ΚΡΙΤΙΚΑ ΦΥΛΛΑ (αριθμ. 30): ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ, Τα «κρυμμένα» ημερολόγια, Οκτώβριος 1912 – Αύγουστος 1913

Γράφει ο Γεράσιμος Δενδρινός //

1] Το εξώφυλλο του βιβλίου από τον Πατάκη

 

ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ, Τα «κρυμμένα» ημερολόγια, Οκτώβριος 1912 – Αύγουστος 1913, (Εισαγωγή-Επιμέλεια-Σχόλια: Νώντας Τσίγκας, Πατάκης 2021).

[ΜΕΡΟΣ Α’]

Ένας άνθρωπος γεμάτος φως

ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΙΩΝΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗ ΣΤΑ «ΚΡΥΜΜΕΝΑ» ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ

Θα ζήσω καίοντας τον εαυτό μου…

Ίων Δραγούμης, Το Μονοπάτι

Από τις εκδόσεις «Πατάκη» κυκλοφόρησαν στην αρχή του καλοκαιριού τα «Κρυμμένα» Ημερολόγια, Οκτώβριος 1912 – Αύγουστος 1913, σε υποδειγματική επιμέλεια του συγγραφέα Νώντα Τσίγκα, οφειλή στην ιερή μνήμη και συμβολή πολύτιμη στη μελέτη του διπλωμάτη, πολιτικού, λογοτέχνη, διανοούμενου και οραματιστή Ίωνος Δραγούμη, πρωτοπόρου του Δημοτικισμού και ενός από τους σημαντικότερους εισηγητές της ημερολογιακής γραφής και του Εσωτερικού Μονόλογου στη λογοτεχνία μας. Το βιβλίο ξεκινά με τον πρόλογο του μουσικολόγου και ποιητή Μάρκου Φ. Δραγούμη, ανιψιού του Ίωνα, ο οποίος, τιμώντας την προσπάθεια του μελετητή, δηλώνει: «Ο Νώντας γνωρίζει τον Ίωνα όσο κανένας άλλος και τον αντιμετωπίζει με αγάπη». Ακολουθεί μία εκτενής εισαγωγή, όπου ο ερευνητής διατυπώνει την πικρία του που η έκδοση των είκοσι τεσσάρων (ημερολογιακών) Τετραδίων^[1] του Δραγούμη, έναν αιώνα μετά τον θάνατό του δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί, διατυπώνοντας συνάμα δικαιολογημένες ενστάσεις για την επιλεκτική και χρόνια αποσιώπηση τους. Διαβάζουμε για τη λογοτεχνική αξία των έργων του Ι.Δ., όπως αυτή αποτιμήθηκε από τους Κλέωνα Παράσχο και Γιώργο Θεοτοκά (ο τελευταίος μάλιστα στηλιτεύει και την αδιαφορία που επιδείχθηκε απέναντι στο έργο του ήδη από τη δεκαετία του ’30), για την τύχη των Τετραδίων του, για τη σχέση του Δραγούμη με την Πηνελόπη Δέλτα, και τη διαχείριση από μέρους της του υλικού των Τετραδίων του^[2]. Γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην έκδοση του Δ’ τόμου των Ημερολογίων (1985) από τον «Ερμή», με προλεγόμενα του Άλκη Αγγέλου και με επιμέλεια των Θάνου Βερέμη και Γιάννη Κολιόπουλου, στην ανεξήγητη κατάτμηση δημοσίευσης του Τετραδίου 18 στον συγκεκριμένο τόμο και στην παράλειψη της συνέχειάς του στον αμέσως επόμενο (Ε΄ τόμος, 1986, επιμέλεια: Θ.Ν. Σωτηρόπουλος).  Ο Τσίγκας διατυπώνει την απορία και την πικρία του για το γεγονός πως ενώ το Αρχείο της Δέλτα έχει εξαντλητικά εκδοθεί από τον ίδιο εκδοτικό οίκο, για τον Δραγούμη δυστυχώς επιφυλάχθηκε διαφορετική τύχη.

2] Ο Ίων Δραγούμης το 1914, αρχείο ΑΣΚΣΑ

Ακολουθεί το περιεχόμενο του Τετραδίου 18^[3], που  πραγματεύεται την πορεία του Δραγούμη προς το μέτωπο των επιχειρήσεων του Α΄ Βαλκανικού πολέμου, στον οποίο συμμετέχει ως έφεδρος  δεκανέας πεζικού, σύμβουλος επί πολιτικών θεμάτων^[4]του αρχιστρατήγου Διαδόχου ύστερα από απόφαση του τότε υπουργού των εξωτερικών Λάμπρου Κορομηλά και με τη σύμφωνη γνώμη του Πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου.  Από την Ελασσόνα ο Δραγούμης ακολουθεί την προέλαση του ελληνικού στρατού σε Κοζάνη, Βέροια, Νάουσα (και την αντίστοιχη απελευθέρωση των πόλεων), ενώ μας προσφέρει τη δική του μαρτυρία σχετικά με τον βομβαρδισμό της πόλης των Γιαννιτσών και τις απελπιστικές συνθήκες της μάχης που διεξάγεται εκεί. Τον ακολουθούμε στη διαδρομή μέχρι το Τοπσίν (σημερινή Γέφυρα) στον Αξιό ποταμό, όπου γίνονται οι πολεμικές προπαρασκευές του επιτελείου για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης. Έχει μαζί του πλέον ο Δραγούμης και τον μικρότερο αδελφό του Φίλιππο, έφεδρο ανθυπολοχαγό και τραυματία στη μάχη του Σαρανταπόρου. Μέσα από τις σελίδες του Τετραδίου 18 (με τον πλούσιο υπομνηματισμό του επιμελητή αλλά και από το υλικό του Επιμέτρου) διαφαίνεται η σπουδαία συμβολή του Δραγούμη στην  παράδοση της Θεσσαλονίκης η οποία  μέχρι σήμερα έχει αγνοηθεί ή υποβαθμισθεί από την «επίσημη» ιστορία. (Στο παράρτημα των φωτογραφιών βλέπουμε και το συμπληρωματικό πρωτόκολλο της παράδοσης της Θεσσαλονίκης γραμμένο από το χέρι του Δραγούμη). Όσα σχετικά καταγράφει εδώ ο Δραγούμης αποτελούν τις καλύτερες σελίδες του Ημερολογίου μαζί με τις σκηνές από τη Μάχη των Γιαννιτσών και τα επακόλουθά της: Στιγμιότυπα της ερωτικής του ζωής με τη Μαρίκα Κοτοπούλη, η ψυχική συντριβή του από την κατάρρευση του οράματος του Ανατολισμού (ιδέα πάνω στην οποία εργάζεται με τον Σουλιώτη από το 1908 στην Πόλη), η δυσμένεια του υπουργού στην οποία περιπίπτει, η μήνις του Βενιζέλου εναντίον του και η τιμωρία με παύση δυο μηνών από το διπλωματικό σώμα για τη διαταγή κατάληψης του Καστελόριζου που ακολουθεί. Ο Δραγούμης μας παραθέτει τους σοβαρότερους λόγους που τον οδήγησαν στην άπωσή του προς τον Βενιζέλο (πολιτικό που είχε αρχικά στηρίξει με θέρμη^[5]). Στις εγγραφές του Τετραδίου, από τον Μάρτιο του 1913 και μετά, ο θυμός απέναντι σ’ αυτόν μοιάζει να περισσεύει. Λοιδωρεί τον Βενιζέλο που «μοιράζει τα ελληνικά χώματα, λες και είναι χωράφια στο Λονδίνο». Ειρωνεύεται τη νίκη μας στον A’ Βαλκανικό Πόλεμο (όλες του οι ενστάσεις κατατέθηκαν στο «Τιμή κι Ανάθεμα» που υπέγραψε ως Βρούτος και δημοσίευσε στον Νουμά τον Δεκέμβριο του 1912, αλλά και στο άρθρο του «Πόλεμος», το οποίο στάλθηκε μεν αλλά δεν δημοσιεύθηκε ποτέ στα Γράμματα Αλεξάνδρειας και τώρα για πρώτη φορά δημοσιεύεται χωρίς περικοπές με την ευκαιρία της έκδοσης αυτής). Αποκαλυπτικές οι στιγμές που τρυφερά εξομολογείται για την αγαπημένη του, τη Μαρίκα Κοτοπούλη. Κι αφού έχουν περάσει έξι ολόκληροι μήνες από το γεγονός, επανακάμπτει για να διηγηθεί μερικές ουσιαστικότερες στιγμές από τη παράδοση της Θεσσαλονίκης στον ελληνικό στρατό τον Οκτώβριο του 1912  και τον προσωπικό του ρόλο σ’ αυτήν. Παράδειγμα η αναφορά στη συνομιλία του με τον πολύγλωσσο Χασάν Ταχσίν Πασά, όπου ο Δραγούμης κάνει αναφορά στο αδιέξοδο και στη δεινή ψυχολογική θέση που τούρκος διοικητής της πόλης έχε περιέλθει. Στη συνέχεια, στέκεται κάπως ειρωνικά απέναντι στην κηδεία του βασιλιά Γεωργίου Α’ (την θεωρεί ένα είδος καρναβαλικής παρέλασης). Στις 12 Μαΐου 1913 ορίζει μερικά χαρακτηριστικά των Ελλήνων πολιτικών της εποχής (οι διαπιστώσεις του μοιάζει να ισχύουν και σήμερα), σε περίοδο που κατά τη γνώμη του Δραγούμη η διπλωματία κατάφερε να διώξει  τους Τούρκους και να φέρει τους Βούλγαρους στα ελληνικά εδάφη: «Ελαφρομυαλιά, μικρότητα, ραγιαδοσύνη, τρομάρα και λιγοψυχιά…». Αμφιταλαντεύσεις σχετικά με τον δρόμο (πνευματικό, πολιτικό, ή της τέχνης) που εφεξής θα ακολουθήσει στη ζωή του. Μερικές στιγμές ξανά με τη Φίλη (Π. Δέλτα) στις 28 Αυγούστου, ύστερα από τέσσερα χρόνια, με μεγάλη συγκίνηση πάνω στην Ακρόπολη. Στη μικρή συντροφιά και ο μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος^[6]. Μέσα από τις σελίδες του επιμέτρου που αφορούν την αλληλογραφία του Δραγούμη με τα Γράμματα Αλεξανδρείας, σχετικά με το αδημοσίευτο κείμενό του «Πόλεμος», βλέπουμε πώς προέκυψε το κείμενο Ελληνικός Πολιτισμός που πρωτοτυπώθηκε από τα Γράμματα το 1914. Με την ευκαιρία του ταξιδιού του με ατμόπλοιο στην Πόλη (Βόσπορος, Θεραπιά, Κεράτιος, Ταξίμι) στο απόσπασμα της 26 Ιουνίου 1913  [Πολιτισμός Ι] καταγράφει τις απόψεις του και τη διαφορά μεταξύ Κράτους και Έθνους, σοβαρά ζητήματα που έχει θίξει στο Τετράδιο 18. Στο [Νέος Πολιτισμός ΙΙ], ορίζει τον πολιτισμό όχι τόσο «Ανατολικό» αλλά «Ελληνικότατο», ενώ στο [Πολιτισμός ΙΙΙ] διατυπώνει την άποψη πως αυτός ο πολιτισμός είναι διαφορετικός από τον αρχαίο και βυζαντινό, και προπάντων από τον δυτικό, για να καταλήξει: «Η πίστη στο Έθνος δεν αρκεί να εμπνεύσει έναν πολιτισμό». Στον [Πολιτισμός ΙV], αφού χαρακτηρίσει τους Βούλγαρους και τους Τούρκους ως «πρόστυχη ράτσα»^[7], θα ορίσει τα δημοτικά τραγούδια, την εκκλησιαστική μουσική, την αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική, την ποιητική γλώσσα του τόπου μας, τον ιδιαίτερο χαρακτήρα, ως δομικά στοιχεία του πολιτισμού αυτού, συμπληρώνοντας: «Σαν τα μάθω όλα αυτά θα είμαι πιο άνθρωπος». Στο [Πολιτισμός V] δηλώνει τη φιλοδοξία του, τον ανθρωπισμό, την ψυχή, τον θεό και τον πολιτισμό. Αυτά θεωρεί αναγκαία για τη δημιουργία ενός έθνους. [Πολιτισμός VI]: Ποιοι εμπνέουν τον Δραγούμη; Οι Σολωμός, Βαλαωρίτης, Βηλαράς, Κρυστάλλης, Πολίτης, Ζάχος, Γιαννόπουλος, Σουλιώτης, Φωτιάδης, Χρυσάφης και ο αδελφός του^[8] άνθρωποι που διέθεταν  όλα τα πνευματικά χαρίσματα για τη δημιουργία αυτού του πολιτισμού. Αποκαλεί τον Βενιζέλο αστό (bourgeois) και τσαρλατάνο σε αντίθεση με τον ίδιο, που προσβλέπει σε μια άλλη αριστοκρατία. Δίνει την ερμηνεία στους όρους «Προγονοπληξία» και «Προγονόπληκτος», καταφερόμενος ενάντια σε αυτούς που καταφεύγουν πάντα στους Αρχαίους Έλληνες και στον Μέγα Αλέξανδρο χωρίς να λαβαίνουν υπόψη τους την ενότητα του Έθνους στο Βυζάντιο, στην Τουρκοκρατία και στην Ελληνική Επανάσταση του 1821. [ΠολιτισμόςVII]: Στη Ρωμιοσύνη ανακαλύπτει τον πολιτισμό που κατονομάζει: «Την τέχνη της, τα συνήθιά της, τα ρούχα της (ανάλογα με το κλίμα), την αριστοκρατικότητά της, τη ζωή της». Την καύχηση του Βενιζέλου πως διπλασίασε την Ελλάδα την ονομάζει «μπακαλική άποψη», τον δε σοσιαλισμό = «ισοπέδωμα όλων με τους πρόστυχους και ταπεινούς». Τον [Πολιτισμό VIII] ο Δραγούμης αφιερώνει στον φίλο του αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο, τον μελετητή της Βυζαντινής Αρχιτεκτονικής που δεν κάνει τα ίδια με τους Βυζαντινούς, αλλά μελετάει τα όρια της Αρχιτεκτονικής τους και προχωράει πιο πέρα. [Πολιτισμός 19/VIII]: Συγκρίνει το σύγχρονο ξέσπασμα του πολέμου στην ψυχή του λαού (Ρωμιοσύνης) μ’ εκείνο του 1897, λέγοντας πως γι’ αυτό δεν ευθύνεται βέβαια ο Βενιζέλος, ενώ στο [Πολιτισμός ΙΧ] θαυμάζει την επιστημοσύνη του Νικόλαου Πολίτη, που συστηματοποίησε το έργο της λαογραφίας, καταγράφοντας όλες τις εκδηλώσεις της παράδοσης και της συνοχής του ευρύτερου βαλκανικού και ευρωπαϊκού πολιτισμού που πηγάζει από τον λαό. Στο [Πολιτισμός Χ] μιλάει για την ανανέωση της Βυζαντινής Μουσικής από τον Σταμάτη Σταματιάδη^[9], «βρίσκοντας την εναρμόνιση της νεροσυρμής». [Πολιτισμός ΧΙ]: Ο Δραγούμης κάνει λόγο για τον Δημοτικισμό και τους οπαδούς του, που, αφού παίρνουν ως βάση «τον Ελληνικό Πολιτισμό που έχει σταματήσει στα κατάβαθα σωθικά της ψυχής του Έλληνα και πάνω σ’ αυτή τη βάση», χτίζουν. Στο [Πολιτισμό ΧΙΙ] κρίνει τον Ερνέστο Ρενάν^[10] που ορίζει ως κεφαλαιώδη έργα της ανθρωπότητας τη φιλοσοφία και την επιστήμη, αντιτάσσοντας σ’ αυτήν την άποψη την τέχνη και τη θρησκεία. [Πολιτισμός ΧΙΙΙ]: Ο Δραγούμης αποφαίνεται: «Από τον Καραγκιόζη και από το Φασουλή μπορεί λαμπρά να βγει η ελληνική κωμωδία», διατυπώνοντας ξεκάθαρα τη γνώμη του για το θέατρο της εποχής του που μιμείται τα θέματα των εφημερίδων, ενώ στο [Πολιτισμός XIV], συμπεραίνει πως οι εφημερίδες «ακολουθούν πιστά την κοινή γνώμη και ποτέ δεν την οδηγούν ούτε τη φωτίζουν. Της σερβίρουν και της παρουσιάζουν ό,τι ακριβώς της αρέσει, για να βγάζουν χρήματα», άποψη αφοπλιστική γιατί ισχύει και σήμερα. Στις εγγραφές [Πολιτισμός ΧV]  και [Πολιτισμός XVI]  εξαίρει τα ελληνικά παιχνίδια της εποχής του, όπως τον πετροπόλεμο, την αμπάρεζα, κλπ. ως γνήσια στοιχεία του Ελληνικού Πολιτισμού, προτείνοντας μάλιστα τη μελέτη της Ελληνικής ζωής στα χωριά και στις πολιτείες με τις γυναίκες να διατηρούν αυτές τις παραδόσεις. Πιο κάτω, μιλάει για το Έθνος (επισημαίνει πως η έννοιά του είναι ευρύτερη με την πρόσμιξη πολλών Εθνών και Πολιτισμών, λέγοντας: «και όπως Ένα Έθνος δεν υπάρχει, έτσι δεν υπάρχει και Ένας πολιτισμός»)^[11], επιχειρεί διαχωρισμούς των εννοιών Κράτος και Φυλή, ορίζοντας ως πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη. Το βιβλίο κλείνει με δυο ενδιαφέρουσες και λίαν διαφωτιστικές επιστολές του Δραγούμη προς τον τότε υπουργό Εξωτερικών Λάμπρο Κορομηλά^[12] στις οποίες σκιαγραφεί το Όραμά του αυτό, ενώ γίνονται επίσης λεπτομερείς αναφορές (λογοδοσία) στις ενέργειες του Δραγούμη κατά τη διαδικασία παράδοσης της Θεσσαλονίκης στους Έλληνες.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ- ΣΧΟΛΙΑ

^[1] Τα Ημερολόγια που παραμένουν ακόμη αδημοσίευτα αφορούν 9 Τετράδια που καλύπτουν την περίοδο 1902-1908, φέρουν αρίθμηση από 7 έως 15 και φυλάσσονται στο Τμήμα Αρχείων της Αμερικανικής Σχολής Κλασσικών Σπουδών στην Αθήνα (Α.Σ.Κ.Σ.Α.), όπου φιλοξενείται και το σύνολο του Αρχείου του Ίωνος Δραγούμη.

^[2] Η Π. Δέλτα είχε φροντίσει να αντιγράψει ορισμένα από αυτά όταν, για βραχύ χρονικό διάστημα και σε διαφορετικές περιόδους, πέρασαν στην κατοχή της.

^[3] Στην παρούσα μελέτη που εξέδωσε ο Πατάκης, ο  Ν. Τσίγκας  δημοσίευσε σχεδόν 200 από τις 233 σελίδες του Τετραδίου 18. Επίσης σχολιασμένα από την Π. Δέλτα αποσπάσματά του συναντάμε και στον τόμο Ίων Δραγούμης του αρχείου της (εκδόσεις Ερμής 2008, επιμέλεια Α.Π. Ζάννας).

^[4] Το 1912 ο Δραγούμης υπηρετεί στο Υπουργείο εξωτερικών στην Αθήνα ως Προϊστάμενος στο Γραφείο Ανατολικών Υποθέσεων.

^[5] Μάρτης 1912. Μέ σκέψη καί συγκράτηση τοῦ ἑαυτοῦ μου εἶπα νά ψηφιστεῖ ὁ Βενιζέλος γιατί ἀπέναντί του ἦταν οἱ Θεοτόκηδες, Μαυρομιχάληδες, Ζαΐμηδες κτλ. Μόλις ὅμως ψηφίστηκε καί νίκησε, μέ ἄχτι τό λέω  ἄν ὁ Βενιζέλος φανεῖ σάν τούς ἄλλους, ὅπως ἔχω κάποια σημάδια νά τό πιστεύω, τουλάχιστο γιά μερικά πράματα, τότε, θά πρέπει κι αὐτός νά χτυπηθεῖ γιά νἄρθουν ἕνας ἤ πολλοί καλλίτεροί του. (Ίων Δραγούμης /Φύλλα Ημερολογίου, Δ΄ τόμος, επιμ. Θ. Βερέμης- Γ. Κολιόπουλος, Ερμής 1985, σελ. 220).

^[6] Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών  Χρύσανθος  (κατά κόσμον Χαρίλαος Φιλιππίδης, Κομοτηνή 1881 -Αθήνα 1949) ήταν  Έλληνας  θεολόγος και ακαδημαϊκός (1940), Μητροπολίτης Τραπεζούντας (1913–1938) και Αρχιεπίσκοπος Αθηνών κατά τη Δικτατορία Μεταξά (1938–1940), ο οποίος παύθηκε από την κατοχική κυβέρνηση επειδή αρνήθηκε να την ορκίσει. Με τους Ίωνα Δραγούμη και Αθανάσιο Σουλιώτη – Νικολαΐδη ανέπτυξε στενή φιλία μέσω της οποίας αναδείχθηκε η περί του υψηλού Ιδεαλισμού κλίση του.

^[7] Αυτή η άποψη ίσως να μοιάζει κάπως αντιφατική, αφού κι ο ίδιος πρέσβευε τη δημιουργία ενός μεγάλου Κράτους, μιας συνομοσπονδίας εθνοτήτων στα Βαλκάνια (Ελλήνων, Σέρβων, Βουλγάρων, Ρουμάνων, Τούρκων κλπ). Επίσης και η απαξιωτική του φράση για τον σοσιαλισμό που ακολουθεί πιο κάτω ως «ισοπέδωμα όλων με τους πρόστυχους και ταπεινούς», δεν αποτέλεσε μόνιμη συνθήκη της ιδεολογίας του, αφού επανέρχεται για να διατυπώσει θετική γνώμη σχετικά με τους Οθωμανούς και τους Σοσιαλιστές (με τους τελευταίους μάλιστα στα ύστατα χρόνια της σύντομης ζωής του είχε συμφιλιωθεί και στενότατα συνεργαστεί).

 ^[8] Σύμφωνα με τον υπομνηματισμό του βιβλίου ο Φίλιππος Δραγούμης σημειώνει πάνω στο χειρόγραφο  πως ο Ι.Δ. εννοεί τον μεγαλύτερο αδελφό τους, τον ζωγράφο Νικόλαο Δραγούμη, που οδηγήθηκε προς εγκλεισμό σε φρενοκομείο στη Νάπολι της Ιταλίας από τον ίδιο τον Ίωνα (ρόλο που του καθόρισε το περιβάλλον της οικογένειας των Δραγούμηδων), γεγονός που κατέλειπε τρομερές τύψεις στον Ίωνα. Ωστόσο ο Τσίγκας πιστεύει πως ίσως ο Δραγούμης να υπονοεί τον ίδιο τον Φίλιππο, που πρόσφατα είχε τραυματιστεί στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο (είχε αναδειχτεί επομένως στο πρότυπο «ήρωα» που ο Ίων είχε σχηματίσει στον νου του).

^[9] Το πραγματικό του όνομα ήταν Ελισαίος Γιαννίδης (1865-1942). Υπήρξε γεωπόνος, φυσικός, μαθηματικός, μουσικολόγος και πρωτεργάτης του Δημοτικισμού. Το πιο γνωστό του έργο Γλώσσα και ζωή γράφτηκε το 1908.

^[10] Ο Ερνέστος Ρενάν / Ernest Renan (1823 – 1892).  Ιστορικός της θρησκείας, φιλόλογος και φιλόσοφος.  Έγραψε έργα με επιρροή και πρωτοπορία για την προέλευση του πρώιμου Χριστιανισμού,  και υποστήριξε δημοφιλείς πολιτικές θεωρίες ειδικά για τον εθνικισμό και εθνική ταυτότητα. Είναι ευρύτερα γνωστός με το έργο Η Ζωή του Ιησού (1864). Ο Ρενάν θεωρείται από τους πρώτους μελετητές που προώθησαν τη Θεωρία των Χαζάρων, η οποία υποστηρίζει ότι  οι Εβραίοι Εσκενάζι  ήταν απόγονοι των Χαζάρων,  τουρκικά φύλα που είχαν υιοθετήσει την εβραϊκή θρησκεία και μετανάστευσαν στη Δυτική Ευρώπη μετά την κατάρρευση του χανάτου τους.

^[11] Αυτό ξεχωρίζει τον εθνισμό του Δραγούμη από τον εθνικισμό με τον οποίο σκόπιμα και άρρηκτα (και ωστόσο ολότελα στρεβλά) συνδέθηκε το όνομά του.

^[12] Λάμπρος Κορομηλάς (Αθήνα, 1856 – Νέα Υόρκη, 1923) διαπρεπής  Έλληνας οικονομολόγος, πολιτικός και διπλωμάτης. Έλαβε μέρος στη Κρητική Επανάσταση του 1896, καθώς και στον  Ελληνοτουρκικό πόλεμο το 1897. Το διάστημα 1897–1899 διετέλεσε γενικός γραμματέας του υπουργείου Οικονομικών. Τον ίδιο χρόνο άρχισε εντατικά μαθήματα εκμάθησης της βουλγαρικής και τουρκικής γλώσσας, προκειμένου να αφιερωθεί στον  Μακεδονικό Αγώνα. Τον Φεβρουάριο του 1904  τοποθετήθηκε πρόξενος στη Φιλιππούπολη, όπου έδρευαν τα βουλγαρικά κομιτάτα, των οποίων παρακολουθούσε τους τρόπους και μεθόδους εργασίας τους,  υποδυόμενος ακόμη και τον ομοϊδεάτη.  Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους τοποθετήθηκε Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη, όπου έδρασε εκεί μέχρι το καλοκαίρι του 1907, όταν επίμονα ζητήθηκε η ανάκλησή του, τόσο από τον ίδιο τον Σουλτάνο όσο και από τις Μεγάλες Δυνάμεις, θεωρούμενος ως υπαίτιος του τορπιλισμού του περίφημου Συμμαχικού Σχεδίου της Μυρτσέγης. Παρά ταύτα, ο Βασιλιάς Γεώργιος Α΄ τον προήγαγε σε πρέσβη και τοποθετήθηκε στην Πρεσβεία της Ελλάδος στην Ουάσιγκτον. Στη διάρκεια της τριετούς παραμονής του στις ΗΠΑ (1907-1910), κατάφερε να δημιουργήσει την «Πανελλήνια Ένωση» και να τακτοποιήσει πολλά εργατικά ζητήματα των μεταναστών με το αμερικανικό δημόσιο. Το 1910, όταν επανήλθε στην Ελλάδα, παραιτήθηκε του διπλωματικού σώματος και αναμίχθηκε με την πολιτική, όπου αναδείχθηκε βουλευτής και ανέλαβε υπουργός Οικονομικών στη κυβέρνηση Βενιζέλου. Εν όψει του επερχόμενου τότε βαλκανικού πολέμου, κατάφερε στη διετία 1910-1912 να συγκεντρώσει σημαντικό αποθεματικό κεφάλαιο για τις ανάγκες του πολέμου, που παρόμοιο δεν υπήρξε, ούτε είχε προβλεφθεί στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. (1912-1913): Ανέλαβε υπουργός των Εξωτερικών. Αν και ήταν πολέμιος των Σλάβων, πρώτος αυτός εισηγήθηκε στην κυβέρνηση και στον βασιλιά την αναγκαιότητα της βαλκανικής συνεργασίας, ιδίως με τους Σέρβους και τους Βουλγάρους. Μάλιστα ζήτησε από τον βασιλιά Κωνσταντίνο Α΄ την ανάπτυξη περισσότερων σχέσεων με τους βασιλείς των χωρών αυτών. Όμως το 1913 ο Κορομηλάς διαφώνησε με τον Βενιζέλο και παραιτήθηκε· στη συνέχεια τοποθετήθηκε πρεσβευτής στη Ρώμη. Κατά τη διάρκεια της εκεί παραμονής του, έγινε αποδέκτης της ακύρωσης της μυστικής Συμφωνίας Βενιζέλου – Τιττόνι. Τον Νοέμβριο του 1920 ο Κορομηλάς υπέβαλε υπόμνημα στον βασιλιά, εκθέτοντας την ανησυχία του για την τροπή της μικρασιατικής εκστρατείας και τους λόγους που θα έπρεπε να αναβάλει την επιστροφή του στην Ελλάδα. Στη συνέχεια παραιτήθηκε, μετέβη στις ΗΠΑ, όπου και πέθανε (1923).

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

3] Συμπληρωματικό πρωτόκολλο της παράδοσης της Θεσσαλονίκης στους Έλληνες

4] Η Μάχη των Γιαννιτσών σε λεζάντα της εποχής