις ιστορίες μου, να περιπλανιέμαι ανάμεσα στους χαρακτήρες μου και να βουτάω στον κόσμο των λέξεων αποτελούν πυλώνα του είναι μου κι αναπόσπαστο μέρος της ζωής μου. Δεν θα ήμουν ο ίδιος άνθρωπος δίχως αυτά.

-Τι σας κάνει να χαμογελάτε;

Η οικογένειά μου. Το άρωμα των νερολούλουδων σε μια ερημική παραλία τον Αύγουστο. Η φωτισμένη πόλη τις πρώτες πρωινές ώρες του Σαββάτου. Ένα αυθόρμητο αστείο. Μια ευφάνταστη σκηνή σε μια ταινία. Ένα ευφυές απόφθεγμα. Μια ανάμνηση γεμάτη θαλπωρή. Το χαμόγελο ενός αγνώστου στο λεωφορείο. Το σπουργίτι που θα προσγειωθεί να τσιμπολογήσει σουσάμι στα πόδια μου. Μικρές, πολύτιμες στιγμές της καθημερινότητας.

– Ο κόσμος αλλάζει αλλά…

όχι γραμμικά και με τον ρυθμό που εμείς οι ιδεαλιστές θα θέλαμε. Ας το πούμε κι αλλιώς, μέσα στη λαίλαπα της καθημερινότητας και τα συμβάντα του μικρόκοσμού μας, είναι αδύνατον να νιώσουμε την περιστροφή της γης. Κι όμως, αν αφιερώσουμε τον χρόνο να παρατηρήσουμε τη θέση του ήλιου, θα συνειδητοποιήσουμε πόσα πράγματα έγιναν μέσα σε μια μέρα μόνο.

 

Η Λίνα Προδρομίδου-Βαρότση γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη. Από το 2003 έως το 2020 έζησε στη Μεγάλη Βρετανία, όπου εργάστηκε στην κινηματογραφική βιομηχανία και την Ανώτατη Εκπαίδευση. Κατέχει πτυχίο Δημοσιογραφίας & ΜΜΕ, μεταπτυχιακό στην Παραγωγή και Σκηνοθεσία, και διδακτορικό στη Δημιουργική Γραφή. Η μονογραφία της, που αφορά τη δημιουργία του μυθοπλαστικού χαρακτήρα, Conceptualisation and Exposition: a Theory of Character Construction, κυκλοφορεί διεθνώς από τον εκδοτικό οίκο Routledge, New York. Η δουλειά της έχει παρουσιαστεί σε ακαδημαϊκά συνέδρια δημιουργικής γραφής. Τον Ιούνιο του 2020, επαναπατρίστηκε με την οικογένειά της στη Θεσσαλονίκη, όπου και ζει. Το Σήκω από πάνω μου είναι το πρώτο της μυθιστόρημα.

*Η Γεωργία Χάρδα είναι βιβλιόφιλη δημοσιογράφος